Нуридцин исмоилов Саргузашт-детектив роман



Download 8,76 Mb.
Pdf ko'rish
bet1/5
Sana08.06.2022
Hajmi8,76 Mb.
#643562
  1   2   3   4   5
Bog'liq
Baxtning olis manzili (Nuriddin Ismoilov)

643562

НУРИДЦИН 
исмоилов
Саргузашт-детектив роман
Т О Ш К Е Н Т «O Z B E K 1 S T O N » 2008


84(5У )6 
И 81
И см оилов, Нуриддин.
Бахтнинг оли с манзили: 
С а р г у з а ш т -д е т е к т и в р о м а н . 
/ Н у р и д д и н И с м о и л о в . — Т .:  Z B E K IS T O N , 2008.
- 336 б.
IS B N 9 7 8 -9 9 4 3 -0 1 -2 0 3 -5
Б Б К 8 4 (5 У )6
О «  Z B E K IS T O N » Н М И У , 2008.


М ен с е в и б қо л д и м .
А сл и д а, қ и ш л о қ н и н г о д д и й б о л а с и м а н , б у н и н г у сти га, 
о н а м уч ф а р з а н д и н и ч и р қ и л л а т и б , ҳали м ен ў н га ҳам 
к и р м а си м д а н ўли б кетган . О гам , ў зи н и н г а й т и ш и ч а , э с и н и
т а н и г а н и д а н б ер и с у в ч и л и к қ и л ад и . К а м б а ға л . Т у м а н и - 
м и з м а р к а зи д а н б о ш қ а ж о й н и к ў р м а га н . Б о р и ш га қ ў р қ а - 
д и — а д а ш и б к е т а м а н , д ей д и . Б у н и н г у сти га, ў л ардай
со д д а. А гар б и р о в к и п р и к қ о қ м а й : “Т у я н и н г д у м и ерга 
т е г и б д и ” , д е с а , ч и п п а -ч и н и ш о н а д и . И ш о н г а н и н и б и - 
р о в га а й т м а й д и -ю , л е к и н б и з б о л а л а р га ж ў ш и б -т о ш и б , 
б и р хум т и л л а т о п и б о л г а н о д ам д а й з а в қ -ш а в қ б и л а н
га п и р и б б ер ад и . Б и з ҳам ё ш л и ги м и з д а о т а м н и н г гап л а- 
ри га и ш о н а р д и к . Ё ш и м и з у л ғай и б , о қ -қ о р а н и т а н и й б о ш - 
л а га ч , к ў н гл и учун к у л и б қ ў я д и га н б ў лд и к . Т ў ғр и , б аъ за н
ж а х л и м и з ч и қ а р д и , л е к и н о т а м га \ е ч н а р с а д её л м а с д и к . 
С а б а б и , у со д д а б ў л ган и б и л а н , ч а п а н и эд и . Х урсан д
н а й ти б и р о в у н га қ а р ш и r a n а й т и б қ ў й са, т а м о м , қ и ё м а т
қ ў п д и , д е я в е р и н г . Қ ў л и га и л и н г а н н а р с а б и л а н т у ш и р и б
қ о л ад и . Б о л о х о н а д о р қ и л и б с ў к и ш л а р и н и -к у , а й т м а й қўя 
қ о л а й . Х у ллас, и к к и у к ам б и л а н ш у н д ай б и р ш ар о и тд а
к атта б ў лд и к . Ч е тд а н қ а р а га н д а , о т а м д а н б и з н и н г д е я р л и
ф а р қ и м и з й ў қ эд и . И ш о н у в ч а н , б и р б у р д а н о н б ер м а с а
қам б и р о в л а р н и н г х и зм а т и н и қ и л и б к е т а в е р а д и га н , э р т а - 
м и з н и м а б ў лад и , д еб ў й л а м а й д и га н б о л а л а р эд и к .
Қ и ш л о ғ и м и зд а г и о гзи га ку ч и е т м а й д и га н л а р го х о ш - 
к о р а , гох о р қ а м и з д а н га п и р а д и г а н , к у л ад и ган б ў л и ш д и . 
Б у н га м е н , о там к а б и , аввал и н д а м а й к ел д и м . Б и р о қ
к е й и н ч а л и к б ў л а р -б ў л м ас га п л а р о ги р б о та б о ш л а д и . Б и - 
р о р та о д ам (у к и м б ў л и ш и д а н қ атъ и н а за р ) сал нож ўя 
ra n а й т и б қ о л с а , а я м а с д а н б а ш а р а с и г а м у ш т т у ш и р и б
қ о л а р , к у ч и м е т м а с а , қ ў л и м га и л и н г а н н а р с а б и л а н у р ар
эд и м . Бу қ и л и ғ и м о қ и б а т и д а “ т е н т а к ” д ега н л а қ а б о р т -
з


т и р д и м . А м м о ш у -ш у ҳеч к и м б и з н и ер га у р а д и га н ra n
қ и л м а й д и га н , о д ам га ў х ш аб с ў р а ш а д и г а н , га п л а ш а д и га н
б ўлд и.
М а к т а б н и б и т и р а ё т г а н и м д а , с и н ф и м и з н и н г э н г сулув, 
а ъ л о ч и қ и зи Н о з и м а д а н хат о л д и м . О ч и ғи , ў ш ан д а д о в - 
д и р а б қ о л г а н м а н . Ч у н к и бу п ай тга к е л и б с и н ф д о ш л а р и м
а л л а қ а ч о н и к к и -у ч м ар та д а н с е в и ш г а у л гу р и ш га н , м ен
э с а ю р а к ю ти б б и р о н т а қ и зга ҳатто т у з у к -қ у р у қ қ а р а й
о л м а га н м а н . Б ун га к а м б а ғ а л л и г и м и зм и , о д а м о в и л и г и м - 
м и с а б а б ч и д е й м а н -у , я н а к и м б и л с и н ...
Ў ш а қ и з н и зи м д а н к у зат а б о ш л ад и м : ю р и ш -т у р и ш и г а , 
д у го н а л а р и б и л а н , ўғил б о л а л а р б и л а н м у о м а л ас и га қ а р а - 
д и м . Ё м о н м а с . Ҳ атто б и р -и к к и м ар та га п и р и ш га ҳам ч о ғ- 
л а н д и м , н е га д и р ю р аги м б ет л ам ад и . “ М е н с е н г а ҳ а зи л - 
л а ш г а н д и м . С е н б е ч о р а н и н г ҳам к ў н г л и н г н и б и р кўта- 
р и б қ ў я й и н д е д и м -д а ” , д ея и зз а қ и л а д и м и , д е г а н хаёлга 
б о р д и м . А м м о а д а ш г а н л и г и м н и к е й и н р о қ б и л д и м . М а к - 
таб д а о х и р ги и м т и ҳ о н н и т о п ш и р и б ҳ о в л и га ч и қ с а м , Н о - 
зи м а т у р ган э к а н .
— Б еш б ў лд и м и ? — д ед и у о ч и л и б , ч и р о й л и кули б.
— Уч қ ў й м о қ ч и й д и , ам а л л а б т ў р т қ ў й д и р д и м , — д ед и м
у н д а н к ў з и м н и о л и б қ о ч и б . — А сл и д а, уч ҳам б ў л ав ер ар - 
д и .
— Н ега у н а қ а д е й с и з ? Ў қ и ш га к и р и ш и н г и з г а а с қ о т и б
қ о л и ш и м у м к и н , — д ед и у ҳеч к у т и л м а га н д а м е н и “с и з ” - 
л аб.
Ю зи м д а н “л о в ” э т и б ўт ч и қ и б к етд и гўё.
— М е н ... М е н ... — д ед и м б и р о з д о в д и р а б , — ў қ и ш га
к и р м а й м а н .
— О д д и й и ш ч и б ў л м о қ ч и м и с и з?
— Б и л м а д и м ...
— У й га к е т а я п с и зм и ?
— Ҳ а , с е н ... Э й - й , с и з ҳам к е т а с и зм и ? — д ед и м ғалати 
а ҳ в о л д ан ч и қ о л м а й .
— Ю р и н г, б и р га к ет ам и з.
Б и з ё н м а -ё н , ж уда с е к и н қ ад ам та ш л а б м ак т аб д ан у зо қ - 
л а ш а р э к а н м и з:
— Н о д и р ж о н , — д ея м у р о ж аат қ и л д и у м ен га. Б оя 
си зл а га н и д а ю раги м б и р ҳ а п р и қ қ а н бўлса, бу с а ф а р к ў к р а-
4


ги м д ан о т и л и б ч и қ и б кетай д ед и . — М е н с и з н и а к а д е- 
сам м а й л и м и ?
— Н ега? — д ед и м м ен ҳам ҳ а й р о н б ў ли б , ҳам ти траб . 
— М е н д а н и к к и о й л и к к а г г а с и з-к у .
— Н и м а қ и п т и ? М е н и н г а к а м й ў қ , и к к и т а о п а м бор. 
К и м н и д и р а к а д е й и ш и м к е р а к -к у . Ў й л аб -ў й л а б , о х и р и
с и з н и а к а д еб ч а қ и р и ш г а қ а р о р қ и л д и м . А к а б ў л г а н и н - 
г и зд ан к е й и н , “ с и з ” д е й и ш и м к е р а к .
— Ф а қ а т ш ум и ? — б и р д а н т и л и м н и т и ш л а д и м . Т ў ғр и - 
с и , ў зи м ҳам бу г а п н и қ а н д а й а й т г а н и м н и б и л м а й қ о л -
Д И М .
Н о з и м а ж и м б ў лд и . Ш у б ў й и а н ч а в а қ т у н д а н с ад о
ч и қ м а д и . Б у н гач а м ен н еч а м ар та л а б ў з и м н и -ў з и м к о й и - 
д и м : “ Ў л -а , л а т т а , гўл, ш у н д ай п ай тд а ш у н а қ а н г и гап н и
а й т а с а н м и ? "
— Н о д и р а к а , — д ея б и р м аҳал т а ғи н т и л га к и р д и
Н о зи м а , — м е н с и зга хат ёзган д и м .
— Х ат? — д ед и м м ен ў зи м н и б и л м а га н га о л и б .
— А н ч а бўп к ет д и , — у б и р о з сукут с а қ л а д и , сў н г 
чуқур х ў р с и н д и , — ў қ и м а га н б ў л с а н ги з ях ш и .
М ен ж а в о б б ер м а д и м . А сл и д а, н и м а д е й и ш н и б и л м а с - 
д и м . Ш у б о и с , и н д а м а й қўя қ о л д и м . Ш у н д а н сў н г га п и - 
м и з қ о в у ш м а д и . Қ а д а м л а р и м и з э с а т е зл а ш д и .
У й га б о р и б ў зи м н и к ў р п а ч а н и н г усти га т а ш л а д и м , а н ч а
в а қ т ш и ф т г а т е р м и л и б хаёл с у р и б ётд и м . Ў зи м н и н и ҳ о - 
я тд а а ҳ м о қ о н а т у т г а н и м н и се зд и м . Б и р қ и з м е н и н г д о в - 
д и р л и г и м г а қ а р а м а й ю р а ги д а ги н и а й т и б т у р с а -ю , м ен
т о в у қ м и я н а за р га и лм асам ! Ў зи м к и м м а н -у , т а ғи н о с - 
м о н д а н к е л а м а н ? У л а р н и н г о и л а с и ў зи га т ў қ , о та си ти ш
д ў х ти р и , о н а с и м ак т аб д а ад а б и ё тд а н д а р с б ер ад и ... М ен
галварс, ҳатго м ак таб н и б и т и р ган и д ан сў н г н и м а иш қ и л и - 
ш и н и \ а м с ў р а м а б м а н ...
Қ а т т и қ ҳ а я ж о н л а н д и м , ш е к и л л и , б о ш и м о ғ р и й б о ш л а ­
д и . Ч а л қ а н ч а ёт и б , к ў з и м н и ч и п п а ю м д и м . Б и р о зд а н к е й ­
и н ухлаб қ о л и б м а н .
У й и м и зд а ю м уш к а м , т о м о р қ а м и з э т а к д а й , у зоғи б и ­
л а н уч со т и х ч а. К а р т о ш к а , п и ё з, п о м и д о р , б о д р и н г э к и -
л ад и . Л е к и н бу и ш л а р н и о т а м н и н г б и р ўзи э п л а б т а ш - 
л а й д и . А й н и қ с а , о х и р ги п а й т л а р д а ер га э г а л а р п а й д о
5


б ў л га н и д а н к е й и н , о там з е р и к и б қ о л м а с л и к учун э р т а - 
л а б д а н ў зи н и т о м о р қ а г а уради . Э р и н м а й и ш л о в б ер и л га - 
н и д а н б ў лса к е р а к , э к и н л а р гу р к и р а б , р о с а ҳ о с и л б ер ад и . 
Ҳ а т т о т о м о р қ а с и б и з н и к и д а н ўн б а р а в а р к а т т а қ ў н и - 
қ ў ш н и л а р ҳам қ и ш д а у -б у н а р с а сў р аб ч и қ и б ту р ад и . 
У й и м и зд а ги с и г и р -б у з о қ н и н г е м и ш и н и ҳам о там б ер ад и . 
Х уллас, б и з б о л а л а р н и н г б е к о р ч и в а қ т и м и з к ў п , а й н и ш у 
с а б а б , м е н и к е ч к и о в қ а т м а ҳ ал и гач а б и р о в у й ғо т м а га н .
— Х ўш , э н д и н и м а қ и л а с а н ? — сў р ад и о т а м , о в қ а т д ан
к е й и н ё н б о ш л а б о л и б ч о й и ч а р к а н , м а к т а б н и б и т и р га - 
н и м н и эш и т и б .
— Б и л м асам .
— А н а в и Ш о к и р Н о р м а т б и л а н б и р га Т о ш к е н т г а и ш - 
л а г а н и к е т а ё т га н м и ш . И п п о д р о м д ега н ж о й б о р э к а н , ш у 
ер к атта б о зо р б ў п т и . Ш о к и р н и н г а й т и ш и г а қ а р а га н д а , 
ҳ ар к у н и о қ ш о м м о ш и н -м о ш и н ю к к е л а р м и ш . С а в д о га р - 
л а р о л и б к е л а р м и ш . Б е ш -о л т и к и ш и л а ш и б ш у ю к л а р н и
т у ш и р а р м и ш . Ҳ ар б и р о в и г а б и т та м о ш и н а г а ю з -и к к и ю з 
с ў м д ан б е р а р к а н . С е н а м б о р м а й с а н м и ? — д ея о там б и р
м е н га , б и р у к а л а р и м г а қ а р а б қўй ди .
Ю з сўм ў ш а п а й т д а к атта пул эд и . Ш у б о и с , о т а м н и н г
га п и га кў п ам и ш о н м а д и м . Я н а Ш о к и р о т а м н и н г қ ў й н и - 
н и пуч ё н ғ о қ қ а тў л д и р и б ю б о р ган б ў лса к е р а к , д еб ў й л а- 
д и м ва м у ж м а л р о қ қи ли б :
— Б и л м а с а м , — д еб ж а в о б қ и л д и м .
— Э н а н г н и н г гў р и н и я м б и л м а й с а н с е н ит! — д ед и
отам ж аҳ л и ч и қ и б . — П у т и н г н и к ў т а р и б ё т и ш д а н б ўлак 
н а р с а га я р а м а й с а н ўзи.
О т а м д а н б у н д а н -д а “ ш и р и н р о қ ” га п л а р н и и л га р и я м
кўп э ш и т г а н д и м . М и қ эт м а й п и ёл ад аги ч о й и м н и и ч а в е р - 
д и м .
— Гап ш у, э р т а га н а р с а л а р и н г н и й и ги ш т и р и б , се н ҳам 
ш улар б и л ан б и р га кет ав ер асан . Ў зи м ай т и б қ ў я м а н , сен га 
к ў з -қ у л о қ б ў ли ш ад и .
К ў н гл и м д а ў қ и ш га к и р и ш н и я т и м , ў қ и ш н и б и т и р и б , 
я х ш и ж о й д а и ш л а б , о д ам га ўхш аб я ш а й м а н , д ега н у м и - 
д и м б о р эд и . Л е к и н а й т о л м а д и м . Я н а с ў к и ш э ш и т и б
қ о л и ш д а н қ ў р к д и м . И н д а м а й б о ш и м н и қ и м и р л а т и б , р о - 
з и л и г и м н и б и л д и р и б қўя қ о л д и м .
6


Ш о к и р д е г а н л а р и ё н қ ў ш н и м и з б ўлад и . О р и қ , бўй и
т е р ак д а й . П е ш о н а с и н и а л л а қ а ч о н аж и н б о с и б , со ч и га
ҳам о қ о р а л а га н . Ё ш и б ў лса, й и ги р м а б еш б и л а н ўтти з 
о р аси д а. Л е к и н и ч и д ан п и ш га н — гўрдан гўш т о л и б ч и - 
қ а д и га н л а р х и л и д а н . Б и р м а қ т а н с а о ғзи к ў п и р а д и . А р м и - 
яд а У к р а и н а д а х и зм а т қ и л га н э к а н . Ў ш а т о м о н н и н г қ и з - 
л а р и ж уд а б о ш қ а ч а б ў л а р м и ш . “ А р м и я га б о р га н к у н и м о қ
б и т т а с и н и т о п и б , р о с а м а за қ и л и б с у р г а н м а н " , д ей д и . 
Л е к и н ўзи ҳ ал и гач а у й л а н м а г а н . С а б а б и н и с у р и ш т и р с а н - 
ги з, қ о й и л л а т и б ж а в о б б ер ад и : “А гар ҳ о зи р д а н у й л а н и б
қ ў й с а м , ў с и б к е л а ё т га н зўр қ и зч а л а р д а н қ о л и б к е т а м а н - 
д а. Ў тти з б еш л ар га к и р га н д а у й л а н с а н г з а к о н н и й б ўлад и. 
Х о т и н и н г ё ш г и н а , ч и р о й л и б ў лса, я ш а я п м а н д е с а н г я р а - 
ш а д и ” .
Н о р м а т д е г а н л а р и э с а Ш о к и р а к а н и н г т е с к а р и с и , у н ­
д ан к и ч и г-у , и к к и т а б о л а с и бор. Х о т и н и , я ъ н и я н г а м и з
ф е р м а д а со ғу в ч и , Н о р м а т а к а н и н г ўзи м о л б о қ а р б ў ли б
и ш л аган . И к к а л а с и м о л х о н ад а т а н и ш га н . О ч и ғи , м ен б и л - 
м а й м а н -у , л е к и н о д а м л а р н и н г а й т и ш и ч а , “ г и ж и н г -г и - 
ж и н г ” қ и л и б қ ў й и ш г а н м и -е й , х у л л ас, я н г а м и з н и н г қ о р - 
н и д а “т а р в у зч а " п а й д о б ў л и б қ о л га н . С ў н г, и л о ж йўқ, 
у й л а н га н . Ў з и я м я н г а м и з тўй о қ ш о м и ту ғр у қ х о н ага р а в о - 
н а б ў ли б , қ и ш л о қ д а г и л а р н и н г б и р н е ч а й и л о ғи зл а р и д а н
т у ш м аган . Н о р м а т а к а н и н г у й и д а г и н и а й т м а й қў я қ о л а й .
Х у ллас, ш у и к к о в и г а қ ў ш и л и б Т о ш к е н т и а з и м г а и ш ­
л аб пул т о п и ш м а қ с а д и д а б о р ад и га н б ў лд и м . К е ч а с и н а р - 
с а л а р и м н и й и ги ш т и р и б , э с к и л атт а су м к ага ж о й л ад и м . 
Х аёл и м д а б и р к у н д а ў н -ў н б еш м а ш и н а ю к н и ту ш и р и б
т а ш л а й д и г а н д а й м а н . Ч ў н т а ги м н и б и р о й д а қ а п п а й т и р - 
гач, қ и ш л о қ қ а қ а й т и б к ел и б : “ П ул т о п и ш м а н а м у н а қ а
б ў л а д и -д а , с и з л а р \ а м ю р и б с и з л а р -д а қ и ш л о қ д а ч о р и қ - 
л а р и н г н и с у д р а б ” , д еб м а қ т а н а м а н . К е й и н я н а ў ш а И п ­
п о д р о м д ега н ж о й г а қ а й т и б б о р и б , а в в а л ги д а н ҳам кўп 
пул и ш л а й м а н . Т а ғ и н ч ў н т аги м н и б ў ш а т и ш учун қ и ш - 
л о қ қ а қ а й т а м а н . Қ а р а б с и з к и , т ў р т -б е ш о й д е г а н д а я п - 
я н г и “ Н е к с и я " м и н и б , ҳ а м м а н и н г к ў з и н и к у й д и р ам ан . 
Ў ш ан д а м е н и н г , о т а м н и н г , у к а л а р и м н и н г у сти д ан кул- 
ган л ар н и б и р кўрай т и ш и н и н г о қ и н и кўрсатган и н и ! К ей и н
“т о й ч о ғ и м ” н и м и н в о л и б , Н о з и м а н и н г ё н и г а б о р а м а н .
7


У н и н г х у р сан д б ў л и ш и т а й и н . Ч у н к и қ и зл а р м а ш и н а л и
й и ги т л а р н и кў р са б ў ғи н и б ў ш а ш а д и . Б у н и с и а н и қ .
Ш у н д а й ш и р и н х аёл лар о ғу ш и д а т о н г о т и б -о т м а й ух­
л а б қ о л и б м а н . Б и р м аҳал о т а м т у р тк и л а я п т и :
— Тур! Ў л -а, в а л а к и с а л а к , и н д а м а с а п е ш и н г а ч а с а с и б
ётасан!
С а к р а б ў р н и м д а н т у р д и м -д а , к ў з и м н и у қ а л а га н ч а у н га
қ ар ад и м .
— Б о р , т е з р о қ ю в и н и б кел! — б а қ и р д и отам . — М ен
Ш о к и р б и л а н га п л а ш и б к е л д и м . Б и р с о а т д а н к е й и н к е - 
тар кан !
О т а м н и н г г а п л а р и ҳ ал и қ у л о ғи м д а н к е т м а й т у р и б т а ш - 
қ ар и га о ти лди м . К ўз о ч и б -ю м гу н ч а ю в и н и б қай тд и м . О там 
м е н д а н -д а и л д а м л а б ж о й и м н и й и г и ш т и р и б , д аст у р х о н
ё зи б д и . У к ал ар и м ч о й д а м л а ш б и л а н о в о р а.
Ш о ш а -п и ш а н о н у ш т а қ и л и б , к и й и м л а р и м н и к и й д и м - 
д а , т а й ё р б ўлд и м .
О там а л м и с о к д а н қ о л га н , б о ги ч и и н г и ч к а л а ш г а н , о й - 
н а с и н и н г б и р ч ет и ё р и л г а н , л е к и н б и н о й и д е к и ш л а й д и - 
ган с о а т и га к ў з и н и қ и с и б қ ар ад и -д а:
— Ҳ ал и в а қ т б о р э к а н , о з г и н а ў ти р , — д ед и .
Л е к и н м е н и н г и ч и м ўт б ў ли б ё н а р д и , э р т а р о қ пул х а- 
з о н б ў ли б ётган ер га ет ги м к ел аёт ган д и .
— Ш о к и р а к а к е т и б қ о л м а с и н т а ғ и н , — д ед и м ҳ о в л и - 
қи б.
— К е т м ай д и , — ж е р к и б б ер д и о т а м , — и н с о ф л и б о л а
у! 
-
Ш о к и р а к а к ў зи м га о л и ж а н о б к ў р и н и б к етд и ва б и р о з 
б ў ш а ш и б к ў р п ач ага ч ў к д и м . И ч и м ё н и б т у р га н и д а н м и , 
о там б и л а н су ҳ б а т и м и з у н ч а қ о в у ш м а д и . Ҳ о з и р у н и н г
ў ш ан д а м е н га н и м а л а р д е г а н и н и э с л а й о л м а й м а н .
О р а д а н б и р о з ў ти б о т а м я н а с о а т и г а қ а р а б о л и б :
— Э н д и ю р, к е т д и к , — д ед и .
Ў зи м д а й ў қ х у р с а н д м ан , қ ў й и б б ер са, у ч и ш г а -д а т а й - 
ёр м а н .
Ш о к и р а к а кўч ага ч и қ и б ту р ган э к а н , я қ и н и г а б о р и - 
ш и м и зд а м е н га б о ш д а н -о ё қ қ а р а б ч и к д и . С ў н г б у р н и м н и
ч и м д и б :
— Я х ш и м еҳ н атк аш б о л асан , бун и б и л а м ан , л е к и н ўлгу-


д ай ў ж а р с а н , қ и ш л о к д а у р и ш м а г а н о д а м и н г қ о л м а га н
бў лса к е р а к . Х ў -ў ш , о т а н гга а й т д и м , э н д и ў зи н гга я м а й ­
т и б қ ў я й , — д е б у м е н д а н к ў з и н и у зд и -д а, о т а м га қ а р а б
қ ўй ди . — Б о р аёт ган ж о й и м и з ш аҳ ар , у н и н г о л д и д а қ и ш - 
л о ғ и н г ч у м ч у қ н и н г и н и д а й , ш у н и н г учун қ и ш л о к д а қ и л - 
ган қ и л и к ,л ар и н гн и ш аҳ ар д а қ и л м а й с а н , ч и зга н ч и з и ғ и м - 
д ан ч и қ м а й с а н . Ш у ш ар т га р о з и м а н , д еб о т а н г н и н г о л ­
д и д а м ен га ваъд а б е р с а н г, о л и б кетай се н и .
О там “ г а п и р ” д е г а н д е к б и қ и н и м г а т у р ти б қ ўй ди .
— М а й л и , — д ед и м м ен б о ш и м н и э ги б , — н и м а д е - 
с а н г и з шу.
— И ш қ и л и б , — о там м ў л ти р аб Ш о к и р а к а га қ ар ад и , 
— ў з и н г к ў з -қ у л о қ б ў ли б т у р а с а н -д а , б у н и н г -к у т о п г а н и - 
га з о р м а с м а н , б о я а й т г а н и м д а й , кўч а к ў р с и н , к ў зи п и ш - 
с и н , д е й м а н -д а . Ш у о д ам б ўлса, у к а л а р и н и т о р ти б к е т а - 
д и -д а .
О т а м н и н г г а п и н и қ ар ан г. М е н б о ғд ан к е л с а м , б у к и ш и
то ғд а ю р и б д и . Т о п г а н и м га з о р э м а с м и ш . Т о п м а с а м , “ Н е- 
к с и я " н и к и м о л ад и ? К и м Н о з и м а н и н г ё н и га т а л т а й и б
м а ш и н а д а б о р ад и ? К и м қ и ш л о қ д о ш л а р н и н г о ғ з и н и о ч и б
қў яд и ?..
Ж аҳ д и м ч и қ ц и . Л е к и н л о м -м и м д е м а д и м . Ф а қ а т ч а к - 
к а м н и қ а ш л а д и м , холос.
— Х а в о ти р о л м а н г , а к а , — д ед и б и р и ш н и қ о й и л л а т и б
қ ў й га н д а й Ш о к и р а к а ғў д д ай и б , — а й т г а н и м н и қ и л са , 
зўр о д ам б ўлад и.
К ўп ў т м ай , Н о р м а т а к а ҳам е т и б к ел д и . М ен б и л ан
Ш о к и р а к а п ўри м к и й и н и б о л г а н м и з. У б ў лса қ и ш л о қ д а
к и я д и г а н л а р и н и э г н и г а и л и б о л и б д и . Ш о к и р а к а у н и я м
б о ш д а н -о ё қ н а зо р а т д а н ў т к а зд и -д а:
— Ҳ а, ф е р м е р , х о т и н и н г н и н г п у ти д ан ч и қ о л м а д и н г - 
м и ? — д ея ч а қ и б о л д и .
Д а р в о қ е , Н о р м а т а к а т ў й и д а б ў лган ў ш а ҳ а н го м а д а н
к е й и н “ ф е р м е р ” д ега н л а қ а б о р т т и р и б о л ган . Б о ш д а б и ­
р о в у н и ш у л а қ а б и б и л а н а т ас а , ж ах ^ и ч и қ а р д и . А ста- 
с е к и н к ў н и к д и . Э н д и ў з и н и н г асл и с м и н и ҳам у н ути б
ю б о р ган б ў лса аж аб м ас.
Б и з о там ва у к а л а р и м б и л а н х а й р л а ш и б , с у м к а л а р и - 
м и зн и е л к а м и з г а о л и б , “ Қ а е р д а с а н , Т о ш к е н т , п у л л ар ха-
9


з о н д е к с о ч и л и б ётган ш а ҳ а р ? ” — д ея й ўлга т у ш д и к . Н о - 
з и м а л а р н и н г у й и ё н и д а н ў ти б к е т а ё тга н и м и зд а м ен и ч и к - 
д и м : “ Қ а н и , ҳ о зи р Н о з и м а ч и қ и б қ о л с а -ю , м е н и н г қ а ё қ қ а
к е т а ё т г а н и м н и кўрса: “ Т е з р о қ қ а й т и б к е л и н г , м ен с и з н и
и н т и з о р л и к б и л а н к у т а м а н ” , д еб ч и р о й л и т аб ассу м ҳадя 
қ и л с а ” , д ея ў й л ад и м . А м м о у н и н г қ о р а с и к ў р и н м а д и . 
У й и га м ў л ти р аб б и р - и к к и қ а р а б қ ў й д и м -д а , ш е р и к л а - 
р и м д а н о р тд а қ о л м а с л и к учун ш и т о б б и л а н ю р и б к ет - 
д и м .
Я р и м с о а т л а р д а к атта й ўлга ч и к д и к . Ш у е р д а н Т о ш ­
к е н т га қ а т н а й д и г а н а в т о б у сл ар ўтарди . А н ч а т у р и б қ о л - 
д и к . Ш о к и р а к а а с а б и й л а ш и б с ў к и н а р , у ё к д а н -б у ё қ қ а
б о р и б к ел ар д и . Н и ҳ о я т б и з н и ў ш а ж а н н а т г а о л и б к е т а - 
д и г а н қ и п -қ и з и л “ И к а р у с ” к ў р и н д и . Ю р аги м ҳ а п р и қ и б
кетд и . С ум к а м н и қ ў л и м д а м аҳ к ам у ш лаб , н а ж о т м а н з и - 
л и г а эл ту вч и у л о вга т е р м и л д и м .
А м м о н о м а р д ҳ ай д о в ч и ав т о б у с н и тў хтатм ади : ё н и м и з - 
га кел ган д а б и р м ар та с и гн а л б е р д и -ю , ў т д и -к е т д и . А лам
б и л а н о р т и д ан қ а р а б қ о л д и м . Ш о к и р а к а э с а с ў к и н д и . 
Н о р м а т а к а ғ и р и н г д ем а д и . Ҳ ат то п и н а г и н и ҳам б у зм а - 
д и.
О р а д а н ўн б еш д а қ и қ а л а р ў ти б я н а б и т т а с и к ў р и н д и , 
б и р о қ у \ а м у м и д л а р и м и зн и с а р о б га а й л а н т и р и б кетд и.
Ҳ артугул, у ч и н ч и авто б у с тўхтади. Х удди қ о л и б кета- 
д и г а н д а й ш о ш г а н ч а , б и р -б и р и м и з н и т у р т к и л а б ч и қ и б о л - 
д и к .
Ҳ а й д о в ч и н и н г ё н и д а ту р ган ш о п м ў й л о в , б и л а к л а р и б а- 
қу в в ат й и ги т б и зга о р қ а ў р и н д и қ л а р б ў ш л и г и н и а й т и б , 
ш у ё қ қ а б о р и ш и м и з н и т а й и н л а д и .
А в в ал и га о й н а д а н т а ш қ а р и н и т о м о ш а қ и л и б к е т д и м , 
к е й и н к ў зи м и л и н и б , ухлаб қ о л и б м а н . Б и р м аҳал ғал а- 
ғо ву р д ан у й ғ о н и б кетд и м . К ў зи м н и у қ ал аб қ а р а с а м , а в - 
тоб у сд а бўш ж о й қ о л м а б д и . Қ а ч о н ш у н ч а о д ам ч и қ қ а н и - 
н и , о ч и ғ и , с е зм а й ҳам қ о л и б м а н .
Ш о к и р а к а у й ғ о н г а н и м н и кўри б:
— У й қу д ан уй с о л а с а н м и , б ач ч аға р , д а р р о в т а р р ак д а й
қ о т и б қ о л д и н г? — д е д и кесати б .
М ен ун га қ а р а б и л ж ай д и м . Б и р н и м а д е б у н и н г қ и т и қ - 
пати га т е гм о қ ч и б ў л д и м -у , л е к и н м и я м га т у з у к -қ у р у қ ra n
Ю


к ел м ад и . Я н а о й н а д а н т а ш қ а р и н и т о м о ш а қ и л а б о ш л а ­
д и м .
А в т о б у с н и н г и ч и ч и қ қ а н н а й т и м и зд а ж уда т ар ти б л и
к ў р и н га н э д и . А с т а -с е к и н ч ан ги ч и қ а б о ш л ад и . А й н и қ с а , 
йўл ч ети га т ў х таган и д а, э н г о х и р ги ў р и н д и к д а р д а ў т и р га- 
н и м и зг а м и , 
э ш и к
т и р қ и ш и д а н
к и р га н
ч а н г -т ў зо н
к и й и м л а р и м и з г а қ ў н ар д и . Й ўл у зо қ , б у н га ҳам к ў н и к - 
д и к , б о ш қ а и л о ж и м и з қ ан ч а?
О р ад ан ч ам а с и я р и м с о а тл а р ў т ган и д ан сў н г, сўл т о - 
м о н д а ў т и р ган и к к и й и ги т қар та ў й н а й б о ш л а д и . Т ў ғр и - 
с и , аввал м ен б у н а қ а н г и ў й и н н и б и л м а с д и м , б и р и н ч и
к ў р и б т у р и ш и м . Қ и з и қ т у й и л д и . Б и тт аси учта қ а р т а н и
қ а й и р и б о л и б , о л д и га қ ў й и л га н ж о м а д о н н и н г усти га ч ақ - 
қ о н а л м а ш т и р и б т а ш л а р , и к к и н ч и с и қ и з и л и н и т о п и ш г а
у р и н а р д и . Н а за р и м д а , қ и зи л қ а р т а н и т о п и ш ж уд а о с о н - 
д ай т у й и л д и . Қ а р т а б о з и к к и т а қ о р а с и н и а н и қ к ў р сати б
т а ш л а й д и -д а , б и тта қ и зи л қ а р т а н и ҳам ш ер и ги га к ў р с а - 
т и б , ч е к к а г а қўяд и .
“ Ш у н и я м т о п и ш қ и й и н м и к а н ? ” — д еб х аёл и м д ан ў т к а- 
за м а н . Б и р п а й т ў р н и м д а н ту р а со л и б : “ М а н а !” — д еб
кўрсатгим к ел и б қолд и . Қ а р т а б о зн и н г о в сар ш ер и ги бўлса, 
т о п о л м а й б о ш и қ о т аёт и б д и . А гар қ а р т а б о з ш ер и ги қ и зи л
қ а р т а н и б е ш -о л т и м ар та т о п и б о л г а н и д а н к е й и н : “ Э н д и
пулга ў й н а й м а н , б и р сўм т а ш л а б т о п с а н г , и к к и сўм қ и л и б
қ а й т а р и б о л а с а н , т о п о л м а с а н г б и р с ў м и н г д у м и н и у ш лаб
к е т а д и ” , д е м а г а н д а , э ҳ т и м о л , з е р и к и б қ а р а м а й қ ў я р м и - 
д и м ? Қ и з и қ , у ш у гап н и аж аб то ву р б а л а н д о в о зд а м аъ - 
н и л ати б а й т д и к и , о л д и н ги ў р и н д и қ д а ў ти р га н л а р ҳам ў ги - 
р и л и б қ а р а ш д и .
— Б ў п ти , — д ед и ш ер и ги и р ж а й и б , — қ а н и , таш л а.
И к к и т а қ о р а ва б и т т а қ и з и л қ а р з а к е т м а -к е т ж о м а д о н ­
н и н г усти га ту ш д и . М ен ҳ а м м а с и н и к ў р и б -б и л и б т у р и б - 
м ан , о там ч ў н т аги м га с о л ган п улд ан й и ги р м а с ў м г и н а с и - 
н и о л и б , ў ш а а й т га н қ а р т а с и н и т о п с а м , пул им к ў п а я д и - 
ку, д еб ў й л ад и м . А м м о ж о й и м д а н т у р и ш га улгу р м ад и м : 
қ а р т а б о зн и н г яр ам ас. ш ер и ги қ и зи л қ а р т а н и н г қаер га ту ш - 
га н и н и п а й қ а г а н 'э к а н , ч ў н т аги д ан б и т та й и ги р м а б еш
с ў м л и к ч и қ а р и б қ а р т а н и н г у ст и га т а ш л а б о ч д и . “ Э с и з,
11


м ен \ а м т о п у в д и м , у н д ан о л д и н пул т а ш л а с а м б ў л а р - 
к а н ” , д ея х аё л и м д а н ў т к азд и м .
Ў й и н д а в о м эт д и . Т о п қ и р б и р с и р а уч м ар та ю т га н и - 
д а н к е й и н ю т қ аз и б қ ўй ди .
Б и р п асд а у л а р н и н г а т р о ф и н и о д ам л ар ўраб о л д и . Ў й и н - 
н и к ў р о л м а й қ о л д и м . Ў р н и м д ан т у р и б қ а р а ш га тўғри 
к ел д и . Э н д и қ а р т а б о з н и н г ш ер и ги ч етга ч и қ и б қ о л га н , 
б о ш қ а л а р қ и зи л қ а р т а н и т о п и ш б и л а н о в о р а эд и . Б и р и
ю тар, б о ш қ а с и ю т қ азар ... Л е к и н агар м ен ў й н а с а м , ҳ ам - 
м а с и н и б ех ат о т о п а м а н , д еб у й л ар д и м .
— М а н а , — д е д и ў й и н ч и л а р д а н б и р и қ а р т а н и қўли 
б и л а н б о си б .
— А к а, — д ед и қ а р т а б о з у н и н г ю зи га қ а р а б , — ав в ал
пул н и т и к и н г , п у л с и з о ч м а й с и з.
Ў й и н ч и ш о ш и б ч ў н таги га қ ў л и н и т и қ и б б ел и б у к и л - 
м аган б и р п а ч к а ю з т а л и к ч и қ а р д и -д а , қ а р т а н и н г у сти га 
қ ўй ди . Ю тди. Қ а р т а б о з ҳам ўғил б о л а э к а н , ш ар тт а ч ў н та- 
ги д ан пул ч и қ а р и б с а н а б б ер д и . Ш у н д а н к е й и н ў й и н
қ и з и г а н д а н қ и з и б к етд и . Ю тган л ар қ и й қ и р а д и , ю т қ азган
од ам б о ш и н и ч ан гал л а й д и . М е н и н г э с а и ч и м ё н и б , ў й н а - 
гим к е л а я п т и -ю , х аёл и м д а к и м д и р : “ Ҳ ал и с е н ё ш с а н , 
б у н а қ а н ги ў й и н л а р ў й н а ш и н г га э р т а ” , д еб к ў к р а ги м д а н
и т а р а ё т га н д а й . О х и р и ч и д а ё л м а д и м . Ш ар т т а ч ў н т аги м д а н
эл л и к сўм ч и қ а р д и м ва бутун д и қ қ а т и м н и қ а р т а га қ а р а т - 
д и м .
— К и с с а н г г а т и қ п у л и н г н и , — д ед и Ш о к и р а к а , — б и р
т и й и н с и з қ о л и б о ч и н г д а н ў л м о қ ч и м и с а н ?
— А к а, ю там ан! — д ед и м м ен ғўдд айи б. — М а н а к ў р а- 
с и з , ю там ан!
— Ў т и р -э , ж и п и р и қ и , — ж а \л и ч и қ д и Ш о к и р а к а ­
н и н г.
— Қ ў й и н г , б о л а н и н г ш а ш т и н и қ а й т а р м а н г , — д ед и
к и м д и р .
Бу гап д ан б ат т ар р у ҳ л ан и б к етд и м ва Ш о к и р а к а га
қ и ш л о к д а б ер ган в а ъ д ам н и у н у ти б , э н д и пул т и к м о қ ч и
б ў л га н и м д а , б и т та с и ч а қ қ о н л и к қ и л и б , б и р п а ч к а и к к и
ю з с ў м л и к н и қ а р т а н и н г усти га т аш л ад и .
— Қ и р қ қ а ў й н а й м а н , — д е д и қ а р т а б о з , — очм ан г!
— Қ и р қ т а пул и м й ў қ , б о р п у л и м н и т и к а я п м а н , — д ед и
12


ў й и н ч и ва и к к а л а қўли б и л а н ч ў н т а к л а р и н и у р и б кў р сат- 
д и .
— Б ў п ти , — д ед и и л ж а й и б қ а р т а б о з , — ф а қ а т ш у с а -
ф а р . 
Ш у п а й т к и м д и р :
— Қ а р т а н и а л м а ш т и р д и , қ а р т а ^ м а ш г а н ! — д ея б а- 
қи р д и .
А м м о у н и н г га п и га ў й и н ч и қ у л о қ с о л м ад и ва у ш лаб
турган қ а р т а н и ў ги р га н д и , қ о р а ч и к д и .
Ў й и н ч и н и н г м а н г л а й и г а т е р т е п ч и д и , ю зи қ и за р д и , 
ҳ а н с и р а б н а ф а с о л а б о ш л а д и . У б и р о р и к к и д а қ и қ а ш у 
т ах л и т т у р га н и д а н с ў н г б о я к и м д и р г а п и р г а н и н и эсл аб
қо л д и ва б и р д а н қ а р т а б о з н и н г ё қ а с и д а н у ш лаб бўғди.
— П у л н и қ а й т а р , с е н м е н и а л д а д и н г, п у л н и қай тар! — 
д ея қ и ч қ и р а б о ш л ад и .
— Ҳ о в, ака! — д ед и т ў п л а н га н л а р и ч и д ан б и тга с и ў й и н - 
ч и н и н г е л к а с и д а н у ш лаб . — Б и р о в с и зга ў й н а д ед и м и ?
Ю т қ и з д и н г и зм и , ч и д ай си з-д а!
— Ҳ ал о л ў й н а м а д и н гл а р , ғи р р о м л и к қ и л д и н гл а р , ҳ ам м а 
кўрди! — д ед и б ў ғи л и б ў й и н ч и .
— К и м ғи р р о м ў й н а б д и , бу б о ла п а с т а я н н а ҳалол ў й н аб
к е л га н , м ен б у н и я х ш и б и л ам ан ! — д ед и у н и н г е л к а с и ­
д ан у ш лаб т у р ган к и ш и .
Ў й и н ч и гап га қ у л о қ с о л а д и га н аҳ во л д а э м а с д и . Б у н и н г 
у сти га, ҳ ў к и зд ай қ о р у вл и э м а с м и , о р и қ қ и н а қ а р т а б о з н и
авто б у с д е р а за с и га ти р аб :
— О н а н г н и к и г а т и қ а м а н , п у л н и қ а й та р м а с а н г! — д еб
ў к и р а р д и .
— Қ ў й в о р у н и , — т аҳ д и д б и л а н у н и н г б и қ и н и г а п и ч о қ
т и р а д и қ и м о р б о з б и л а н б и р и н ч и ў й н а га н ш е р и г и , — 
б ў л м аса, и ч а г и н г н и б о ш и н г га с ал л а қ и л ам ан !
У н и н г т а х д и д и д ан с ў н г а в т о б у сд а ғ а л а-ғо в у р к ў т а р и л - 
д и . А ёл л ар д о д -в о й қ и л и ш д и . Ш у н д а н к е й и н ҳ а й д о в ч и - 
н и н г ё н и д а к е л а ё т га н б ар в а с т а к и ш и к ел д и .
— Ў -ў, м ар аз, — д е д и қ а р т а б о з н и н г ш ер и ги га , — ў й и н - 
ч о ғи н гн и бу ё қ қ а бер!
У н и н г о в о зи д ў р и л л аб ч и к д и . Қ а т т и қ га п и р г а н д а ж уда 
в аҳ и м ал и э ш и т и л а р к а н .
— Б и з т о з а ў й н а д и к , ю т қ а з и б ал а м и га ч и д о л м ай ...
13


— Т о з а н г н и о н а н г н и к и д а ў й н а й с а н ! Қ а р т а н г қ а ч о н д а н
б ер и т о за бўп қ о п т и , м ар аз? Б е р а н а в и п и ч о ғ и н гн и бу 
ё қ қ а , б ў л м аса, ҳ о зи р ў зи н г н и б и р ёғуж қ и л и б т а ш л а й - 
ман!
Ш у н д а н сў н г қ и м о р б о з б и л а н у н и н г ш ер и ги , ҳартугул, 
и н с о ф г а к е л д и , п и ч о қ б и л а н б и р га п у л н и ҳам қ а й т а р и б
б ер и ш д и .
— К и м а й т а д и с и з н и м ў й с а ф и д о д ам д еб ? — т а ъ н а
қ и л д и ҳ а й д о в ч и н и н г ё р д а м ч и с и п у л н и эга с и га қ а й т а р и б
б е р а р к а н . — Н и м а , ш у п ай тгач а уч қ а р т а ў й н а м а г а н м и - 
си з? Бу б ач ч ағар л ар , — у қ а р т а б о з б и л ан ш ер и ги га қ ў л и н и
б и г и з қ и л д и , — қ а н ч а о д а м н и н г ш ў р и н и қ у р и тган . Б и л а - 
с и з м и , к и м б у л а р н и ю тад и ? Ў з л а р и н и н г о д ам л а р и . Б о ш - 
қ а л а р у л а р н и н г ю тган и га м аст б ў ли б ў й н а й д и , к е й и н қ а н - 
д ай қ и л и б чув т у ш г а н и н и б и л м а й қ о л ад и .
П у л и н и қ а й т а р и б о л га н ў й и н ч и -й ў л о в ч и қ и з а р и б б о ­
ш и н и хам қи л д и .
Ҳ а й д о в ч и н и н г ё р д а м ч и с и э с а қ а р т а б о з н и ш е р и к л а р и
б и л а н қ ў ш и б (у л ар тўрт к и ш и э к а н ) а в т о б у сд ан т у ш и р и б
ю б орд и .
— К ў р д и н гм и ? — д ед и ё н и м д а ў ги р га н Ш о к и р а к а . — 
Ў й н а г а н и н г д а к ў р а р д и н г к ў р г и л и г и н г н и . О т а н г н и н г о л ­
д и д а б ер ган в а ъ д ан гн и э с и н г д а н ч и қ а р г а н г а ў х ш ай сан .
М ен ун га ж а в о б қ а й т а р а о л м а д и м . Н и м а я м д ер д и м ?
Я н а у х л ам о қ ч и б ў л д и м , л е к и н у й қ у м к е л м а д и . У ст и га- 
у стак , б о ш и м л ў қ и л л а б о ғр и д и . К ў зи м н и ю м и б ж и м ў т и р - 
д и м .
Б и л м а д и м , о р а д а н қ а н ч а вақ т ўтд и , б и р п а й т авто б у с 
к е с к и н с и л к и н и б тў х тад и , у ч и б к е т а ё зд и м . Ҳ а й д о в ч и - 
н и н г б о л о х о н а д о р қ и л и б с ў к и н г а н и э ш и т и л д и . К е й и н у 
б и р д а н ж и м и б қ о л д и . Ҳ ам м а: “ Н и м а бўлд и ? Н и м а r a n ? ” 
— д е я б ў й н и н и ч ў зи б о л д и н г а қ а р а й б о ш л ад и .
— О рқага! О р қ ага ҳ ай д ан г, — д ед и ҳ а й д о в ч и н и н г ё р д а м ­
ч и си . — Ў ти б к е т и б қ о л а м и з.
— А й тган д и м м ен сен га: “ Ш у л а р б и л а н т е н г л а ш м а , 
а р а л а ш м а у л а р н и н г и ш л а р и г а ” , деб . А н а э н д и , м а н гл а й - 
и н гд а н д ар ч а о ч и б кетади .
— К ўп га п и р м а й о р қ а га ҳайданг! — б а қ и р д и ёр д ам ч и .
14


— К ў р м а я п с а н м и қ ў л и д аги н и ?! — ҳ ай д о в ч и ҳам б а- 
қи р д и .
— М ен д а қўл т е л е ф о н и б о р , — д ед и ўртад а ў ти р ган
б и р й ў л о в ч и , — м и л и с а га т е л е ф о н қ и л а й л и к .
У қў л и д аги к и ч к и н а а п п а р а т ч а н и н г т у гм а л а р и н и б о с- 
д и -д а , қу л о ғи га ту ти б к и м б и л а н д и р гап л аш д и . У м р и м д а 
б у н а қ а н ги м ато ҳ н и к ў р м а г а н м а н , о ғзи м о ч и л и б қо л д и . 
А н ф а й г а н и м д а н у н и н г н и м а л а р д е г а н и ҳам қ у л о ғи м га 
к и р м а б д и .
Б и р м аҳал а в т о б у с н и н г о л д эш и г и о ч и л д и , а ёл л ар и зи л - 
л а б й и ғл ай б о ш л а д и . О л д и н д а ў т и р г а н л а р н и н г га п л ар и га 
қ а р а га н д а , қ а н д а й д и р м а ш и н а а в т о б у с н и н г о л д и н и тў си б , 
у н д ан қ у р о л л а н га н о д ам л а р т у ш и б а в т о б у сга кел аёт ган
э к а н .
— Бу ё қ қ а ту ш , ўв ҳўкиз! — д ега н о в о з э ш и т и л д и
п аст д ан .
К и м э к а н бу, д еб п е ш о н а м н и о й н а г а т и р а б , т а ш қ а р и г а
— а в т о б у с н и н г о ч и л г а н э ш и г и т о м о н и г а қ а р а м о қ ч и
бўлд и м .
— Қ арам а! — д ед и Ш о к и р а к а қ ў л и м д а н т о р ти б .
М ен у н га н о р о зи б ў ли б кўз т а ш л а д и м .
— Ж и м ў ти р , — д ед и у я н а қ ў л и н и и л к и с с и л к и б .
Ҳ а й д о в ч и н и н г ё р д а м ч и с и п а с т га т у ш и б кетд и . Б и р о з ­
д а н к е й и н “ қ а р с -қ у р с ” эт г а н о в о з ч и к д и . К и м д и р и н гр а - 
д и . С ў н г б и р и н -к е т и н и к к и к и ш и ав то б у сга ч и қ д и . Б и - 
р о в и қ ў л и д аги т ў п п о н ч а н и б и р о з ў й н а б ту р д и -д а:
— Ҳ а м м а н г ч ў н т аги н гд а б о р и н и ч и қар ! А гар к и м п у ­
л и н и я ш и р с а , и тд ай о т и б т а ш л а й м а н ! — д ед и .
— Қ и р ғи н к е л с и н сен ларга! — б а қ и р д и а ё л л ар д ан б и р и .
— Й ў л тў с а р л и к қ и л и б м о л т о п гу н ч а о ч и н г д а н ў л га н и н г 
я х ш и эм асм и ?!
— Ҳ о в, м а н ж а л а қ и , я н а б и р м ар та с а й р а й д и га н б ўлсан г, 
т и л и н г н и сугури б о л а м а н , т у ш у н д и н гм и ?! Б о си б ў т и р -д а, 
а й т г а н и м н и с у м к а ч а н г д а н ч и қ а р и б ту р , ҳ о зи р ё н и н г г а
б орам ан ! — д ед и ў ш а й и ги т д агал овозд а.
П е ш о н а м д а н т е р ч и қ и б к ет д и . О там б о р -й ў ғ и б еш ю з 
сўм б ер ган . Й ўл ҳ а қ и н и т ў л асам , ш и м и л д и р и қ ҳам қ о л - 
м асди . О ё қ -қ ў л и м т и т р а б , б утун у м и д и м н и к ў зи м га ж а м - 
л а б , Ш о к и р а к а га қ а р а д и м . К ў р и н и ш и д а н у м е н д а н б ат-
15


т а р аҳ во л д а э д и , б и р о в б ў ғаёт ган д ай т е з -т е з н а ф а с о л ар , 
к ў злар и а л а н г -ж а л а н г б о қ а р д и .
А к с и га о л и б , зў р а в о н “ ч ў та л ” й и ғ и ш н и э н г о р қ а ў р и н - 
д и к д а р д а н б о ш л а ш и н и а й т д и -д а , б и з т о м о н г а л а п а н г л а б
кел а б о ш л ад и .
— Т ў хтан г, у к а , — д ед и б и р м аҳ ал , б о я қ ў л и д аги қ а н а - 
қ а д и р м ато ҳ б и л а н т е л е ф о н қ и л га н к и ш и й ў л тў сар у н и н г
ё н и д а н ў ти б к е т а ё т га н и д а ў р н и д а н т у р и б , — б и р н ар сага 
к е л и ш а й л и к .
З ў р ав о н тўхтаб ун га ў г и р и л д и -д а , а ф т и н и б у р и ш т и р и б
қ ар ад и :
— Қ а н и , — д ед и б е п и с а н д о ҳ ан гд а, — н и м а г а к е л и ш - 
м о қ ч и б ў л а я п с а н ?
— М а н а в и н и қ а р а н г, у к а , — д е д и й ў л о в ч и б о я г и м а то - 
ҳ и н и ун га к ў р с а т и б , — н а р х и қ и м м а т , “ к ў к ” и д а етти ю з 
ту р ад и . Ш у н и с и з г а б е р а й и н -д а , б о ш қ а л а р г а т е г и н м а с - 
д а н , о р қ а н г и з г а қ а й ти н г.
Й ў л тў сар у н и н г қ ў л и д аги м ато ҳ н и о л д и ва о б д о н а й ­
л а н т и р и б к ўрд и . С ў н г н и м а д а н д и р н о р о зи б ў лд и , ш е к и л ­
л и , а ф ти б у ж м ай д и .
— Б у н и н г н и м а ў зи ? — д е б сўради .
— Қ ўл т е л е ф о н и , — д е д и й ў л о в ч и х о ти р ж ам о в о зд а , — 
бу б и л ан ў зи м и з ту гул, д у н ё н и н г и стал ган т о ч к а с и г а т е ­
л е ф о н қ и л и ш м у м к и н .
— Й ў ғ-э! — д ед и й ў лтўсар к ў з л а р и ҳ ай р атд ан ч а қ ч а й - 
и б , — ш у н а қ а с и я м ч и қ д и м и ҳали?! Қ о й и л , с и м -п и м й ўқ, 
х о ҳлаган ж о й и н г г а т е л е ф о н қ и л а в е р а с а н . Қ а н и кў р сат- 
ч и , қ а н д а й и ш л а та д и бун и ?
Й ў л о в ч и э р и н м а с д а н , т у г м а л а р н и б и р м а - б и р б о с и б
к ў рсатди . С ўн г: “ Х о ^ п а с ан ги з, м а н а ҳ о зи р Т о ш к е н т г а т е ­
л е ф о н қ и л а м и з ” , д е б р а қ а м т е р а б о ш л а г а н э д и , зў р а в о н
у н и н г қ ў л и д ан м ато ҳ н и ю л қ и б о л д и -д а:
— Бу ё ғи н и ў зи м га қ ў й и б б ер а в е р , — д ед и ў ш ш а й и б , 
— л е к и н -ч и , бу а п п а р а т и н г б и л а н қ о р и н т ў й ғази б б ў л м ай - 
д и . П ул к е р а к , м у л л а ж и р и н г к е р а к б и зга. Ш у н д а б е л и - 
м и за м б ақ у в в а т б ў л ад и , қ о р н и м и з а м тў яд и . М а й л и , бун и
с е н д а н п о д а р к а га о л а м а н . Н и м а қ и п т и , эс л а б ю р а м и з-д а , 
ф а л о н ав то б у сд ан и н т е л л и г е н т н и й к и й и н г а н , гад ст у к ч а-
16


л а р и о с и л и б т у р ган о д ам д а н с о в га д е б ... Э н д и ч ў н т аги н г- 
д а г и н и ч иқар!
— У н д а т е л е ф о н и и б ер , — д ед и й ў л о в ч и бу с а ф а р
се н е и р аб , — б и р атў л а \ а м б ў й и д а н , ҳам э н и д а н у р а с а н - 
м и? Ў ғри бўл, ғар бўл, и н с о ф и б и л а н бўл-да!
— В ой и тд ан т а р қ а г а н , ҳали б и з ғар бўп қ о л д и к м и , 
ў з и н г -ч и , ў з и н г к и м сан ?! М а н а в и н и , — у к ў зи ч а қ ч а й - 
ган ч а қўл и д аги м атоҳн и к ў р сатд и , — э н а н г н и н г э р и ў й н аб
ю р и ш и н г уч ун б ер и б қ ў й д и м и , и ф лос?! Б и р о в н и қо н
қ а қ ш а т и б , п у л и га с о т и б о л г а н с а н , я н а етти ю з “ к ў к ” ида 
ту р ад и , д е б ғў д д аясан менга?! Ч и қ а р п у л н и , б и р и н ч и с е н ­
д ан о лам ан !
Й ў л о в ч и аста ч ў н т аги га қ ў л и н и т и қ и б , б и р п а ч к а ю з- 
т а л и к н и о л д и -д а , э р и н м а с д а н , з ў р а в о н н и н г к ў з и н и ў й н а - 
т и б с а н а й б о ш л а д и . Ў ш а с о д д а, гўл (қ ў п о л л и г и н и қ а р а н г, 
отам ш у гап га қ а н д а й ч и д аб я ш а б ю р га н и га ҳ а й р о н м а н ) 
отам : “ П у л т о п и б , ақ л т о п м а г а н а ҳ м о қ ” , д ега н г а п н и б и р
н еч а м ар та а й т га н и э с и м д а бор.
— Э й - й , о н а н г н и эм гурда н б ў лган , н и м а қ и л ая п сан ?! 
Бер ҳ ам м аси н и ! — д е я ў к и р д и й ўлтўсар ва б и р ю л қ и б
у н и н г қ ў л и д ан п у л л а р и н и т о р т и б о л д и . — С е н и тд а я н а
пул б о р , қ о л г а н и н и я м ўз и х т и ё р и н г б и л а н ч и қ а р м а с а н г , 
ҳ а м м а н и н г о л д и д а го л и й қ и л а м а н , ту ш у н д и н гм и ?!
— К е й и н -ч и , — д е д и п ў р и м к и й и н г а н й ў л о в ч и , — 
б о ш қ а л а р га т е г и н м а й с а н л а р м и ?
У н и н г бу га п и д а н н а ф а қ а т зў р а в о н , б а л к и а в т о б у сд а- 
г и л а р н и н г б ар и ҳ а й р о н б ў лд и . Ҳ а , й ў л о в ч и л а р у н и н г
ч ў н т аги д аги б о р а қ ч а с и н и зў р а в о н га қ ў ш қ ў л л аб т у т қ а за - 
ёт га н и га э м а с , б а л к и “ г е р о й л и к ” қ и л а ё т г а н и г а а ж а б с и - 
н и б қ а р а б т у р и ш ар д и .
— С е н , — д ед и т а ж а н г л а ш г а н зў р ав о н , — ш у н ч а а ё л - 
н и н г кўз о л д и д а қ и п -я л а н ғ о ч б ў л м о қ ч и м и сан ?!
— А гар я л а н ғ о ч б ў л и ш и м н и н г улар га ф о й д а с и тегса...
— Э р к а к м и с а н , ҳ е за л а к м и с а н ? — у н и н г г а п и н и чўрт 
к е с и б б а қ и р д и зў р аво н .
П ўри м к и й и н г а н й ў л о в ч и у н га т и к и л г а н ч а ж и м т у р а- 
верди.
— Ш у қ о л у в д и , — д ед и а ё л л а р д а н б и р и б ар д о ш и ту- 
габ, — б и р к а м и м и з с е н и н г а в р а т и н г н и т о м о ш а қ и л и ш
2 -0 8 -5 3 1
A lish e r
nom i


қолувди. У ялм аган ш ар м ан д а, б ер п у л и н гн и ў зи н гн и б ун ча 
ер га ургунча!
У н и н г т а н б е ҳ и б о ш қ а а ё л л ар га ҳам т а ъ с и р
қ и л и б , 
ш о в қ и н к ў т ар и л д и . А втобус и ч и д а б и р п а с д а ғал а-ғо в у р
қуп ди . Ҳ ат то б и р -и к к и т а аёл ў р н и д а н т у р и б ҳам к етд и .
— Ҳов! — қ и ч қ и р д и улар га й ўлтўсар. — Ў ти р ҳам м анг! 
Ў л ги н г келдим и?!
Э н д и у н и н г т а ҳ д и д и д а н а ё л л а р қ ў р қ м а й қ ў й г а н , б ар и
еч и н и ш га т ай ёр турган э р к а к н и қарғар, қўллари етса у н и н г 
с о ч и д а н ю л и ш га , ю з и н и т и м д а л а ш га ш ай э д и л а р . П ў п и - 
с а с и и ш б е р м а г а н и н и кўр ган зў р а в о н қ ў л и д аги т ў п п о н - 
чад ан т еп ага қ ар ати б ў қ у з д и . Б и р зум да ғала-ғовур ў р н и н и
қ и й -ч у в , д о д -в о й э га л л а д и . А ёл л ар ҳ а й ҳ а й л а ш и б ж о й - 
ж о й л а р и г а қ а й т и ш д и , ш о ш г а н и д а н б а ъ зи л а р и б и р -б и р и - 
н и н г усти га ч и қ и б ҳам кетд и.
У л а р н и н г т а \л и к а г а т у ш г а н и н и к ў р и б зў р а в о н м а за
қ и л и б кулд и . С ў н г б и р д а н ж и д д и й т о р ти б :
— Ж у д а э з м а л а н и б к е т д и н г, д а в а й , ч ў н т аги н гд а б о р и ­
н и бу ё қ қ а чўз! — д ед и б о яги й ў л о вч и га.
— Б ў п ти , — д ед и у ҳам бу гал э з м а л и к қ и л и б ў ти р м ай
ва ч ў н т аги д аги б о р -б у д и н и ч и қ а р и б у н и н г қ ў л и га т у т қ а з- 
д и .
— Ўҳ-ҳў! — д ея и р ж ай д и й ў лтўсар қ ў л и д аги пул ни 
са л м о к д аб . — Э н д и а н а в и б ар м о ғи н гд а ги у зу к н и ҳам еч.
— И н с о ф қ и л и н г л а р , — д ед и й ў л о в ч и д ад и л о в о зд а , — 
х о т и н и м н и н г с о в ға си б у, ҳеч к и м г а б ер и л м ай д и га н .
— А й н и ш у н и си к е р а к -д а б и зга.
И я г и н и н г о с т и га т ў п п о н ч а н и н г учи т и р а л г а н и д а н сўн г, 
узу к ҳам ж о й и д а н қ ў зғал д и . О ч и ғи , ун га ж у д аям и ч и м
ач и б к етд и . “ Ш а р т м и д и ҳ а м м а н а р с а с и д а н б и р д а н а й р и - 
л и б қ о л и ш и ? — ў й л ад и м и ч и м д а . — О з г и н а т и л и н и т и й - 
иб т у р га н и д а , бу п а д а р и н гга л а ъ н а т и л а р п у л л а р и н и о л и б , 
қ о л га н н а р с а л а р и г а т е ги н м а й т у ш и б к е т и ш а р д и -к у ” .
Б е ч о р а н и ш и п -ш и й д а м қ и л га н зў р а в о н ав т о б у с о х и р и - 
га к е л и б ў т и р м а й , к е й и н г и ў р и н д и қ ц а ў т и р г а н л а р н и ш и - 
л и б к е л а б о ш л ад и .
— М а н а в и н и о л , — д е я б и қ и н и м г а т у р тд и б и р м аҳал 
Ш о к и р ака.
Қ а р а с а м , қўли д а пул бор.
18


— Н и м а қ и л а м а н ? — п и ч и р л а б сўр ад и м .
— А н а в и э ш и к н и н г т а ги га о т и б ю б о р , — д ед и у в аҳ и - 
м ал и ш и в и р л аб .
М ен зў р аво н д ан кўз у зм аган кўй и Ш о к и р а к а н и н г қўли - 
д аги п у л н и о л д и м . А м м о о т и б ю б о р и ш га у лгурм ад и м . 
Т а ш қ а р и д а қ а н д а й д и р м а ш и н а “ ғ и й қ ” э т и б тў х тад и , к е й ­
и н “ т а р с -т у р с ” эт га н т о ву ш ч и қ и б , к и м н и н г д и р и н гр а га - 
ни э ш и т и л д и . М и ям д ан : “ Ҳ а й д о в ч и н и н г ё р д а м ч и с и н и бир 
ёғу
1
и қ и л и б қ ў й и ш д и -ё в ” , д ега н ўй я ш и н те зли ги д а ўтди. 
К и м д и р : “ М и л и ц и я !” — д ея қ и ч қ и р д и .
З ў р ав о н б и л а н у н и н г о р т и д ан к е л а ё тга н ш ер и ги ш о ш а - 
п и ш а а в т о б у с н и н г о л д т о м о н и г а ю гу р и ш д и . А м м о о р қ а д а
к е та ё тга н зў р а в о н э ш и к к а ч а ет и б б о р о л м а д и . Б о я г и н а 
ҳ а м м а н и н г к ў з о л д и д а е ч и н и ш г а -д а т а й ё р б ў ли б ту р ган
о р и қ қ и н а й ўл о вч и ў ти рган ж о й и д ан с а к р а б т у р д и -д а, ё н и ­
д а н ю гури б ўтиб кетаётган з ў р а в о н н и н г о р қ а м и я с и г а
ч у н о н а м м у ш т т у ш и р д и к и , й ўлтўсар о в о з ч и қ а р и ш г а -д а
улгу р м ай й ў л а к к а ю зтуб ан гу р си л л аб қ улад и . К е й и н у 
б и р ҳатлаш д а й ў л т ў с а р н и н г ш ер и ги га е т и б о л д и ва и к к и
о ё г и н и н г о р а с и г а т у ф л и с и н и н г учи б и л а н т е п д и . А н а 
э н д и ч и н қ и р и қ н и э ш и т и н г. Ў й л аш и м ч а , м е н д а н у зоги
б и л а н б и р - и к к и ё ш г и н а к ат т а, м а н а в и зў р а в о н а к а л а р и - 
н и н г қ а н о т и о с т и д а и я г и н и о с м о н қ и л и б ю р а д и г а н
й ў л т ў с а р в ач ч ан и н г э р к а к л и г и м о м а т а л о қ қ а а й л а н и б к ет - 
д и -ё в . У н о з и к ж о й и н и и к к и қў л л аб б е к и т г а н ч а , то р
й ў л ак ч ад а б у р ал и б ш у н а қ а н ги ў к и р а р д и к и , н а ъ р а с и д а н
б аъ зи к ў н гл и бўш х о т и н л а р н и н г к ў зл а р и д а н ёш ч и қ и б
кетд и .
Қ о л ган в о қ е а л а р к ў з о ч и б ю м гу н ч а с о д и р бўлд и . А в т о ­
бус и ч и га н и қ о б к и й г а н , ҳ ар б и й к и й и м д а г и , қ ў л л ар и д а 
а в т о м а т у ш л аган б ақ у в в а т й и ги т л а р қ и р ғ и й д а й у ч и б к и - 
р и ш д и . А гар э н д и ҳ а қ и қ и й қ а ҳ р а м о н г а а й л а н г а н ўш а 
й ўл о вч и қ и зи л гу в о ҳ н о м а с и н и ч и қ а р и б к ў р с а т м а ган и д а , 
бу й и ги тл а р ҳ а м м а э р к а к л а р н и н г п е ш о н а с и г а қ у р о л т и ­
раб, қ ў л л а р и м и з н и о р қ а г а қ а й и р и б п а с тга о л и б ту ш ар , 
б ал к и б и р -и к к и т а м и з м у ш т е й и ш г а я м у л гу р ар м и д и к ?
— М а н а в и и к к а л а с и , — д ед и ҳ ал и ги к и ш и .
Б и р п а с д а н и қ о б л и о д ам л а р и к к а л а й ў л тў сар н и ҳам худ­
д и қ о п к ў тар ган д ай б и р с и л т а б а в т о б у сд ан т у ш и р и ш д и .
19


О р а д а н ҳеч қ а н ч а ў тм ай а в т о б у с н и т а р к э т и ш и м и з г а
тў ғр и келд и .
Т а ш қ а р и г а ч и қ қ а н и м и з д а н сў н г қ а р а с а м , б и р э м а с , е т - 
ти та м и л и ц и я м а ш и н а с и т е п а с и д а г и . ч и р о ғ и н и а й л а н т и ­
р и б ту р и б д и . Ш у н д а г и н а ҳ ал и ги қўл т е л е ф о н и б о р о д а м ­
н и н г й ў л тў сар лар б и л а н н ега б у н ч а э з м а л и к қ и л г а н и н и
ту ш у н ган д ай бўлдим . Қ и зтал о қ , у атай в а қ г н и ч ўзган эк а н .
М а н зи л га м ў л ж ал д аги д ан а н ч а к еч , қуёш у ф қ қ а ё н б о ш - 
л а й б о ш л а га н м аҳал ет и б к ел д и к. М е н н и м а қ и л и ш н и
б и л м а сд и м , кар ах т б и р аҳ во л д а эд и м . Ш о к и р а к а н и н г
ю зи д а н н о р о зи л и г и к ў р и н и б ту р ар д и . П е ш о н а с и н и т и - 
р и ш т и р и б , т е з -т е з н о с о т и б , зум ў тм ай т у п у р и б т а ш л а р - 
д и . Н о р м а т а к а э с а ҳ ар д о и м г и д е к аҳ во л д а, к ў р и н и ш и д а н
н а х аф а б ў л г а н и н и ва н а х у р с а н д л и г и н и б и л а с и з.
А втоб усд ан т у ш и б , б и р о р к и л о м е т р ч а
я ё в
ю р д и к . 
К е й и н о д ам л а р т ў п л а н и б т у р ган ж о й г а б о р д и к . Т ў ғр и с и , 
б и з г а ў х ш ага н л а р б у н ч а л и к кў п б ў л и ш и н и ў й л а м а г а н
э к а н м а н . К ўз о л д и м д а гўё ер ё р и л г а н -у , ё р и к д а н о д ам
б о д р а б ч и қ қ а н д а й . Б и р и с а р и қ , б и р и о қ , б о ш қ а с и қ о р а , 
узу н , кал т а, с е м и з, о р и қ . Б и т т а с и н и н г а ф т и т и р и ш г а н , 
б о ш қ а с и н и к и қай ғу ли . Ҳ а м м а б е с а р а н ж о м , я н а н е д а н д и р
у м и д в о р . Б и з у ч о в л о н у л а р н и н г с а ф и г а қ ў ш и л д и к . Ш о ­
к и р а к а т у р г а н л а р д а н б и р - и к к и т а с и б и л а н к ў р и ш г а н
б ў л д и , с ў н г б и т т а с и д а н а ҳ в о л и н и сў р ад и . “Д а б д а л а ” , д е ­
ган қ ў п о л ги н а ж а в о б э ш и т и л д и . “ О б б о , — д ея ў й л ад и м
м е н , — э н д и Н о з и м а н и н г о л д и га н и м а д а б о р а м а н ? У ф ф , 
қ а ч о н қ а р а м а й и н , о м а д м е н д а н ю з ў г и р а д и ” .
Бу И п п о д р о м д е г а н л а р и гал ат и ж о й э к а н . Т ў ғр и с и , 
м ен б у н а қ а д еб таса в в у р қ и л м а г а н м а н . Б и з ту р ган ж о й - 
д а н сал н а р и д а ч о й х о н а б о р э к а н , у н и н г сўл т о м о н и д а
қ а т о р д ў к о н л а р . Қ и з и ғ и , б и з н и к и г а ўхш аш — б и р и б а ­
л а н д , б и р и п а с т , б и р и к е н г, б и р и то р . Б и т т а с и н и н г т о м и
ш и ф е р б ў лса, б о ш қ а с и н и к и б р ез ен т. Ш у л а р н и к ў р и б ту ­
р и б к а й ф и я т и м б у ту н лай “ о ё қ о с т и ” б ў л и б кетд и . Ш у 
б о и с , б о ш қ а л а р қ а т о р и б у р н и м н и т о р т и б , э н д и ҳеч б ал о - 
д а н ум и д қ и л м ай ту р ав ер д и м .
Б и р м аҳал у зо к д а н қ а н д а й д и р м а ш и н а к ў р и н д и . О д а м ­
л а р ж о н л а н и б қолд и . К и м д и р : “ Бу м о ш и н а б и з н и к и , ҳ ам - 
м ад ан о л д и н к е л и б ку ти б т у р и б м и з ” , д ея б а қ и р д и . А м м о
20


м а ш и н а я қ и н л а ш г а н д а “ м е \н а т к а ш ” й и ги т л а р ун и ўраб 
о л и б , ю р и ш и га қў й м ад и . И к к и т а с и ю к м а ш и н а н и н г з и - 
н а с и га ч и қ и б о л и б , ҳ а й д о в ч и н и н г ё н и д а ў т и р и б к е л а ё т ­
ган о д ам б и л а н с а в д о қ и л и ш га т>'ш иб к ет д и . С ўнг:
— Бўлди! — д ея м ам ну н қ и ё ф а д а б а қ и р д и . — М о ш и н а
за й н и т . Б и з н и н г б р и г а д а м и з т у ш и р а д и , ҳеч к и м э р г а ш - 
м асин!
К о ш к и , у н и н г гап и б и р о в н и н г қу л о ғи га к и р га н б ўлса, 
м а ш и н а ю р и ш и б и л а н б е ш -о л т и о д ам у н и н г о р т и д а н э р - 
гаш д и . М ен : “ Н и м а қ и л д и к ? ” — д ега н м а ъ н о д а Ш о к и р
а к а га қ а р а д и м . У б е п а р в о қўл с и л т а б , ку н б о т и ш г а қ ар аб
о л д и -д а :
— А н а, кеч т у ш а я п т и , э н д и ю к к е л а д и , ш о ш и л м а с л и к
к е р а к , — д ед и .
Х арту гул, а л д а м а га н э к а н , қуёш б о ти б , а т р о ф г а қ о р о н - 
ғ и л и к э т а г и н и ё за б о ш л а г а н д а о л д и н м а -к е т и н ю к м а ш и - 
н а л а р и к е л а б о ш л а д и . Ш у л а р н и н г б и т таси б и зга н а с и б
эт д и . П е ч е н ь е о р т и л г а н э к а н . Б е ш к и ш и (б и зга я н а и к ­
к и та од ам қў ш и л ган э д и ) б и р я р и м соатлард а ю к н и д ў к о н - 
га к и р г и з и б т а х л а д и к . “ Е рга т а х л а я п м и з, зах б о си б к етса 
к е р а к ” , х аёл и м д ан ўтди м е н и н г. Б и р о қ қ а й ғу р м а д и м , ч у н ­
ки к е й и н н и м а б ў л са б ў лар . М у ҳ и м и , ҳ ар б и р и м и з га
ю к н и н г э га с и ю з э л л и к сў м д ан б ерд и .
П у л н и қўлга о л г а н и м д а н к е й и н к а й ф и я т и м ўзгар д и . 
У й и м и зд а ш и ф т га қ а р а б ёт и б қ и л га н о р зу л а р и м х а ё л и м ­
д а т и к л а н д и .
Н ав б ат д аги м а ш и н а ҳам б и з н и кўп к у т т и р м ад и . А тиги 
я р и м с о а т д а н к е й и н « к о к а -к о л а » т у ш и р и ш н и б о ш л а б
ю б о р д и к . Бу с а ф а р м е н қ у т и л а р н и м а ш и н а д а н п а с т д а ги - 
л а р га у зати б т у р д и м . М е н г а Ш о к и р а к а ёр д ам б ер ар д и .
Ч а м а м д а , м а ш и н а я р и м л а б қ о л г а н и д а қ а д д и м н и к ў т а- 
р и б б и р о з н а ф а с р о с т л а б , Ш о к и р а к а га қ а р а с а м , у к л ё н - 
к а н и й и р т и б , ў р т ад аги и д и ш н и н г қ о п қ о ғ и н и о ч и б , б о я - 
д ан б ер и о ғ з и м д а н су в и м н и о қ и за ё т г а н « к о к а -к о л а » д а н
и ч а я п т и . “ Вой қ и з и ғ а р н и н г б о л а с и , — х а ё л и м д а н ў тк аз- 
д и м , — б а л о н и н г к ал таги э к а н с а н -к у !” А вж и м к е л и б к е т ­
д и . Ш ар т т а б и т та « к о к а -к о л а » н и н г о ғ з и н и о ч д и м -д а , қ у л - 
т у лл ати б и ч и б о л д и м . Б и р ам я й р а д и м к и , б и р а м я й р а - 
д и м к и , т а ъ р и ф и г а ти л о ж и з. В уж удим га қ а н д а й д и р қув-
21


ват к и р га н д а й бўлди ва я н а д а ш и д д а т б и л а н и ш л а й б о ш ­
л ад и м .
С о а т т а х м и н а н ту н ги б и р л а р д а о ш х о н а га к и р д и к . Ш у 
м аҳ ал д а ҳам бу ер о д ам б и л а н гавж ум э к а н , а м а л -т а қ а л
қ и л и б , н авб атд а т у р и б , б и р к о сад ан п ал о в о л д и к. Ҳ а ё ти м - 
д а б и р и н ч и м ар та ф а қ а т сувга п и ш и р и л г а н п а л о в е й и ш
н а с и б этд и . М а з а с и н и , у с т и д а ги гўш ти ч у м ч у қ н и н г т и л и - 
д а й м ай д ал аб т ў ғр а л га н и н и а й т м а ган д а , о д д и й
о ш д а н
ф а р қ и йўқ. Қ о р н и м р о са о ч қ а г а н э к а н , и ш т аҳ а б и л ан
еди м . А м м о Н о р м а т а к а ч и м х ў р л и к қ и л и б ўти рд и .
— Ҳ а -а , — д ед и у н га қ а р а б Ш о к и р а к а , — е й и ш и н г
у н м а я п т и . Б и зд ан я ш и р и б б и р о н н и м а ю т га н м и д и н г?
— Ш у ям о ш м и ? — ж а в о б қ и л д и Н о р м а т а к а. — С увга 
қ а й н а т и л г а н гуруч.
— Н о р м а л н и й с и н и , ж ў р а ж о н , у й и н гга б о р с а н г , х о т и н - 
ч ан г п и ш и р и б б ерад и . Бу ерд а а р зо н ги н а га қ о р н и н г тў й га- 
н и га ш укур қ и л и б кетавер .
Я р и м о қ ш о м д а н к е й и н ю к т у ш и р у в ч и л а р (н е г а д и р
“ м а р д и к о р л а р ” д е й и ш г а ти л им б о р м а я п т и , д ў к о н д о р л а р - 
д а н б и р и “ч о р а к о р ” д еб ч а қ и р г а н и н и э ш и т г а н э с а м -д а ) 
к ам ай д и . И ш э с а к ў п ай д и . С а ф д о ш л а р и м и з н ар х н и кў тар - 
д и . Ш у п ай тгач а б и т та “ К а м А З ” н и б е ш -о л т и к и ш и ю з 
э л л и к ва ҳ атто к и ю з сў м д ан т у ш и р га н б ў лса, э н д и нарх 
и к к и ю з сўм га ч и қ қ а н д и .
Т о н г ота б о ш л а га н и д а т и н к а м қ у р и д и . Б у н и Ш о к и р
ак ага \ а м а й т д и м . У э с а ҳар саф ар :
— И ш л аган и келд и н гм и ё к и э н а н г н и н г у й и д а д ам о л - 
га н и м и ? — д ея ж е р к и б т аш л ар д и .
Ҳ артугул, с о ат о л ти л а р д а у н га и н с о ф б ер д и м и :
— Ю р и н гл а р , — д ея Н о р м а т а к а и к к о в и м и з н и қуёш
ч и қ и б к ел ган т о м о н г а е т ак л ад и . К ў зи м ю м и л и б к е т а ё тга - 
н и д ан қ а ё қ қ а б о р а ё т г а н и м и з н и б и л м а сд и м .
Ч ам а с и б и р с о а т л а р ю р ган им и зд ан к е й и н б и р д а р в о з а
ё н и д а тўхтад и к . Ш о к и р а к а э ҳ т и ё т к о р л и к б и л а н т а қ и л - 
л а т д и . К ўп ў т м ай , ю з и н и а ж и н б о сга н , с о ч л а р и т ў зғи ган
б и р аёл ч и қ и б к ел д и -д а:
— Н и м а к е р а к ? — д е я сў р ад и а ф т и н и б у ж м ай т и р и б .
— Х о д а, м а р д и к о р л а р м и з...
22


— Ҳ и м м , ухлаш га ж о й к е р а к с а н л а р г а , — д ед и аёл 
Ш о к и р а к а н и н г г а п и н и б ў л и б , — к и р и н гл а р .
Ш у н д ай д ея у б и зга йўл б ў ш атд и . И ч к а р и г а к и р д и к . 
М ен к ў з и м н и й и р и б а т р о ф га қ ар ад и м . Б и р о қ у й қ у н и н г
зў р л и ги д ан қ о в о к д а р и м н и о ч а о л м а д и м .
Б и з б и р х о н ага к и р д и к . О ч и ғи , э ш и к н и о ч и ш и м и з б и ­
л а н ш у н а қ а н г и б ад б ў й ҳ и д д и м о қ қ а у р и л д и к и , н а ф а с и м
қ ай тд и .
— Ш у е р д а ё т а с а н л а р , — д е д и о р қ а м и зд а н к е л га н к а м - 
п и р.
— Х о л а, — д ед и Ш о к и р а к а н о р о зи б ў л и б , — бу е р д а- 
ги л а р н и н г ў зи б и р ё н б о ш и д а ё т и б д и -к у , б и з қ а н д а й с и - 
ғам и з? Б и зга б о ш қ а х о н а т о п и б б ер и н г.
— Б а н д , ҳ а м м а х о н ал ар д а о д ам б о р . М а н а , э ш и к н и н г
ту б и д а б ўш ж о й б о р , с а н л а р ҳам б и т та ё н б о ш л а р и н г д а
ё т а в е р а с а н л а р , у ч -т ў р т со а тга ў л и б қ о л м а й с а н л а р , н о з 
қ и л ад и га н б ў л с а н гл а р , к а тт а кўча! — ш ан ғи л л а д и аёл.
Н о и л о ж к ў н д и к . А ввал Ш о к и р а к а , к е й и н Н о р м а т а к а
ва о х и р и д а а к а н г қ а р а ға й э ш и к н и н г ту б и д ан ж о й о л д и к . 
К ў р п а -т ў ш а к ҳ ақ и д а га п и р и ш о р т и қ ч а , ш у н ч а к и ю п қ а г и - 
н а гид ам у ст и га ч ў зи л д и к . Ш у н д а ҳам га в д а м н и н г я р м и
қ у р у қ тах та усти га ту ш д и . К ў зи м н и ю м и ш и м б и л а н у й - 
қуга к е ти б м а н .
Ҳ а , д а р в о қ е , а й т и ш э с и м д а н ч и қ и б д и . Ё т и ш и м и зд а н
а в в а л , Ш о к и р а к а ҳ а м м а п у л л а р и м и з н и я х ш и л а б б е к и т и - 
ш и м и з н и т а й и н л а д и .
Қ а н ч а у х л а га н и м н и б и л м а й м а н , о р а -ч о р а т у ш и м д а м и , 
ў н ги м д а м и , и ш қ и л и б , б и р о в о р қ а м д а н т е п га н д а й б ўлд и, 
я н а б и р о зд а н к е й и н қ а т т и қ н а р с а те ги б ўтди . С ў н г к и м ­
н и н г д и р с ў к и н г а н и ҳам қу л о ғи м га ч а л и н д и . Ш у н д а ҳам 
ш и р и н у й қ у м н и б у зм ад и м .
К е й и н қ а н д а й д и р қўл б а д а н и м н и с и й п а л а ё т г а н д а й
бўлди. А в в ал и га туш к ў р а я п м а н , д е б ў й л а д и м . Б и р о қ қўл 
и к к и о ё ғ и м н и н г о р а с и га к и р г а н и д а н к е й и н ч и д аб ту р о л - 
м ад и м , ку л ги м қ и с т а б , с а п ч и б ў р н и м д а н т у р и б к етд и м . 
Т еп ам д а с о қ о л и ў си б к е т г а н , с о ч л а р и п а т а к б и р од ам
т у р ар эди.
— С и зга н и м а кер ак ? — д ед и м ю р аги м д у к и л л а б уриб.
— Т и с с , — д ед и ҳ ал и ги о д ам л а б и га к ў р сат к и ч б ар м о -
23


ғ и н и б о с и б , — б о ш қ а л а р н и у й ғо т и б ю б о р а с а н , ухлай вер.
М ен ун га қ а р а б қ о т и б қ о л д и м . У б ў л са с е к и н ё н и м д а н
ў ти б Ш о к и р а к а н и н г ч ў н т а к л а р и н и п а й п а с л а й б о ш л ад и .
— Ҳ о в а к а , — д ед и м м ен атай о в о з и м н и б ал а н д л а т и б , 
— н и м а қ и л а я п с и з?
— И ш и н г б ў л м а с и н , — д е д и у в аж о ҳ ат б и л а н м ен га 
қ а р а б , — ухла д ед и м сенга! Б ў л м аса ҳ о зи р к а л л а н г н и
с а п ч а д а й у зи б т а ш л ай м ан !
Н о га ҳ о н у н и н г қ ў л и д аги п и ч о қ қ а к ў зи м т у ш и б , б и р ­
д ан ў р н и м д а н т у р и б к етд и м . Т у р аёти б , ё н и м д а ёт ган Н о р ­
м ат а к а н и қ а т т и қ р о қ т е п и б ю б о р д и м . У \ а м б и р д а н ч ўчи б
у й ғо н д и . А м м о м ен у н га э ъ т и б о р б ер м а д и м . С а р о с и м а г а
ту ш ган к и с а в у р га б е з р а й г а н ч а т и к и л и б ту р ав ер д и м .
— Н и м а ra n ? — д е д и Н о р м а т а к а б о ш и н и к ўтари б .
— М а н а в и ... М а н а в и , — д е б қ ў л и м қ а л т и р а г а н ч а б о яги
о д а м н и к ў р с а т д и м , — ч ў н т а г и м и з н и т и т к и л а я п т и .
М е н и н г га п и м д а н к е й и н ч ў н т а к к е с а р қў л и д аги п и ч о - 
ги н и Н о р м а т а к а н и н г т о м о ги га т и р а д и -д а :
— Ғ и н г д е с а н г с ў й и б т а ш л а й м а н , — д ед и .
М ен н а ж о т и ст аб х о н а га к ў з ю гу р ти р д и м . Т ў р д а тўрт 
к и ш и б и р ё н б о ш д а д е р а за т о м о н г а қ а р а б ё т и б д и . К р л - 
г а н л а р и а л л а қ а ч о н ч и қ и б к ети б д и .
Ш о в қ и н д а н Ш о к и р а к а \ а м у й г о н и б к етд и . А ввал и га 
к а р а х т л а н и б т у р д и , в а зи я т н и и д р о к қ и л га ч , б и р д а н с ў к и - 
н и б ю б орд и.
К и с а в у р п и ч о қ н и Н о р м а т а к а н и н г т о м о г и д а н о л и б
Ш о к и р а к а н и к и г а т и р а д и -д а :
— Э н д и у ч о в и н г ҳам я ш и р г а н п у л л а р и н гн и ч и қ а р , 
б ў л м аса, ҳ а м м а н г н и б ў ғи зл а й м а н , — д ед и .
Бу с а ф а р у о в о з и н и х и й л а к ў т ар ган д и . Ш у б о и с , т ў р д а- 
ги л ар ҳам ў р и н л а р и д а н т у р и б б и з т о м о н г а қ а р а ш д и .
— Б ў п ти , м ен б е р а м а н , — д ед и б и р м аҳал Н о р м а т а к а
ва ч ў н т аги н и к о в л а га н к и ш и б ў л д и -ю , м у т л ақ о к у т и л м а ­
ган д а к и с а в у р н и н г ч о ти га т е п и б ю б орд и .
— В ой и т д ан тар қ аган ! — д ея о ғ р и к д а н ў к и р и б ю б о р д и
э г и л и б қ о л га н к и саву р .
Ш у м а \а л э ш и к қ а р с и л л а б о ч и л и б , тў р т н а ф а р д е в қ о - 
м ат й и ги т б о с т и р и б к и р д и . М ен ул ар га э н г я қ и н т у р га н - 
д и м , б и т та с и ж а ғи м га қ а р с и л л а т и б т у ш и р и б қо л са б ў ла-
24


д и м и ? З а р б а ш у н ч а л и к к у ч л и э д и к и , гу р си л л аб ги лам
усти га қ у л ад и м . Ш у п ай тд а к и м д и р ё м о н с ў к и н д и ва: 
“ М а н а с е н г а , м а н а с е н г а , ур!” д е г а н о в о з л а р я н ф а й б о ш ­
л а д и . О ч и ғи , ў ш ан д а к и м к и м н и у р а я п т и , к и м т и н м а й
с ў к и н а я п т и , и д р о к э т о л м а сд и м . Ч у н к и к ў з о л д и м н и ту ­
м ан қ о п л аб о л г а н д а й , қ у л о ғи м т и н и м с и з ш ан ги л л а р д и .
М у ш тл а ш и ш қ а н ч а в а қ т д а в о м э т д и , б и л м а й м а н . Б и р
м аҳал к и м д и р ю зи м га су в с е п д и , с е к и н к ў з и м н и о ч д и м . 
Н и м а л а р б ў л г а н и н и а н гл аёл м ай , га р а н гс и б ёт д и м . К е й и н
су в с е п г а н о д ам қ ў л и м д а н т о р т д и , б и р ам а л л а б ў р н и м д а н
т у р д и м . Б о ш и м л ў қ и л л а б о ф и я п т и . А л а н гл а б ш е р и к л а - 
р и м н и қ и д и р д и м . А ж або! У лар ё н г и н а м д а т у р и ш ар д и . 
Ф а қ а т Ш о к и р а к а н и н г л а б и н и н г б и р ч е к к а с и д а н қ о н
о қ а р , Н о р м а т а к а э с а к ў зл ар и ўт б ў ли б ё н и б , қ и з а р и б - 
б ў зар и б ту р ар д и . Е рд а б ўлса, б о яги н а б о с т и р и б к и р га н
д е в қ о м а т й и ги тл а р и н қ и л л а б -с и н қ и л л а б ёт и ш ар д и .
— Я х ш и м и с а н , ука? — д ед и Н о р м а т а к а ел кам га қ ў л и н и
қўй и б .
М ен “ \ а ” д е г а н д е к б о ш и м н и қ и м и р л а т д и м .
— У н д а т е з р о қ бу худо қ а р ға га н у й д ан к е т а й л и к , ҳали
бу и т в а ч ч а л а р н и н г қ о л га н л а р и ҳам к е л и б қ о л и ш и м у м ­
к и н .
Б и з а п и л -т а п и л т а ш қ а р и г а ч и к д и к ва м ен қ а й р и л и б
п а с т а к к и н а , с у в о к д а р и кўч ган уй га р азм с о л и б қ ар ад и м .
К еч аси уй қум зў р л и ги д а н , ҳали а й т г а н и м д а й , м а ҳ а л л а ,
о р а л а б к е л г а н и м и з н и п а й қ а м а г а н э к а н м а н . Б а л а н д -п а с т
у й л а р о р а л и ғи д а ги т о р й ўлд ан к е т и б б о р а я п м и з . Ш о к и р
а к а ж а ғи т и н м а й Н о р м а т а к а н и м а қ т а й д и . З ў р а в о н л а р
м е н и у р и б а ғд а р га н л а р и д а н к е й и н Н о р м а т а к а кутури б
кети б д и . У л ар н и ш у н а қ а н ги т е п ки л аб т а ш л а б д и к и , Ш о ­
к и р а к а а н г р а й и б қ о л и б д и .
— Қ аер д ан ў р га н га н с а н б у н д ай м у ш тл а ш и ш н и ? — д ед и
Ш о к и р ака.
Н о р м а т а к а ж а в о б қ и л м а д и . И н д а м а й б о ш и н и э гга н ч а
кетавер д и . Б и р о зд а н сў н г Ш о к и р ак ад ан :
— Қ аер д а турам и з э н д и ? — д ея сўради .
* — Я н а б и т та ж о й б о р , л е к и н а н ч а у зо қ , т а х м и н а н я н а
и к к и к и л о м е т р ч а ю р а м и з, ў зи я м м а ҳ а л л а н и н г о х и р и д а. 
Э гал ар и я х ш и о д ам л а р . Ҳ а м м а н и я м қ ў я в е р м а й д и . И к к и
25


ку н ёти б к е т га н м а н . Ҳ а р қ а л а й , кўз т а н и ш б ў ли б қ о л г а н - 
м и з , б и зга ж о й б ер ар , — д ед и Ш о к и р ака.
— А м ал лаб б о р а р м и з , т и н ч б ў л са б ў л ган и , — д ед и
Н о р м а т ака.
Н и ҳ о я т Ш о к и р а к а а й т га н ж о й г а ет и б б о р д и к . Х и й л а 
б ат а р т и б уй э к а н . Х о н а д о н э га л а р и ҳам к ў р и н и ш л а р и д а н
ё м о н о д ам л ар га ў х ш ам ад и . Ш о к и р а к а н и д а р р о в т а н и ш - 
д и . Л е к и н б о ш и д а ж о й й ў қ д и г и н и , э н д и и ж а р ага о д ам
қ ў й м а с л и к л а р и н и а й т и б , и зи м и зг а қ а й т а р и б ю б о р и ш м о қ - 
чи б ў л и ш д и . Ш о к и р а к а ас то й д и л я л и н и б , к у н и г а уч ю з 
с ў м д ан б е р и ш н и ваъд а қ и л г а н и д а н с ў н г, н о и л о ж р о зи
б ў л и ш д и .
Б и зга а ж р а т и л га н х о н ага кў п и б и л а н т ў р т к и ш и с и ғ а р - 
д и . Б у н и н г у сти га, к ў р п а -ё с т и қ л а р и ҳам б о р э к а н . Қ о л а - 
в ер са, ю в и н и ш х о н а с и га ҳам б ем а л о л к и р и б ч и қ и ш и м и з
м у м к и н .
Б у н д а н зў р и н и т о п и б б ў л м а й д и , — д ед и Ш о к и р а к а
к ў р п а ч а л а р д а н б и р и н и т ў ш а б у с т и га ў т и р а р э к а н , — 
х ў ж а й и н л а р — э р -х о т и н қ а р и б қ о л и ш г а н , н а р с а л а р и м и з - 
н и ҳам б ем ал о л қ ў й и б к е т и ш и м и з м у м к и н . Б и р о в т е г и н - 
м ай д и .
— А й т и б б ў лад и м и ? Я н а б и р о р та х о н а с и га о д ам қўй са... 
Ҳ о з и р ў ғр и д ан кў п и б о р м и к а н , ў зи м и зг а п и ш и қ б ў ли б , 
б о р а ш қ о л -д а ш қ о л и м и з ... — Н о р м а т а к а т у ти л и б қо л д и . 
— Ў зи қ а н ч а г и н а н а р с а м и з б о р ?
Д а р в о қ е , у эн д и гап га қ ў ш и л а д и га н б ў ли б қ о л га н д и .
Х уллас, б и з ж о й л а ш и б о л г а н и м и з д а н к е й и н , я н а и к к и
с о а т л а р ч ам а с и д ам о л д и к , сў н г ю в и н и б и ш га о т л а н д и к .
П а й ш а н б а к атта б о зо р б ў л а р к а н , Қ о з о ғ и с т о н д а н с а в - 
д о га р л а р к е л и б м ол о л и б к е т и ш а р э к а н , и ш кўп.
М ен ҳар б и р м а ш и н а ю к и н и т у ш и р аё т га н и м и зд а ў зи м ч а 
ч ў н т аги м д а ги п у л н и н г ҳ и с о б и н и о л а м а н , н а за р и м д а , ҳали
к а м д а й т у й и л а в е р а д и -д а , қ о н и м қ а й н а б , б о ш қ а л а р б и т га
я ш и к н и к ў т ар ган д а м ен и к к и т а с и н и т а ш и ш г а у л гу р ам ан .
Б и р с а ф а р Ш о к и р а к а б и л а н Н о р м а т а к а б о ш қ а б и р
б р и гад ага қ ў ш и л и б к ети б қ о л и ш д и -ю , гала б его н ал ар о р а - 
с и д а қ о л д и м . “ М а й л и , ш у с а ф а р д а м о л и б т у р а й , улар 
қ ай ти б к е л га н л а р и д а н к е й и н б о ш қ а с и г а б и р га б о р а м а н ” ,
26


д ея б и р ч етд а т у р га н д и м , қ о р и н қ ў й га н , п ўри м к и й и н г а н
б и р о д ам кели б :
— И ш л а й с а н м и ? — д е б сўради .
— Ҳ а , — ж а в о б қ и л д и м м е н х у р сан д бўлиб.
— Ш е р и к л а р и н г б о р м и ?
— У л ар ю к т у ш и р и ш а я п т и , а й т и б к е л а й м и ?
— К е р а к м а с , ю р бу ёқ қ а.
М ен у н и н г о р т и д ан эр га ш д и м . Ў зи м ч а: “ Ҳ о з и р б о р а- 
м ан -у , и к к и -у ч т а од ам н и н г и ш и н и б и тта ўзи м қ и л и б т а ш - 
л а й м а н , к е й и н уч б а р о б а р пул о л а м а н , а к а л а р ҳ а й р о н
қ о л и ш а д и ” , д е я хаёл қ и л и б к е т а я п м а н .
У н ч а узок, ю р м а д и к , ч о й х о н а д а н э л л и к қ а д а м ч а ў тга- 
н и м и з д а н к е й и н , ў н г т о м о н д а г и б и р и н ч и д ў к о н га к и р - 
д и к .
М ен га и ш б е р м о қ ч и бўлган од ам к и р г а н заҳ о ти д ў к о н - 
н и н г и ч и д а ги б и р о д ам б и л а н т о р т и ш и б к ет д и . М ен
б ўсағад а улар га а н г р а й и б қ а р а б т у р и б м ан .
— Ҳ о в , парази т! — д ея ў к и р д и б и р м аҳал м е н и э р г а ш - 
т и р и б б о р ган о д ам о р т и т а ў гр и л и б . — Б у ё қ қ а кел!
М ен қ ў р қ а -п и с а у н и н г ё н и га б о р д и м .
— С а н и ш л а й с а н -а ! — д е д и у т азаб л ан и б .
М ен д о в д и р ай б о ш л ад и м . Ҳ еч н ар са д её л м а й м а н . У н и н г 
б аттар ж ахд и ч и қ д и ва х е зл а н и б ав в ал б ў й н и м г а , к е й и н
к е к и р д а ги м га м у ш т т у ш и р д и . О ё ги м е р д а н у зи л и б учиб 
к етд и м , т ах л аб қ ў й и л га н қ у т и л ар га б о р и б у р и л д и м . Қ у ти - 
д аги н а р с а л а р у с т и м д а н тў к и л д и . Б и р қ а т т и қ н а р с а б е- 
л и м г а у р и л и б , и н гр а б ю б о р д и м . Ш у н д а м е н и у р ган о д ам
ж уда ё м о н с ў к и н д и . Ё ш л и ги м д а н о н а м н и н г н о м и н и а й ­
т и б с ў к и н и ш с а к ў т а р о л м а с д и м , ж у н у н и м қ ў зи б , м у ш тл а- 
ш и ш га т у ш и б к е т а р д и м . С ў к и н г а н к и ш и н и н г ё ш и к ат та, 
куч им е т м а й д и га н о д ам б ў лса, қ ў л и м га и л и н г а н н а р с а
б и л а н у р а р д и м , т а в б а с и г а т а я н м а г у н ч а т и н ч и м а с д и м . 
Ш у н д ай ҳам б ў л га н к и , о ғ зи -б у р н и м қ о н г а б е л а н и б , о ж и з - 
л и ги м д а н ҳ ў н гр аб й и ғл а га н м а н . Ҳ о з и р ҳам ў р н и м д а н с а п - 
ч и б т у р д и м -д а , қ ў л и м га и л и н г а н к уги б и л а н м е н и бу 
ер га алдаб о л и б к е л га н о д а м н и н г б о ш и га а я м а с д а н ур- 
д и м . Б ах ти га, к а р т о н к у ги э к а н , у н га ҳеч н а р с а қ и л м а д и - 
ю , б о ш и қ у т и н и н г ў р т аси д ан ё р и б ч и к д и . Н а за р и м д а , у 
м ен д ан бун и к у тм аган д и . Ш у б о и с , аввал д о в д и р а б қ о л д и ,
27


қ и з а р и б -б ў з а р д и . Ш у л а ҳ за м и я м я ш и н т е зл и г и д а и ш л аб
кетд и ва я н а б и т та қути б и л а н у н и н г б о ш и га с о л д и м . У 
б и р л а ҳ за м е н га т е р м и л и б к ў зи о л а й и б т у р д и -д а , к е й и н
гу р си л л а га н ч а о р қ а с и г а қ у л ад и . Э н д и қ о ч и ш к е р а к эд и .
Т а ш қ а р и г а қад ам қ ў й г а н и м н и б и л а м а н , к а л л а м г а б и р
н и м а қ а р с и л л а б у р и л д и . Б о ш и м н и у ш л а га н ч а , н а ф а с и м
т и қ и л и б , ҳ ар с и л л а б қ о ч д и м . Т ў ғр и с и , ў ш ан д а қ а ё қ қ а к е - 
т а ё т г а н и м н и ўзи м ҳам б и л м а сд и м . М а қ с а д — қ о ч и ш , а н а - 
ви л а р д а н у зо к д а ш и ш . Н и ҳ о я т , о ё ғи м д ан д а р м о н к ет и б , 
т ўхтад и м ва б у р и л и б о р т и м г а қ а р а д и м . М е н и \ е ч ки м
қ у в л ам аёт ган э к а н . “ Ў л-а! — д ея я н и д и м и ч и м д а ў зи м - 
н и -ў з и м . — Ю р ак \ а м қ у ё н н и к и д а н б ат т ар э к а н - д а ” . Л е ­
к и н н е га д и р х у р сан д э д и м . Ҳ ар қ а л а й , б о п л а д и м . Ҳ а қ и м - 
н и б е р и б қ ў й м а д и м . Э н д и б и р о в га қўл к ў т а р и ш д ан о л - 
д и н у ё қ -б у ё қ н и ў й л ай д и .
Б и р о қ б и р о зд а н к е й и н к а й ф и я т и м т у ш и б к ет д и , ч у н к и
э н д и м а р д и к о р л а р ё н и га б о р о л м а с , б и р о р т а и ш қ и л о л - 
м ас эд и м . Б о ш и м қ о т д и , н и м а қ и л а р и м н и б и л м а й , ан ч а 
муддат ў й л а н и б т у р д и м . М и я м га т у з у к р о қ б и р о р ф и к р
к ел м ад и . Ш у н д ан сў н г, Ш о к и р а к а б и л а н Н о р м а т а к а н и
т о п м о қ ч и б ўлд и м . Э н д и б и т та и л и н ж и м ш у л ар д ан . Ҳ а р - 
тугул, Н о р м а т а к а н и н г қ ў л и д а н и к к и -у ч т а о д а м н и б и р
ёкуш қ и л и ш к е л а р к а н . Ў л и б д и м и , б у с а ф а р ҳам я к к а л а - 
т и б қ ў й м ас. К ў зи м ж и қ қ а ё ш га тў лд и , ў к с и н д и м ва т е з- 
т е з ю р и б у л а р н и қ и д и р и б кетд и м .
Й ў қ , ю к ту ш и р аё т га н л а р о р а с и д а у л ар к ў р и н м а д и . С ў н г 
м а р д и к о р л а р тў д ал аш и б т у р ган ж о й га я қ и н б о р д и м . У лар- 
д а н б е ш -о л т и қ ад ам б ер и д а тўхтаб , м у ш у к к а ў х ш аб п о й - 
л а д и м . Ю р аги м гу р си л л аб у р ар , е л к а м д а н б и р д у н ё х а в о - 
т и р б о сар д и .
М е н и д ў к о н и г а о л и б б о р и б у р ган о д ам б и л а н ш ер и ги
к ў р и н м а д и . Л е к и н б а р и б и р к ў н гл и м д а ҳ а д и к б о р , ваҳ и м а 
б о сад и . Н а за р и м д а , у п о й л а б т у р га н д а й , тў дага қ ў ш и л и - 
ш и м б и л а н , кел а с о л и б , ё қ а м д а н б ў ғад и ган д ай ту й и л а д и . 
Ш у б о и с , п о й л а б т у р ав ер д и м . Б и л м а д и м , қ а н ч а т у р д и м . 
Б и р м аҳал Ш о к и р а к а га к ў зи м ту ш д и . У е л к а с и н и н г ч а н - 
ги н и қ о қ и б , “ ҳ а м к а с б л а р ” и н и н г ё н и га к ел а ё т га н д и . Э н - 
т и к д и м , ю гу р ган ч а у н га е т и б о л д и м .
— А ка, — д ед и м й и ғл а м с и р а б , — б у н а қ а м а с -д а э н д и .
28


— Н и м а бўлди? — сўради у овозим дан хавфсираб.
М ен гапирм адим , йиғлаб ю бориш дан уялдим , ортимга
ўгирилиб кета бош ладим . Т аб и и й к и , у: “Тўхта, тўхта” , 
дея орқам дан эргаш ди. И к ки -у ч қадам ю ргуним ча, ҳар 
қалай, бироз ўзи м н и боси б олдим ва тўхтаб ортим га ўги- 
рилдим . Қ аердан дир Н орм ат ак а п айдо бўлибди.
— А ка, — дедим энди Н орм ат акага мурож аат қилиб, 
— менга ури ш и ш н и ўргатинг.
Гапимдан иккаласи ҳам ҳайрон бўлиб, бир-бирига қараб 
олиш ди.
— Ҳ ов бола, — деди Ш оки р ака, — гапир бундай, 
ним а бўлди ўзи?
Ш ундан к ей и н м ен уларга бўлган воқеани айтиб бер- 
дим . Г ап и м н и н г охирида:
— О тамга ваъда б ерувдингиз-ку, Ш о ки р ак а, қараб 
ю раман деб, — дея ўп ка-ги н ам н и ҳам билдириб қўйдим.
— Ким юр деса кетаверасан м и , эш ш ак?! — бақирди 
Ш оки р ака. — Сал о д ам н и н г турқи -тароватига қараш
керак, ки м ли гин и билиш керак, ундан кей и н иш га бо- 
рилади-да!
М ен ғинг д ем ади м , б ош и м н и эги б туравердим. Бун га 
сай и н , Ш о ки р ак а ж азавага туш иб, боласи н и ури ш ган - 
дай бидирлайверди.
— Қ ўйинг, ак а, — деди охири Н орм ат ак а уни “с а й ­
ра ш ” д ан тўхтатиб, — бу \а л и ёш бола-да, яхш и билан 
ё м о н н и н г ф ар қ и н и қаердан б илси н ? Бу-ку, м айли , ўзи- 
м из ҳам ҳозир би ров етакласа, кетаверам из, тўғрими? 
К етдик, ҳали иш кўп. У ёги бир ran бўлар. Д унё сўроқ- 
си з эм ас-ку, м агазини бўлгани билан о см о н н и уш лаб 
турмагандир.
У нинг гапидан кўнглим кўтарилди, ҳурматим ош ди. 
Худди ўзи м н ин г акам дай кўриб кетдим. С ал қолди қучоқ- 
лаб олиш им га. Ш у маҳал ён и м и зга б и р й игит келди. 
Ёш и угтизлар атроф ида.
— Й и ги тлар, иш бор, қи ласи зларм и? — д ея сўради.
— Н еча пул берасиз? — сўради Ш о ки р ака унга бош - 
д а н -о ё қ қараб чиқиб.
— К ароче, эл л и к сўмдан. Ф ақ ат я н а учта одам. С излар 
кам лик қиласизлар.
29


— Н и м а иш ? — деди Ш о ки р ака.
— Битта тунука бор. Ш уни узоғи билан би рор к и л о ­
метр наридан олиб кели ш и м и з керак.
— Қўш инг.
— Ўзи битта тунука бўлса, н им аси га қўш ам ан?
— Биз қи ладиган меҳнатим изга яраш а сўраяпм из. Бир 
килом етр ж ойга бориб келгунча битта м ош инадаги ю кни 
туш ирса бўлади, олти киш и. Ю здан кам и кам.
— Бўпти, етм иш беш! Б ирпасда бўлади.
Ш оки р ака кўнди, мен хурсанд бўлдим. Ҳ ар қалай, 
анави ярам аслардан узоқроқ, кўнглим хотирж ам бўлади. 
Ҳеч кимдан хавф си рам ай м ан .
Бозордан ч и қ и б , б и роз теп али кка ю рдик. Д арахтзор 
бош ланди. Ҳ а м м аё қ қ о п -қ о р о н ғи , ҳеч ки м гапирм айди, 
ж им кетиб борам из. О ра-чора дарахт ш охида б и р қуш 
сайраб қўяди. Ю ракка ғулғула туш ади. Ш ери клард ан ор- 
тда қол м асл и кка ҳаракат қилам ан. Ҳеч ю р ак н и н г ўйноғи 
босилм айди. С аб аб ки , қабристон ичидан кесиб ўтаяп- 
миз. Т ўғриси, қабри стон га кундузи бориш га қўрқардим , 
ҳозир оқш ом д а ю р и ш н и н г ўзи бўладими? Ў лган н и н г ус­
тига теп ган дек, олдинда кетаётган иш берувчи: “ Эҳтиёт 
бўлларинг, э ск и қабрлар ом он ат, босволиб ичига туш иб 
кетм англар тағи н ” , деб огоҳлантириб қўяди ки , од ам н и н г 
ю раги ортига тортиб кетади.
М асжидга ўхшаган бир иморат қурилаётган экан: п и ш и қ
ғиш тдан терилган баланд д ев о р л ар и битган, устига ш и ­
ф ер қоқилган, л еки н ҳали эш и к-ром и ўрнатилмабди. Бино 
ичига кирдик. Т ў ф и с и , аввалига и чкари га оёғим тортм а- 
ди. Ч унки ки н ода кўргандим , одам ларни м ана ш ундай 
о в л о қ ж ойга олиб кели ш и б, отиб таш лаш ади. Б и р о қ та- 
ш қарида қоли ш га \а м ю рагим бетлам асди, чунки й иги р- 
ма қадам нарида, балан д-п аст, б и р и н и н г атроф и п ан ж а­
ра билан ўралган, б о ш қ а си н и н г усти, қорон ғи да яхш и 
кўри н м ай д и -ю , ҳар қалай, б етон м и , м арм арм и , и ш қ и - 
либ, ним а билан д и р ёп и лган қабрлар дўм п ай иб турибди.
Йўл бош ловчи ти м и р ски л ан и б н и м ан и д и р топди-да:
— К елинглар, кўтаринглар, — деди.
Б из у айтган н арсани уш ладик, ҳақиқатан ҳам, қан а- 
қадир тунука экан . Э ни и кки метрча келади -ю , л ек и н
30


узунасига олти -етти метрдан кам эм ас. О ғирлиги ҳам 
ш унга яр аш а. О лти к и ш и л аш и б и н қ и л л а б -с и н қ и л л а б
кўтардик. С ўнг уни б и н о н и н г ичидан олиб ч и қ и б , орти - 
мизга қайтдик. Й ўлак хийла тор, гоҳ-гоҳида ю м ш о қ ж ой - 
л ар н и ҳам босардик. Э ҳтим ол, бу қабрдир, о ё қ остига 
қа р аш н и н г эса иложи йўқ.
Х уллас, айти лган м ан зи л га тун укан и элти б бердик, 
очиғи , бўларим бўлди. А й н и қ са, ўш а од ам н и н г д ўкон чи - 
лардан бири би лан талаш иб -торти ш и б : “ О ка, бу н арсани 
қим м атга о л ган м ан ” , деган гап и н и эш и тган и м д а, устига- 
устак, ваъда қи лин ган пулдан й игирм а беш сўмдан қи си б 
қолганида, қон и м кўпчиди.
— М ан ави ни олиб қўй и нг, — дея у берган пулни Ш о ­
ки р акага узатдим.
— Н ега? — деди у.
Ч и р о қ ёруғида ун и н г \а м норозилиги ш ун доққи н а ю зи- 
д ан кўриниб турарди.
—^ К е й и н р о қ берарсиз. М енга сал и лвирагани туш иб- 
ди. Й и рти б қўям ан , п улл ари н ги зн и н г орасига қўйсангиз, 
яхш и туради.
Бу оқш ом ҳам то н г отгунча иш ладик. Ш ери клари м дан
к а м р о қ то п д и м -у , л е к и н у лард ан к ў п р о қ ч арчаб м ан . 
О ёғим ни судраб иж ара уйга етиб, бош им ёсти қ қа тегиш и 
билан ухлаб қолдим . Одатда, мен кам д ан -кам туш кўрар- 
дим . Кўрган туш ларим \а м эси м да қолм асди. И ш он аси з- 
м и, қи ш л о ққ а о п п о қ “ Н е к си я” м и н иб борибм ан. Ҳ ам м а 
мени кутиб олган и ч и қ қан м и ш . О лдинда отам , укаларим 
турибди. Улардан сал орқарокд а Н ози м а. П уш ти ран г 
кўйлак к и й и б олган, соч лари ни аллам бало қи либ, л аб и - 
ни қи зи лга бўяган... бир сулув-бир сулув эм и ш к и , кўриб 
кўзим га и ш он м асм и ш м ан . Я н а қарин дош -уруғи м и з бир 
четда қолиб, ай н ан ун и н г ён и да м аш и н ам н и тўхтатиб- 
ман-да:
— Қ ан и , хон им , ўтиринг, — дебм ан илж айиб.
У ҳам атроф идагиларга “ кўриб қўй и нглар" деган дек 
кеккай и б б и р сидра қараб ч и қи б д и -д а, секи н м аш инага 
ўтириб, м енга ж и лм айибди. Оҳ, ўш анда ун и н г сулувли- 
гини бир кўрсангиз эди! М ен и н г ўрним да си з бўлгани н - 
гизда ҳам бу дунёсидан кечиб юборган бўлардингиз! Аммо
31


ш и ри н лаҳзалар узилди, кимдир: “ О н аги н ан гн и ...” , деб 
сўкди. О ртимга ўгирилиб қарасам , отам. “ Ўлдим!” — деб 
бақи ри бм ан ва м аш и надан туш а соли б қочибм ан...
У ёғини б и л м ай м ан , ним а бўлди? У йғониб кетдим. 
Қ арасам, ш ерикларим аллақачон ўринларидан туриб, ю ви ­
ниб ҳам бўлиш ибди. С оат кечки беш н и кўрсатиб тури б ­
ди. Н оилож ж ой и м дан турдим.
К ўрган туш им ҳеч кўз олдим дан кетм айди. Ю рганим - 
даям -турган и мдаям хаёл им да айланаверади. М аш ин а м и ­
н и б қ и ш л о қ қ а б о р ган и м га хурсанд бўлсам , о там н и н г 
сўккан и дан эса к ай ф и яти м туш иб кетади. Ш ундан м и , 
билм адим , и ш и м н и н г \а м тай и н и бўлмади.
О радан ўн кун ўтди. А н ча-м ун ча пул ж ам ғариб қўйдик. 
Э нди бу пулларни ўзи м и з билан олиб ю ри ш и м и з ёки 
ижара уйда (гарчи бу ер аввалгисидан и ш о н ч л и р о қ бўлса- 
д а) қолдири б кетиш хавфли эди. Х отин, б ола-чақаси дан
хабар олиб кели ш учун Н орм ат ак а қ и ш л о қ қ а кетадиган, 
б из бир кун ей и ш -и ч и ш и м и зга етадиган пул олиб, қол- 
ган и ни унга бериб ю борадиган бўлдик. Л ек и н мен ун и н г 
кети ш и н и ҳечам истам аётган эдим . Ҳ ар қалай, кам ran 
бўлса-да, Ш о ки р акадан кўра, унга кў п р о қ суяни б қол- 
гандим . Х охдам аётган и м н ин г ян а бир сабаби эса, мени 
урган ўш а д ў к о н ч и н и н г (уни б ош қа кўрм адим , балки 
б и рон ёқ қа кетгандир, эҳтим ол, шу ж и п и р и қ бола билан 
муш тлаш иб ю рам ан м и, дея қўл силтаб қўя қолгандир) 
мени қидириб келиб қолиш идан хавф сираётгандим . Аммо 
начора? У ни н г б о ла-ч ақаси қи ш л оқд а, хабар олиб кели - 
ш и керак.
О радан и кки кун ўтиб, у қайтиб келди. А йтиш ича, 
о там н и н г дим оғи ч оғ бўлибди: “Л ақ м ан и н г боласидан 
ҳам одам ч и қ ар к а н -д а” , д еган м и ш . Бу ran м енга алам 
қи либ, Н орм ат акага ўқрайи б қарадим . Н азарим да, у м е­
н ин г, отам н и н г, умуман, .уруғ-ай м оғи м ни н г л ақм ал и ги - 
ни эси м га солаётгандай, кам ситаётгандай эди.
— И ш қи ли б , бериб ю борган пулларим издан чўнтагин - 
гизда о з-м о з қолиб кетм адим и? — дедим унга ҳам бир 
н и ш сан ч и б қўйиш мақсадида.
— Н и-ма?! — деди у бирдан кўзи олай и б устим га бос- 
ти ри б келаркан. — Я н а бир қайтар-чи!
32


— Қ ўй, — деб ун и н г олди н и тўсди Ш о ки р ака, — ёш 
бола, билм ай гап и риб қўйди-да. Ш унга ури ш и ш и н г ке- 
ракм и? К ап -катта, бола-ч ақали одам...
— Й ўқ, эш и тди н ги зм и ун и н г гап и ни ... Ҳ ов бола! — 
деди у ўқрайиб. — Б и р ти й и н и н гн и обориб берм айм ан 
энд и . Сволич! Я хш и ли к н и билм аган ҳайвон!
Ш унақан ги тилим қи ч и д и ки , зўрға ти ш и м н и -ти ш и м га 
б оси б чидаб турдим. Б и лам ан , агар бирор н и м а дейдиган 
бўлсам, аяб ўтирм айди. Бундай пайтда ж им туриш — эн г 
яхш и йўл (ўш а пайтда мен содд ан и н г ш унга акдим етга- 
н и н и қаранг).
Ш ундан ке й и н ҳам ан ч а вақтгача Н орм ат а к ан и н г 
қ о в о ғи о ч и л м а д и . Ш о к и р ак ага гап и р ад и -ю , м е н и н г 
ю зим гаям қарам айди. Ўлай агар, ёри ли б кетай, дедим . 
О хири кечи ри м сўрадим. “ Б и л м ай гапириб қў й и б м ан ” , 
дедим. Ш у-ш у олам гулистон, аввалгидек ака-укага ай - 
лан ди к.
Бозор эн д и қиш лоғи м дай бўлиб қолди. Қ аерда ним а 
сотилади, д ўкон и қ ан ақа-ю одам лари — хуллас, менга 
беш қўлдай маълум. Э н ди қаерга бўлса, ш ерикларим си з 
кетаверам ан. Ш ундай к ун ларн и н г бирида б и з м акон кур­
ган чойхон а ёнидаги м айдон чага (дарвоқе, бу ч ойхон а- 
н и н г бош лиғи ғалати эди. Б ош и д а о п п о қ салла, эгн и да 
оҳори тўкилм аган ч оп он , оёғида ялти раган м аҳси -кали ш , 
чирой ли соқол қўйган. Л ек и н оғзидан боди ки ри б ш оди 
чиқади. Қ аердан бу сўкиш ларни ўрганган э к а н , деб ўйлаб 
қоласан киш и. Я н а денг, қўлида, албатта, қам чи бўлади. 
М абодо, м ардикорлар у н и н г чойхон аси яқ и н и д а тўпла- 
ниб қоли ш са, аяб ўтирмайди: и н и д ан учиб ч и қ и б дуч 
келган одам н и савалаб кетади) кўзой н акл и , галстук тақ - 
қан, қўлида пакет кўтариб олган б и р ки ш и келди. У 
аввал э р и н м ай м а р д и ко р л ар н и кузатди. С ў н г м ен и н г 
ён и м га келиб:
— Бир иш бор эд и , ука, — деди мулойим ж илм ай и б.
О чиғи, ун и н г ю м ш о қ м уомаласидан ҳай и қд им , бироз
орқага тисарилиб:
— Қ ан ақа иш ? — д ея сўрадим.
У кулди. М еним ча, чўчиганим ни пайқаб шундай қилди.
— Агар, — деди ю зидаги ҳали м ли кн и ўзгартирм ай, —
3 -0 8 -5 3 1
33


б и р -и к к и та ак ал ари н ги з (шу пайтгача ҳеч ки м , ҳатто у к а­
лари м ҳам мени си злам аган ди , ғалати бўлдим) ёк и ш е- 
ри кл ари н ги з бўлса ай ти нг, улар ҳам бориш си н. Б и р ўзи н- 
гиз эп лаёлм ай си з. К ам ида и кки к и ш и керак. Т ом га ш и ­
ф ер қ о қ и б берсанглар бўлди. Кўп эм ас, узоғи билан й и- 
гирматача.
Тўғриси, ўш анда: “ Ю р, иш б о р ” , д еганида, ўлақолсам
ҳам бирга кетм аган бўлардим. Л ек и н ним а и ш ли ги н и
о ч и қ ай тган и дан сўн г б и роз и ш он чи м орти б, қи ш л о қ- 
д ош лари м н и қидирдим . Н орм ат ак ан и топ ди м -у, л ек и н
Ш оки р ак ан и кўрм адим. К етиб қолибди б и р м аш и н а 
ортидан. Ҳ алиги н отан и ш одамга: “ Ҳ ози р к е ла м ан ” , д е- 
ди м -у, Н орм ат а к ан и н г ён и га югурдим. Бориб қан ақа 
иш ч и қ қ ан и н и айтдим.
— Я хш иям вақтида усталик ҳам қилган экан м ан . Б ор- 
сак бораверам из. Бугун душ анба. Ю к кам бўлади. Ш у 
баҳона ш аҳарн иям том ош а қи лам и з, — деди у.
Бозордан ч и қ и б , м аш инага ўтирдик (бетон йўлн и н г 
ёқаси д а ун и н г м ен орзу қилган о п п о қ “ Н е к с и я ”си ту р ­
ган эк ан ). У нгача “ кл и ен т" (м ен бу сўзни ш у ерда эш и т- 
гандим) б и зн и н г и см и м и зн и сўради. К ей и н ў зи н и ки н и
айтди: “ М ен М аҳкам Тўраевич б ўлам ан ” . “Т ўраевичига 
бало борм и ? О ддийгина: “ М аҳк ам м ан ", деса ҳам бўлаве- 
ради-ку! Бу ш аҳарликлар бунчали к ўзларига б и н о қўй и ш - 
маса?! Ю риш -туриш ин и айтм аса ҳам бўлади. Гапиям си п - 
си л ли қ , ғадир-будур й ўқ", дея ўйладим. А лбатта, бу — 
қозир айтаётган гапларим . Ў ш а пайтда у ш унчаки Тўрае- 
вичлиги н и ай тганида, м енга ёқм аганди.
О п п о қ “ Н ек си я "д а ўзим ни жуда б ош қача ҳис этдим , 
гўё м аш и н а м е н и к и -ю , ҳайдовчим рулда ўтирибди. Я ста- 
н и б орқа ўриндикда ўтирибм ан. П иёда кетаётган одам - 
лар кўзимга бечораҳол бўлиб кўринади
Ғўдайиб ўтириб м анзи лга етиб келган и м и зн и сезм ай 
қоли бм ан . Қ арш и м и зд а ҳайҳотдай кўким тир д арвоза ту­
рибди. М аҳкам Тўраевич ёш ига яраш м аган ч ақ қ о н л и к
билан м аш и надан ирғиб туш ди-да, қўн ғи роқн и босди. 
Би ласи зм и , ўш анда сезиб қолдим: у тугмачани жуда эҳти- 
ётк о р л и к билан босган эди.
Бироз ўтиб, д арвозан и н г ки ч ки н а табақаси очилди. Ва...
34


ичкаридан тўлиш ган ойдай сулув б и р санам ч и қ и б кел­
д и , оғзим л ан г очили б қолди. О чиғи , сп орт ки й и м и ки й - 
ган қи з болага ш аҳарга келгани м д ан бери кўзим кўп 
туш ган. А мм о бунақаси... Ю зи сутга чай илган дай о п п о қ , 
қ о п -қ о р а сочлари ел каси н и тулдириб турибди, қайри лм а 
қош у узун ки п ри к лар узукка кўз қўйгандай. К елиш ган 
қадд и -қом ати га-ку, оч и ғи , таъ ри ф йўқ. М ен м ан деган 
рассом \а м кўзи би лан кўради-ю , л ек и н ўхш атиб ч и зол- 
майди. Б униси ан и қ. Ч ун ки бу қи зга кўзи туш са, там ом , 
ҳайратдан қотади. М енга ўхш аб довди рай ди ... Ф ақат... 
Ч унки қи зған аси з, қи зған м ай и лож и н ги з йўқ. У н и н г та- 
бассум ини бир кўрсангиз эди. Ю рагим гупиллаб уриб 
кетди. Бутун танам га т и т р о қ кирди. П еш он ам га тер теп - 
чиди , чамамда. Бутун дунё ни унутиб, д арвоза ён и да хиёл 
эги ли б о тас и н и н г ю зидан ўпиб қўяётган қи зга б ақрай - 
ганча қараб қотиб қолибм ан.
А ммо сулув биз том он га бир қараб ҳам қўйм ади, дар- 
возадан қандай ч и қ и б келган бўлса, ш ундай и чкари га 
ки ри б кетди. Д арвозан и эса М аҳкам ак ан и н г ўзи очди.
И чкари даги м анзаран и таъ ри ф л аш га тил ож из. И к ки
қаватли уй қаср, ҳовли ўртасида ф аввора оти либ тури б ­
д и, сал чапрокда ҳовуз. А троф и кў м -кў к майса. Ҳовуз 
билан ф аввора оралиғида чи рой ли ш и й п он ч а бор, ф ақат 
усти о ч и қ. Уларга алоҳида-алоҳида йўлакчадан борилади. 
Й ўлак четида турли-тум ан гуллар о ч и л и б ётибди, кўриб 
кўн глин г яй раб кетади.
М аҳкам ак а б и зн и тўғри ш и й п он ч а том он бош лади.
— М ана ш ун и нг устига ш и ф ер қоқи ш керак, — деди.
Узоғи билан и кки соатли к иш . Қ ўйиб берса, ўзим бу­
н и н г уддасидан чиқам ан . М аҳкам а к ан и н г ю зи ран гп ар, 
ўзиям ним ж он дай. Ш и ф ер н и ўзи қо қ и б таш ласаям бўла- 
верарди, ҳарна, озги н а чи н и қард и . Бе, бунақан ги бой - 
ваччалар қўли ни со в у қ сувга урар миди? Т ай ёр овқатн и
оғзига соли б ч ай насаям катта ran... Л ек и н б и зн и олиб 
кел ган и ҳам яхш и бўлди-да. Баҳонада анави қизни кўрдим. 
Д унёда ш ун ақан ги сулувлар ҳам бор экан .
— Ш иф ер подвалда. Ҳ ози р обориб кўрсатам ан, — деди 
М аҳкам ака.
Ертўла, тўғри си ни си зга айтсам , б и зн и н г қиш лоқцаги
35


меҳмон кутадиган уйим издан ўн баравар катта. Бу ерда 
ҳам ҳовуз. С тол-стул. О ёқ остига чўғдай гилам тўш алган. 
Ю м ш оқ ўринди қлар... У ёғи н и м ендай қ и ш л о қ н и н г сод- 
да боласи қандай таъ риф ласи н?
И ш н и бош ладик. О чиғи н и айтадиган бўлсам, ж он -ж аҳ- 
дим билан иш ладим . Бу саф ар к ў п р о қ пул иш лай м ан , 
деган н иятим й ўқ эди. Қ ан и , бояги соҳибж ам ол ҳовли- 
сига ч и қ са-ю , и ш и м н и кўрса. “Ҳ аракатлари ч аққ о н ги н а 
бола э к а н ” , деса. Я н а о р а-чора, туя ҳам м ом н и орзу қи л - 
гандай, ўш а соҳибж ам ол билан гаплаш иш дан ҳам ум ид- 
вор бўлиб қўяман.
Э ътибор бери б қарасам , Н орм ат а к ан и н г ҳам қўли- 
қўлига тегм аяп ти . Ж а^ти м ч и қ и б кетди. “ И к к и та бола- 
н и н г отаси сан , ж а ўли б -ти ри л и б и ш лам асан г ҳам бўлар- 
ди. Бундай қи злар м енга ўхш аган б ў й д о к ^ а р н и к и ” , деб 
ўйладим. Ў ш анда, ўнта болали э р к ак н и н г ҳам кўнгли 
борли ги , гўзалликка дуч келганда у н и н г ҳам меҳри тов- 
л ан и ш и хаёлимга келм абди. Буни к е й и н ч али к туш униб 
етдим.
Ғайрат қи либ и ш н и анча тез уддаладик-да, ю з-қўли - 
м и зн и ювиб, кетиш га ш айландик. Ш ай лан иш қаёқда д ей - 
си з, мажбур эд и к кетиш га. И ч и м и зд а-ку, шу ерда кол- 
сак, деб ўлиб тургандик.
— И чкари га ки ри нглар, овқатлани б кетасизлар, — деди 
ю вин аётган им изда М аҳкам ака.
Би з, албатта, н ом и гагин а “ й ўқ” дедик. Буни М аҳкам 
ака ҳам туш унди, чам аси, астойдил қи сталан г қилди. Ш у 
б оис, оёқдари м и зн и ю виш им изга тўғри келди. С абабин и
ў зи нги з туш унасиз, оёғим издаги матоҳ эрталаб ки й илса, 
ётар маҳал ечиларди, ундан атир ҳиди келм аслиги ан и қ.
И чим тўлиқиб бораётир, ўш а соҳибж ам олни, ҳеч қурса, 
овқатланадиган ж ой и м и зда бир кўриб қолсам керак, д е­
ган умидда эдим. Б и роқ, чучварани хом санаган экан м ан
— қораси ни ҳам кўрсатмади. Ёш и элли клардан ош ган 
аёл овқат олиб кирди. Ҳ агго М аҳкам ак а ҳам биз билан 
ўтирм ай, ёқ и м ли иш таҳа ти лад и -ю , ч и қ и б кетди. Н орм ат 
ак а билан рўпарам а-рўп ара ўтириб, овқатланди к. С ўнг 
б и р -и к к и пиёла чой ичиб, энди ўрним издан турм оқчи 
эд и к, М аҳкам ак а кў з-қош л ари га бўёқ чаплаган, соч и н и
36


ҳам ғалати турм аклаб олган аёлни эргаш ти ри б ки ри б кел­
ди. Аёл бизга ёқ и м си зги н а и рж айиб қараб:
— Я хш и и ш ларкан си злар, йигитлар, — деди ж аран г- 
дор овозда, берган сало м и м и зн и эш и тм аган га олиб, — 
теп адан қи зи м билан бирга кузатиб турдим. Бундай чақ- 
қон иш лай ди ган йигитлар ҳозир кам топ илади , тўгрими, 
адаси, — деб гап и ни эри га тасди қлатиб ол ди -д а, сўнг 
давом этди: — Ш уни н г учун сизлар, тўгрироғи, си з, — 
деб у м ени кўрсатди, — б и зн и ки д а қоли б, м айда-чуйда 
и ш л ар н и қи л и б ю р сан ги з-ч и ? Э в ази га “ И п п о д р о м ”да 
иш лаб топ аётгани н гизд ан к ў п р о қ ҳ ақ тўлаймиз. Я н а тоза 
ю риб, тоза ей си з. У й -ёто қ муаммоси бўлмайди.
М ен ичимда қолай деб ўлиб турган бўлсам -да, савол 
назари билан Н орм ат акага қарадим . У: “ Б и л м асам ” , д е ­
гандек ел ка қисди.
— Я хш и, — деди аёл, — си злар б и р -би ри н ги зга яқ и н
одамларга ўхш айсизлар. М аслаҳатлаш иб олин глар, беш
м инутдан к ей и н ян а гаплаш амиз.
Улар ош хон ага қандай кирган бўлиш са, шу тахлит чи- 
қиб кетиш ди.
— Н и м а қилай? — сўрадим Н орм ат акадан.
— Ў зинг биласан. Л ек и н , тўгриси, қ ол ган и н г ҳам маъ- 
қул. Битга талани б, эш акдай и ш л аган и нгд ан кўра, бу 
ҳовлида м аза қи либ ю рган и нг тузук. У нақанги оги р иш 
бую риш м аса керак. Бир соатда ҳам м асини тахлаб таш - 
лаб, к ей и н дам олиб ётсан г ҳам бўлаверади. О танг ҳам 
хавотир олм айди. М ен и ки га ўхш аб қи ш локд а болалари нг 
чирқиллаб қолгани йўқ. Булар ём он одам ларга ўхш ам ай- 
ди. М уом аласини кўрдингм и? А нави қи зи даҳш ат экан . 
Тўгриси, м ени ям ичим куйиб кетди. А фсус, худди хо- 
ти н с и з қоли б кетадигандай уйланиб олибм ан-а! Л екин
сен йўлини топ сан г, куёв қи л и б ол и ш и ям м ум кин.
Ш у гап н и н г ўзи менга ети б-ортди. “ Ҳ ам м асидан кеч- 
сам кечам ан ки , шу қ и зн и бир бало қи л и б и ли н ти ра- 
м а н ” , деган ўй ўтди хаёлимдан ва эру хотин қайтиб к ел ­
ган ҳам он рози ли ги м н и билдирдим .
Ш ундай қилиб, Н орм ат ак а кетди. М ен бўлсам, бир 
дунё орзуларга б ери лгани м ча қолдим.
Аввал я п -я н ги к и й и м -б о ш бериш ди. С ўнг ҳам м ом ни
37


кўрсатиш ди. Бир яйраб чўм илдим , б и р яй раб чўмилдим 
— у ёқ -б у ёғи йўқ. Ў зиям баданим даги ки р б и р ж ой ла- 
рим да ўрмалаб ю рган майда махлуқдарга қўш или б туш иб 
кетди.
Я нги к и й и м ларн и к и й и б ҳам м ом дан ч и қ қан и м д а, учиб 
кетгудай ш аҳдим бор эди. К ай ф и яти м ч оғли ги ни ай тм а- 
сам \а м бўлаверади. Я на денг, йўлакда ан ави соҳибж а- 
мол билан дуч келиб қолдим , ш ун д оқ ён ги н ам д ан менга 
н им табассум инъом этиб ўтиб кетди. Ў-ў, ўлиб қолаёз- 
дим . Худди уни б и ри н чи бор кўрганим дагидай юрагим 
тез уриб кетди.
О ш хона ён и да б и зн и кутиб олган аёл мен учун аж р а­
ти лган хонани кўрсатди. У... Я хш и си , кели н г, б ири н чи
қаватни ўзим кўрганим ча таъ риф лаб берай.
Т аш қаридан ки ри ш и нги з билан катга залга рўпара бўла- 
сиз: э н и сак к и з-тў қ қ и з метр, бўйига ҳам ш унча, қан д ай - 
д и р ай лан а ш аклида. Ҳ и н д ки н о лар и н и кўрган бўлсан- 
гиз, тасаввур қилавери н г, ш уларникига ўхшаб кетади. У н­
д ан и кки н ч и қаватга зи н а бор. Т ағи н , ки равери ш да чап 
қўл том он га э ш и к очилган — бу ош хона. Н орм ат ака 
и ккалам и з овқатланган ж ой. Тўғридаги э ш и к н и о ч сан - 
гиз, йўлак келади. Ҳ ам м ом шу ёқда, чам ам да, ҳожатхо- 
наям бор. У ерда и кки та э ш и к н и кўрдим, б и р о қ улардан 
қаёққ а ки ри лади , очиғи , ҳозирча б и лм айм ан . М енга бе- 
ри ш ган хонага ўнг том он даги эш и к д ан ки ри лар экан . 
У йдаги б ош қа хоналар си н гари бу ер ҳам алоҳида таъ- 
м и рлан ган , о ё қ остида чўғдай гилам. Тўрда ю м ш о қ кара- 
вот. М ендай қ и ш л о қ боласига бундан о р т и қ я н а н и м а 
керак? Ў зим ни ж анн атга туш иб қолгандай ҳис қилдим . 
Қ увончим ичи м га сиғм ай кетди.
О радан яри м соатча ўтиб, хонадон аъзолари билан та- 
ниш ув м аросим и бўлди. Уй б ек а си н и н г исм и И ндирахон
экан . Л ек и н у и см и н и ай ти ш и м н и б о ш д ан о қ тақиқдади , 
“ О п аж он ” , деб ч ақ и р ас и з” , деди табассум билан. М енга 
ним а ф ар қ и бор? О паж он д ей м ан м и ёки б ош қам и , унга 
ёқса бўлди-да. Ш у пайтгача у ёқ -б у ё қ н и кўрсатиб юрган 
аёл асли рус эк ан , ўзбекчан и биздан кам билм аскан , 
исми С о н я , б и р о қ уни уй эгалари С о р а деб ч ақи р и ш ар - 
ан. М ен и н г ю рагим га чўғ солган о ф ати ж он га эса Н и го-


ра деган исм қўй и лгани га ўн етти й ил бўлибди. У тан и - 
шув м ароси м ида кўринм ади. Х онасида бир н и м а билан 
ш уғулланаяпти, деб қўйиш ди.
— Э лдорж он и см ли э р к а ўғлим из бор, — деди И ндира 
она, м ен и н г ёш и м н и -ю и см и м н и , қи ш лоғи м н и билиб 
олганидан сўнг. — У А нглияда ўқи й ди , си здан бор-йўғи 
и кки ёш ги н а катта. Б ош қа нарсаларни вақт-соати билан 
б или б олаверасиз. Ҳ а, ай ти б қўяй, рухсатим изсиз, б и - 
ронта орти қча ҳаракат қи лм ай си з. К ели ш д икм и?
— Хўп бўлади, — дедим м ен и тоаткорл и к билан.
— Я ш ан г, — деди И н д и ра она.
Ш у маҳал Н и гер а хон асидан туш иб келди. У о н аси - 
н и н г ён и даги ю м ш о қ курсига ўтириб о ёк дари н и чалиш - 
тирди ва м аф тункор табассум билан м енга қаради.
Ю рагим ўйнаб кетди. Ҳ али ги н а худди ш ундай табассу- 
м идан эн ти кк ан д и м . У ндан олди н қи з бола ҳам ш ундай 
сулув бўлиш ини ўйлаб ҳайратга туш ган эдим. А мм о унинг 
кўз қараш и бу қадар ўткирлиги етти ухлаб туш им га ҳам 
кирм аган экан . Б и р қар аш н и н г ў зи даёқ ж о н и н гн и суғу- 
риб олиб қўя қолади.
Д овди раб турган и м н и пай қади , ш еки лли , қ и з кулиб 
юборди.
— Ҳ ов бола! — деди И н д и ра она ҳам ж и лм айиб. — 
Агар қи зи м га ш ундай ти ки л аверсан ги з, ҳайдаб ю бора- 
ман.
М енга энди бош қа гап н и н г кераги й ў қ эди , ер ёри л- 
м адики, кириб кетмадим. Ў зиям ш олғомдай қизариб-бўза- 
риб б ош и м н и эгдим . Бу аҳволимга қ и зн и н г зав қи келди, 
ш е к и л л и , қ и қ и р л аб кули б ю борди . М ен баттар ўсал 
бўлдим. М аҳкам ак а ў зи н и н г б орли ги ни билди риб қўйиш
учун то м о қ қирди, мен ўзим сезм аган ҳолда э ш и к том он
б и р -и к к и қадам таш ладим . О чиги , й и ги т бўлиб бундай 
ноқулай аҳволга туш м агандим .
— Қ ўйинглар, — деди М аҳкам ака, — қи ш л о қ н и н г 
соддагина боласи н и уялтираверм англар.
У нинг гапи м енга б и роз таски н бердим и, тўхтадим. 
Х онадан ч и қ и б кетолм асдим ҳам. Ч ун ки ихтиёрим алла- 
қачон анави Н и горан и н г қўлига ўтиб бўлганди.
39


— Бугун кечгача, Н оди рж он , хон ан ги зга к и ри б дам
ол и н г, — деди И н дира она э р и н и н г гапидан кейин.
Е лкам дан гўё тоғ ағдарилди, ч ақ қ о н ю риб ош хонадан 
чиқиб кетдим.
Х онам га ки ри б, талай муддат ш иф тга терм и л и б ётдим. 
Х аёлни н г м и н г б и р кўчасига ки ри б чикдим . К ўз ўнгим - 
дан Н и горан и н г табассум и кетм айди. А нчагача ўзимга 
келолм адим . Ҳ аяж о н и м н и босай деб каравотдан туш иб, 
д ераза ён и га бордим ва ой н адан таш қари га қараб тур­
дим . Ш у маҳал негадир қи ш л о ққ а кетгим , кўри м сизги н а, 
ғариб кулбам изга ки ри б, ю зи м н и ёсти қ қа қўйиб ётгим 
келди. Ў гирилиб каравотим га қарадим , ҳа, бу ж ой мен 
учун жуда ю м ш оқ ли к қиларди. Ҳ али бу каравотда қанча 
ёти ш и м н и ўйлаб, оч и ги , ю рагим орқага торти б кетди.
Т ош кен тга келгани м дан бери б и р маза қи либ тўйиб 
ухласам, дердим . М ана, энди уйқуданам зери кди м . Т ез- 
р о к хи зм аткор аёл келса-ю , м енга юмуш бую рса. А ммо 
ундан ҳадеганда д ар ак бўлавермади. Т аш қари га ч и қ и б
кетолм асам . Ч унки рухсатсиз хон ан и тарк эти ш и м м ум ­
ки н мае, деб ўйлардим.
Хуллас, ам ал-тақал билан кун н и кеч қилдим . Ў зимча 
таш қари га ч и қ и ш учун баҳон а ўйлай бош лаган дим , э ш и к
тақиллаб қолди. Сўнг: “ Н од и рж он ” , деган хи зм аткор аёл- 
н и н г овози эш и тилд и. Х урсанд бўлиб кетган им дан са к - 
раб турдим , югуриб бориб э ш и к н и очди м.
— С ен и И ндирахон ч ақи раяп ти , — деди у м айи н то - 
вушда, — м ан ави л арн и ки й и б чи қаркан сан .
Ш ундай дея у қўлидаги ж и н си ш им билан ю п қаги н а 
кўк ф утболкан и берди.
М ен д арров к и й и м л а р н и к и й и б , ош хон ага бордим . 
А мм о у ерда И н д и ра оп а й ў қ эди. Ҳ овли том он д а м аш и - 
н ан и н г товуш и келди. Ш у ёқ қ а югурдим. Қ арасам , х о н а­
д он м али каси қ о п -қ о р а чет эл м аш и наси (“ М ерседес”- 
ли ги н и к е й и н р о қ билдим ) ичида талтайи б ўтирибди. М а­
ш и нага бу аёл н и н г ўтириш и жуда мос туш ган, кўрган 
од ам н и н г ҳаваси келарди.
— Д ар в о зан и очайм и? — сўрадим ён и га бориб.
У тасд и қ м аъносида бош силкиди. Д арров ам ри н и бажо
4 0


келтирдим. М аш и н а кўчага ч и қ қан и д ан к ей и н д арвозан и
ёпдим . И н дира оп а м аш и н а ой н а си н и туш ириб:
— Ё н им га ўтиринг, — деди.
И н дам ай кетаяп м и з. М ен и н г б и р нарсаларни сўрагим 
келади -ю , оғиз очиш га и й м ан ам ан , кўнглига ўти рм ай ди- 
ган ra n айтиб қўйм ай, деб чўчийм ан ҳам. Й ўл-йўлакай 
оп а м енга б и р -и к к и қараб қўйди. Қ араш ид ан п ай қаш и м - 
ча, мен ним адир д ей и ш и м керак. К о ш к и , шу маҳал ти - 
л и м га тузукроқ ra n кела қолса. О п ан и н г қараш и га маъ- 
н и си з, қуруққи на қараш билан ж авоб бериб қўя қолдим.
— М о ш и н а ҳай даш н и биласи зм и? — сўради опа ниҳо- 
ят м енга тағи н н игоҳ таш лаб қўйиб.
— Й ўқ, — д едим мен бош чайқаб.
— Ч ато қ экан . Н ичего, ҳали ўрганиб кетасиз. Н игора 
ҳайдаш ни б илад и -ю , л ек и н унга кўпам и ш он аверм ай- 
ман. Бечора қи зи м ўқи ш и га такси да бориб келади.
— Н и гора ўқи й ди м и ? — деб сўрабм ан ўзим ҳам сезм а­
ган \о л д а.
О па кулиб қўйди-да:
— К онечно! Ю ри д и ч ески йда! Б и ри н ч и курс. Ўз кучи 
билан ки рган , — деди ф ахрланиб.
М ен м иям да ҳисоблаш га туш иб кетдим. “А гар ўн ет- 
тига ки рган бўлса, энд и м актабни би ти ри ш и керак. Қ ан - 
д ай қи либ ўқиш га кирди экан ?.. О п а мени лақи ллатаёт- 
ганга ўхшайди. 
У 
ўн етгига кирмаган, ёш и катгароқ. Кўри- 
н иш идан ҳечам ўқи й ди ган қизга ўхш амайди. Пул билан 
киритган... А йтганча, қи зи ям м енга ти ки л и б қаради-ку. 
Л еки н \е ч ки м индам ади. Қ айтанга мени уялтириш ди. 
М абодо б и зн и н г қи ш лоқд а б ирорта қи з о та-о н а си н и н г 
олдида б егон а йигитга ш ундай қараса борм и , сўйиб таш - 
лайди. Буларда бем алолгарч и л и к э к а н -д а ” . Ҳ и со б -к и то - 
бдан бош лан ган ўй-хаёлларим ўз-ўзидан м ана ш ундай 
чалкаш иб б ош қа том он га кетди. Ў йларим ни И н дира о п а ­
н и н г овози бўлди. М ен у н и н г ним а д еган и н и ан глаёлм а- 
дим . Ш у боис:
— А -а? — дедим.
— Хаёл қаёқда? — кесатди И н д и ра опа.
Ш у лаҳзада каллам иш лаб кетди.
— А нов м ош ин га қараб қоли бм ан , — деб олдим изда
41


кетаётган И н дира о п ан и н г уловидай \аш а м д о р м аш и н а- 
ни кўрсатдим.
— Кўрдингизми, одамлар тўрт кунда “ Б М В ”н и н г сўнгги 
м оделини м и н иб ю риш ибди. Ҳ аракат қи лса, эриш ади
ундан ҳам зўрига. Л ек и н -ч и , гўзалликни яхш и кўраркан - 
с и з-а , бу, қай си д и р том он д ан , тузук. И н ти ласи з-д а...
У ш ундай деб гап и ни чала қолдириб, м ен туш ун м ай- 
д иган тилда қанд ай д ир қўш иқни хиргойи қила бош лади. 
Би роз хотирж ам тортдим ва о й н адан атроф и и том ош а 
қи либ кетавердим .
М аш ин а деразалари қорам ти р, д евори , ўш а кезларда 
ним алиги га м ен и н г ақди м етм ай ди ган , аллақан дай нарса 
билан қоп лан ган б и н о ён и га тўхтади. К иравериш да кўзим 
пеш тоқидаги узундан-узун, ярм и қи зи л , ярм и яш ил ран - 
гдаги ҳарф ларда ёзилган “ С уперм аркет С ар ато н ” деган 
ёзувга туш ди. Бун ин г д ўкон ли ги н и айтсам , ҳозир од ам ­
л ар кулиш и м ум кин , ам м о ўш а пайтда, ҳақиқатан ҳам, 
у н и н г дўкон ли ги н и мен билм асдим . И ч кари га к и ри б бе- 
заклари кўзни қам аш тиради ган турли-тум ан егулик, и ч- 
ки ликлар ва я н а аллам балоларни кўрганим дан кей и н ги - 
на харид учун к е л ган и м и зн и туш ундим.
И н дира о п а п улн и н г бетига қарам ас эк ан , кўзига яхш и 
кўринган, кўнгли тусаган нарсаларни н архи ни сўрам ай 
м ен и н г қўлимдаги саватга солаверди. В аҳолан ки , мен 
и ш лаган бозорда бу нарсаларни арзонга сотиб олса бўлар- 
ди.
Хуллас, ярим соат ичида учта сум кани тўлдириб, дўкон - 
дан ч и қ и б , ор қам и зга қайтдик.
Э ртаси кун и м ен м ай д а-чуй д а и ш л ар б и л ан овора 
бўлдим. Б и р -и к к и марта Н игорага кўзим туш ди. У хо н а­
сида ўтирарди. Зер и к м аган и н и қаранг! М ен бўлсам ё р и ­
ли б ўлардим.
Одам бир ж ойда ҳаф та-ўн кун яш аса кўзи шу ж ойга 
ўрганиб қолар экан . К ўрганларим энди м ени ҳаяж он лан - 
ти рм ай ди, азалдан шу қасрдай қовлида яш аб ю ргандай 
и ндам ай кетаверам ан. Ф ақ ат Н и горан и кўриб қолсам ёки 
овози н и эш и тсам ҳали ҳам ичим да т и т р о қ пайдо бўлади, 
л ек и н гап лаш иш га қўрқардим . М абодо гаплаш иб қолсам
И н дира оп а қувиб ю боради, деган хавотирим ҳам бор.
4 2


Гап у берадиган пулда эм ас, албатта. Қ увса, я н а “ И п п о д ­
р о м ” га бориб марди корчили к қи либ ю раверам ан. Қ ай - 
тан га эр ки н бўлам ан, хоҳласам и ш лай м ан , хо^ламасам 
иж ара уйда о ёғи м н и узатиб ётам ан. Э н г ём о н и , кувил- 
сам, И ндира о п ан и н г қизи — соҳибжамол Н игорани кўриб 
туриш дан маҳрум бўламан.
Уни эн д и кўрм асдан туролм айдигандайм ан. У ни н г ха­
ёл и мени буткул ўзига боғлаб олган, аж расам , ўлиб қола- 
д и ган д ай м ан , назарим да. Бу н арса кун д ан -кун га кучайиб 
бораяп ти .
Бора-бора, ўзим сезмаган ҳолда, унинг ж ам олини кўриб 
қаноат ҳосил қилм ай диган бўла бош ладим . Бош да, зару- 
рат бўлм аса-да, б ирон иш ни: “ Қ и лай м и , қ и л м ай и н м и ?” 
— деб атай ундан сўрардим. У н и н г ж авоби эса, доим бир 
хил: “ Би лм ади м , ой им лардан сўранг” . Д арвоқе, кузатув- 
лари м дан аён бўлдики, бу уйдагилар И н д и ра о п ан и н г 
ам рига бўйсунаркан. Э ри М аҳкам ак а қўғирчоқдай ran. 
И н дира о п ан и н г и зм идан б и р қарич четга чиқм ай ди .
Э рталаб иш га (дарвоқе, у институтда даре берар экан . 
Уни дастлаб кўрганим даёқ домла бўлса кераг-ов, деб ўйла- 
гандим . А даш м аган э к ан м ан ) ш ош аётган бўлса-да, чой 
ичмай о п ан и кутиб туради. Б о ш қ а м асалада-ку, қўявера- 
сиз: “ И ндирахон, хўп-хўп...” , “ И ндирахон, шу и ш ни ки л- 
с а к қ а н д о қ бўларкан ?” “ И н дирахон, с и з н и м а д ей си з?” 
Баъзан унинг гаплари энсам н и қотирадики, дод деб ю бор- 
гим келарди. Қ иш лоғи м и зд а э р к а к к и ш и н и н г хотинини 
с и з л а г а н и н и э ш и т м а г а н м а н . Б у н и с и я м м а й л и , ам м о 
ҳож атхонагаям маслаҳат сўраб борса, чизган чизиғидан 
чи қм аса — бун и си н и ҳазм қи лиш қи й и н бўларкан. Тўғри, 
қи ш лоғи м и зда ҳам бор б и р -и к к и та хо ти н и н и н г қулига 
ай лан ган лар, л ек и н улар ҳам б унч али к паст кетмайди. 
Ҳ ар қалай, кўп и ш ларн и ўз ихтиёрлари билан қилади.
Ш унга қарам ай, М аҳкам а к ан и н г б и р нарсаси га қойил 
қолардим. У йда ў зи н и н г алоҳида иш хонаси бор эди. Бир- 
и кки марта С ора оп а ўш а х он ан и тозалаётган и да мени 
ч ақи рган , о ғи р р о қ столн и суриб бергандим . И ш о н аси з- 
м и, у ердаги ки тоб ларн и б и рм а-б и р ўқиб ч и қ и ш у ёкда 
турсин, санагунча ти н к а-м ад о р и н ги з қуриб кетади. М ак­
кам ака ан а ш у ки тоблар орасида кунига кам ида беш -
43


олти соат ўтиради. Ў қийди, б и р нарсаларни ёзади, ш ун- 
ч ал и к берилиб кетадики, хонасига ки р ган и н ги зн и сез- 
майди. Бундай пайтда уни ҳеч ки м , ҳатто И н дира опа 
ҳам безовта қилм асди. Ф ақ ат мен бош ида билм асдан к и ­
риб қолганм ан. С ора оп а роса к ой и б берган: “ И к к и н ч и
бундай қилм а, агар М аҳкам ак а и ш лаётганда уни безовта 
қи лсан г, сен и к е ч и р и ш м ай д и ” , деган.
Ч алгидим ш еки лли . Н и гора ҳақида гапираётгандим . 
Хуллас, уни аста-секи н ўзимга ўргатиб олдим . Э нди ел ­
каси ни қи си б, кулимсираб: “ Билм адим , ой им дан сўранг", 
дем айди. М ен билан ч иқиш ади. К уни кеча: “ Гулнинг 
таги н и ю м ш атиб, ундан к ей и н сув қуйиш керакм и ёки 
су в қуйиб қўйса ҳам бўлаверадм и?” — дея сўрадим. Ас- 
лида, гулларнинг п арвари ш и билан мен ш уғулланмас- 
дим . С ора опадан ортм айди бундай иш лар. Буни Н игора 
ҳам билади, б и р о қ бироз ўй лан иб турди, сўнг м ен билан 
гаплаш гиси келдими: “ С и з н и м а деб ў й лай си з?” — деб 
саволим га савол билан ж авоб берди. Г апим из туп па-ту- 
зук қовуш иб кетди. Н игорахон б илан бир соатдан м ўлроқ 
суҳбатлаш дик. Ш уни н г учун бўлса керак, м ана, бугун у 
мени ў зи н и н г хон аси га ч ақи р и б турибди. И чим да шу- 
н ақ а бир ҳаяж он тош и б келяп ти к и , таъ ри ф лаш га мендай 
содда қ и ш л о қ боласида забон қани?!
— М ум кинм и? — дедим Н и горан и н г эш и ги н и биров 
эш и тм ай ди ган қилиб тақиллати б , сўнг қия очарканм ан.
— Бем алол, — деди Н игора ю м ш о қ курсидан турар- 
кан, — кираверинг.
У ни н г хонасидан хушбўй ҳид д и м оғим га урилди. Ш ун ­
д ан м и , ки ри ш и м билан к ай ф и яти м кўтарилди. К ўзимга 
ф ақ ат Н и гора кўринди. Х онасидаги қим м атбаҳо ж иҳоз- 
л ар ва умримда эн д и кўриб турган ком пью тер деган те- 
леви зорга ўхшаш нарсага эътибор берм абм ан ҳам.
— М ана бу ерга ўтиринг, — деди у и кки та ю м ш о қ 
курсидан б и р и н и кўрсатиб, — си з билан гаплаш гим к ел ­
ди. З ер и к и б кетдим. К ўчага чи қи ш га эр и н аяп м ан .
М енга \а м шу лаҳзада бундан бўлак ҳеч нарса керак 
эмасди. У муман, бу уйда м ени тутиб турган аслида Н и ­
гора! Ш у боис, гапи тугар-тугамас, кўрсатган ж ой и га яс - 
тан и б ўтириб олдим ва эш и к к а хавотирланиб қараб:
44


— О па билиб қолсалар (тез кунда тош к ен тча лаҳжада 
гап и риш га кўн и ки б қолган дим ) хаф а бўладилар-да, — 
дедим.
— Х афа бўлм айдилар, ўзим чақирдим д ей м ан , — дея 
Н и гора хав о ти р и м н и тарқатди. — К ом п ью терда ўйин 
ў й н аш н и биласизм и?
— Н и м а у ком пью тер? — деб ю борибм ан содда бўлм а- 
сам.
Н игора қи қи рл аб кулди ва ёнидаги стол устида турган 
телеви зорга ўхш аш м атоҳни кўрсатиб:
— М ан а шу ком пью тер, — деди.
М ен гўл ш ундаям ти л и м н и ти й и б турмай:
— У нда ўйин ўй наса бўладими? — дедим аж абланиб.
Бу гапимдан ҳам Н и гора ҳузур қ и л и б кулди. Сўнг:
— Бўлм асам -чи , оддий н арса-ку, ўзим ўргатиб қўяман,
— дея узун к и п р и к лар и н и пирпиратди.
— Я хш и бўларди, — дедим м ен, — ф ақ ат бу ерда кўп 
ўти ролм ай м ан -да.
— Д арров ўрганиб оласиз. Л ек и н ҳозирча ком п ью тер- 
ни қўйиб турайлик. М ен ундан \а м роса зери кк ан м ан . 
Я хш иси, қи ш л оғи н ги з ҳақида гапириб беринг. М ен ҳечам 
қи ш л окд а бўлм аганм ан. Тўғри, Б ўстон л и ққа — д ач ам и з- 
га кетаётганда, кўп қи ш л о қл ар н и н г ёнидан ўтганмиз.
— Қ иш лоқ... — д ей и ш и м билан тилим тутилди, чунки 
туйқусдан қ и ш л оғи м и з кўз олдим га келди -ю , уйдагилар- 
ни соғи н ган и м н и ҳис қилдим. — Б и зн и к и ки ч ки н аги н а, 
санасан ги з, ю зтача оила яш ай ди ган қи ш лоқ. К ўчалари 
чанг, ўйдим-чуқур. Л екин оёқялан г пгупроқ чангитиб юриш 
маза. Ёзда одам яй рай д и , чўм иладиган ж ой лар кўп.
Ш ундай д еб м ан -у, хаёл суриб кетибм ан: қи ш лоғи м и з 
ўртасидан кесиб ўтган ар и қ н и , дарахтларни , пастқам уй- 
и м и зн и , отам н и , укаларим ни ...
— Ҳей! — деди бир маҳал Н игора қўли б илан туртиб.
— Н ега ўйланиб қолдингиз?
“ Я лт” этиб унга қарадим. У ш унақанги гўзал табассум 
билан ти ки ли б турардики, меҳрим аввалгидан и кки б а­
робар жўш иб кетди.
— К ечираси з, — дедим айбдор одамдай қизариб.
— К етги нги з келдим и? — деди у м еҳрибон ли к билан.
45


— Й ўғ-э, ўзим, ш унчаки, ўйланиб қолибм ан.
— Унда, бир н арса сўрасам м айлим и? — дея ай ёрон а 
ж илм айди у.
— Бемалол.
— Қ и зи н ги з борм и? С евган қизингиз.
М ен баттар қизардим . Н и горага қараш га б отинолм ай 
ком пью тер том онга юзланиб:
— Й ўқ, — деб ж авоб қилдим . В аҳоланки, худди шу 
маҳал кўз ўнгим дан си н ф и м и зн и н г аълочи си , қи ш лоғи - 
м и зн и н г эн г олд қизларидан бири — Н озим а ўтган, унинг: 
“ Э нди мен си зн и ак а д е й м а н ” , деган сўзлари қулоғим 
остида ж аранглаган эди. Б и р о қ мен севам ан м и -й ў қм и , 
билмасдим . Ахир, у шу гаплари, қолаверса, ёзган хати 
билан менга бўлган муносабатини билдирган, л еки н шунда 
ҳам м ен и н г юрагим ж и з этм аган эди.
— Нега? — сўради Н игора ўзини аж абланаётгандай 
кўрсатиб.
— Билм адим , — дедим ел кам н и қисиб.
— Қ и ш лоқлари нгд а чирой ли қи злар йўқми?
— Кўп. Л ек и н уларни б ош қалар яхш и кўради-да.
— Н и м а қипти? М ана, м асалан, мен кўчага ай л ан ган и
ч иқсам , й ўқ деганда и кки та бола ra n отади. К ўзи билан 
теш иб ю борам ан, д еган лари ям кўп бўлган. М актабни би- 
ти раётгани м да, болалардан олган хатларни институтдаги- 
лари билан қўш сам , битта ки тоб бўлади. Ё ним га келиб, 
қўлим ни сўраганлари қанча! Ў ш алар, м асалан , б ош қа б и ­
ров м енга севги изҳор қи л и ш ган и н и билиш ади-ку! Ш ун ­
дай бўлсаям, б ари би р гапиравериш ади. Б и ласи зм и , бир 
марта учта ўртоқ севги изҳор қилган. Ў ш анда уларнинг 
устидан қотиб кулганман.
— М ен ундай қи лолм ай м ан .
— Б илам ан. С и з жуда уятчансиз. К ей ин соддасиз. Бе- 
ғубор содда. М ан а ш ун ақа одам лар менга ёқади.
У ни н г охирги гапи б ош қача таъ си р қилди. Қ андайдир 
куч вужудимга эн и б , Н и горан и н г кўзига қарадим . Қ и з- 
н и н г ю зида табассум йўқ, кўзида эса б ош қача бир ўт бор 
эди. У мени худди оҳанрабодай ўзига тортар, ю рагимдаги 
қўрқув, ҳаяж он қаёққ ад и р ғойиб бўлганди. М ен қаерда- 
л и ги м н и , бу сулув хўж айинларим дан бири эк ан и н и унут-
4 6


гандим . Ш ундай эса-д а, тан ам ю рагим и зм и га бўйсунм а- 
д и, н им ад ир мени орқага тортди. О радан би рор д ақ и қ а- 
л ар ўтиб мен аста-секи н ўзимга кела бош ладим . Ш у м а­
хал қў л и м н и н г устида бир н и м а турган и ни ҳис этдим. 
У ни н г таф ти борган сай и н қўли м н и куйдирарди. Бу, шу- 
бҳасиз, Н и го р ан и н г о п п о қ узун барм оқлари...
“ Ғ и й қ " этиб э ш и к очили б қолса денг! Н игора чаққон
қўлини торти б олди. М ен д и к этиб ўрн им дан турдим. 
Бўсағада И н д и ра оп а турарди. У ни н г қош лари ч и м и ри - 
ли б , қовокдари уйилганди. Ю рагим “ ш и ғ” этди: “Ўлдим, 
энди бу хотин мени ш арм анда қи либ ҳай дай ди ” , деган 
ўйдан ти ззам қалтираб кетди.
— Ҳ а-а, йигит! — деди оп а к и н о я билан. — Бу ерда 
си з н и м а қи либ ўтирибсиз?
— О й и , мен ўзим чақи рган ди м , — ён и м н и олди Н и го­
ра. — К аравотим остига соткам туш иб кетувди. Қўлим 
етмади. К аравотни суриш га чақирувдим.
Н и горан и н г овози қалтираб кетди. Б и лди м ки , у ҳам 
онасидан б ош қалар каби ўлгудек қўрқар экан .
— Ҳ ар ним а бўлгандаям, й и ги т к и ш и қи з болан и н г 
хонасига ки ри ш и м ум кин эм ас. А на, каравотни суриш
керак бўлса, С оран и ч ақи р, бундан к ей и н хон ан гда Н о- 
д и р н и кўрм ай ин , — деди И н дира оп а қи зи га қараб, сўнг 
м енга ю злан ди -да, — си з ҳам у ққ ан ди рси з, яхш и йигит? 
— деди кўзлари билан теш иб ю боргудек бўлиб.
— Хўп, хўп, — дедим мен чайналиб.
— Қ ан и , бу ердан марш!
Ём он изза бўлдим. Ҳ овлига чиқиб у ёқ қ а-б у ёқ қа б о ­
ри б келам ан . Ҳеч ўзи м н и б о со л м ай м ан . И н д и р а опа 
кўзим га жуда хунук кўри н иб кетди, илон ундан беҳроқ 
эди. Бундан кўра, “ И п п о д р о м ”д а м аш и н алар н и н г о р қа- 
си дан югуриб ю рганим яхш ийди. Ч унки биров: “ Нега 
ю гураяпсан? О рқан гга қайт, сенга п и ш и р и б қўй и бди - 
м и ?” — д ем айди , деган тақди рд аям , тўпиғим гача кел- 
майди. У ерда Н игора йўқ, ҳам ма б и р -б и р и га қўпол га- 
пиради. Ш унга ўрганиш ган. Ш усиз бировга ran укдириб 
бўлм айдиям .
“Ўзи мени нега олиб қолди? М ен ял и н и б -ёл в о р м аган - 
д и м -ку. Агар Н и горан и кўрм аганим да, бош им дан тилла
47


сочганидаям рози бўлмасдим бу ял м о ғи зн и н г хизм атини 
қилиш га. Б ун и н г устига, қ и зи н и н г хон аси га м ен ўзим 
ки рган и м йўқ-ку... И тн и ҳайдагандай ҳ ай д ай ди ”. Х аё­
лим дан шу ф и крлар ўтаётган лаҳзаларда мен ўзи м н и жуда 
осм он тутаётганим ни билм асдим . Ҳ олбуки , н и м а бўлган 
тақди рда ҳам, ай бдорли гим ни ҳис қилм асдим . Агар Н и ­
гора билан ян а озги на ўтирганим да ним а бўларди? Ҳ ам м а 
нарса кундай ой динлаш ганди-ку!
— Н оди рбек, — чақи ри б қолди И н дира оп а и ч к ар и ­
дан.
М ен о в о з келган то м он га ўқрай и б қарад и м , кейи н
о ёғи м н и зўрға судраб ун и н г ён и га бордим.
— Бугун уйга меҳмон ай ти б қўй ган м ан , С ора оп ан г 
билан бирга бозорга ч и қ и б келасанлар. Т ез к и й и м лар и н - 
гни алмаш тир.
И н д и ра оп а гўё ҳеч н арса бўлм агандай буйруқ берар- 
ди. Ҳатто ю зида қувонч алом атиям бордай. Бу мени аж аб- 
лантирди. Ё ш ликдан б и р одатим бор: би ров билан гапим 
сал кели ш м ай қолса, қайти б ю зига қараги м келм айди. 
О п ан и нг ўзини тутиш идан ж а\л и м қўзиди. “ Боплаб уриш - 
дим м и, энди тезда буйругимни баж ар” , деяётгандай. Аммо 
ҳеч нарса д еёлм адим , б о ш и м н и қи м и рлати б, м аъқулла- 
дим , холос.
И н д и ра оп а билан суперм аркетда савдо қи лган им да, 
ун и н г қўли оч иқли ги га туш унм агандим . С ора о п а ҳам 
ундан қоли ш м ас эк ан . Бозордаги сархил м еваларн и н г 
н архи ни суриш тирм ай: “ И к к и ки ло, уч ки ло т о р ти н г” , 
деб айтавераркан. “ М енга н им а, — ўйладим охири, — 
пулим кетмаётган бўлса, б и лган и н и қи л м ай д и м и ?”
Б озорлаб кели ш и м и зга узоги билан и к к и соатча вақт 
кетди. Н арсаларн и олиб кетаётиб, ош хон ада Н игорага 
дуч келиб қолдим . У ни н г ю зида ҳам хаф али к алом ати 
кўринмади. Ж и л м ай и б, кўзи н и қи си б қўйди. Ш у билан 
кўнглим даги ғубор тум андай тарқаб, к ай ф и яти м кўта- 
рилди. Авжим келиб, сулувга б и р н и м а дем оқчи эдим , 
анави ан акондадан қўрқдим ва хаёлимга: “ Н аҳотки шу 
илондан ҳам ф ар и ш та тугилса?!” — деган ўй келди.
Н игора ош хонадан тез ю риб ч и қ и б кетди. К ўнглим 
хуфтонга ай лан д и -ю , л ек и н у тўгри қилди. Ҳ о зи р И н д и -
4 8


pa опа (қ и зи н и кўрганим да уни илон га ўхш атгим кел- 
масди) ки ри б қолса, я н а бир ним алар деб и к калам и зн и - 
ям чақади.
Т ай ёргарли к зўр бўлди, м еҳм онхонадаги стол устига 
ёзилган дастурхоннинг кафтдай ж ой и о ч и қ қолмади ҳисоб: 
қази -қар та д ей си зм и , “ к о к а -к о л а ’'дан торти б, турли хил 
сп иртли и чи м ли клар д ей си зм и , шўр д ан аг-у бодом д е й ­
сизм и — ҳам м аси тахт. Буларни кўриб: “ М еҳмон катта- 
р о қ идорада иш ласа к ер ак” , деб ўйладим. Ў йим н о тў ф и
чикди. Қуёш ботиб, атроф га қо р о н ғи ли к этаги н и ёзган 
маҳали, б ир-б и ри д ан ю пун, калта, о ч и қ -с о ч и қ к и й и н ган
сем и з-о р и қ , узун -п аст олти н аф ар аёл ки ри б келди. И н ­
д и ра опа уларни ўзгача та возе билан кутиб олди. Ф ақат 
М аҳкам ака хонасидан чиқм ади. Ҳеч ким уни безовтаям
қилм ади.
М еҳм онлар билан бирга И ндира о п ан и н г ён и дан Н и ­
гора ҳам ж ой олди. Уям гарчи ўзи н и н г уйида эса-д а, 
ясан -тусан қи либ олибди. Я н а ден г, калта ю бка билан 
қизил ф утболка ки й и б олган, ки н ди ги кўри н иб турибди. 
Ғаш им келди. Б и р о қ на илож ? Б и рон н им а дей иш га 
рухсат йўқ.
О чиги, бу аёлларн и н г эркаклардан ф арқи й ўқ экан: 
қад а\п ар и н и тўлдириб а р о қ и чи ш ади , оғи зларин и тўлди- 
риб о вқат чай наш ади . Хохолаб кулиш ади. Гап лари ни -ку, 
ай ти ш га ти ли м борм айди. Д астлаб эш и тган и м д а қи за- 
ри б-бўзариб кетдим. К ей ин ... кейи н даврадаги кай ф и ят 
таъ си р қи лди м и , кўн и ки б қолдим. Ш у боис, ҳеч уялм ас- 
дан С ора оп а сузиб берган таом ларни уларн и н г ёнига 
таш ийвердим .
— Вой-вўй! — деди о п п о қ елкаси дан к и й и м н и кўтариб 
туриш учун ғалтак ипидай келадиган ип ўтказиб олган, 
кўкраги н и н г ярм и оч и қ , қ о п -қ о р а сочлари елкаси га ту­
ш иб турган, ўттизлар атроф идаги ж увон м енга қараб. — 
Бундай кетворган й и ги тн и қаердан то п а қолдин ги з, И н ­
д и ра опа?
— Т опам из-да! — илж айиб ж авоб қилди И н д и ра опа.
— М ен гаям ш унақасидан битта топ и б беринг. Бунинг 
бўй-бастини!
4 -0 8 -5 3 1
49


А ёлларнинг нигоҳи менга қадалди. Ю зим ловуллаб ёниб 
кетди, уялган и м дан тез чиқиб кетм оқчи эди м , бироқ:
— Я хш и йигит, тўхтанг! — деди ҳалиги ж увон. — С из 
билан яхш илаб тан и ш и б олайлик.
Д аврада кулги кўтарилди. М ен эса там ом бўлдим. Н а- 
ж от истаб аввал И н дира оп ага, к ей и н Н игорага қарадим . 
Аммо улар ж и лм ай и ш и б, м еҳм он н и н г гап и ни қувватла- 
гандай туриш арди.
— Й иги тчан и қўрқити б ю бординг, Гул! — деди давра- 
дагилардан б ири . — Қ ара, бечора ш олғом дай қи зари б 
кетди.
— Ў зи м н и н г жоним! — деди ўш а Гул д еганлари. — 
Қ и зарган и д а ян ая м чирой ли бўлиб кетаркан.
М ен и н г яқ и н борм аслигим га кўзи етди, чоғи, ўрнидан 
туриб ён и м га келди ва билагим дан си қ и б уш лаб, И н дира 
опага юзланиб:
— И см лари н и м а бу ш аҳзоданинг? — деди.
— Ў зидан сўранг, Гуляхон, — ж авоб қилди И ндира 
опа.
— У нда ў зи м и з тан и ш и б ол ам и з, қ ан и , бу ёқ қа ю ринг, 
— деб у ўзи ўтирган стол га ета клади. О ёгим га тегирм он 
тош и боғлаб қўйилгандай эди, ҳеч қадам б осолм ай м ан
Гўё туш кўраётгандайман.
Г уляхоннинг ён и да ўтирган аёл д и к этиб ўрнидан ту­
риб, тўрдан ж о й олди ва м енга стулини бўшатди.
Ў тириш им билан Гуляхон катта п иёлани тўлдириб ар о қ
қуй ди-да, қўлимга тутқазди:
— Қ ан и, и см и н ги зн и ай ти б, м ана шу п и ёлан и битта 
о қ қи либ бери нг, — деди.
— М ен, — дея довди радим , — ҳалиги, ош хон ада та- 
релкалар бориди...
— Э -й , туради тарелкалар, ҳозир кераги йўқ. Қ ани, 
олинг!
А мм о м ен ичолм адим , қўлимдаги пиёлага терм илган ча 
ўтиравердим .
— И н д и ра опа, — деди ш унда Гуляхон, — б ирон н им а 
денг. Бўлмаса, ш ундай ш акар й игитни п отеря-ю , п о -ж - 
а -л -с -т а , хотяби раз. Д ля меня.
50


— Гул. У мен га ж удаям керак. М ы с ним ск о р а п оле­
тим. Т ак что, его не заставлай.
И н д и ра о п а н и н г гапига туш унм адим . Л ек и н ичимда 
тараф и м н и оляп ти , деб сую ндим . А мм о Гуля мени қўйиб 
ю бормади.
— М не всеровн о, куда будети летат. Он сегодня мой. 
Д авай , ичинг. Бўлмаса, уялиб қоласиз.
А на шу лаҳзада кўзим Н игорага туш ди. У ўқрайиб 
қараб турар эди, и лож и н и топса, мени қучган ж увонни 
ю мдалаб таш лагудай. Ш ундан сўнг: “Зора, шу падар лаъ- 
н ати н и ичиб, шу б илан қутулсам” , деган ўйда бир кўта- 
ри ш да пиёладаги ар о қ н и ичиб ю бордим.
— М аладес, — қарсак чалиб ю борди Гуля ва ю зим дан 
ўпиб қўйди.
Ш ун и си етм ай турганди. О дам н и ш ун ч али к калака 
қиладим и? Ш артга ўрним дан турдим. Гуля қўлимга ёп и ш - 
ди.
— Еш ё не всё, — деди у, — эн д и рақсга туш амиз.
У ни даврадаги аёллар қўллаб:
— Гу-ля! Гу-ля! Гул-я! — деб қ и ч қи ри ш га туш иш ди.
— Биз ҳали бу билан Т аи лан дга б ори ш и м и з керак, 
қўйвор, и ш и н и қ и л си н , — деди И н д и ра опа.
Бу гапни, назари м да, м ендан б о ш қ а ҳеч ки м эш и тм а- 
д и. Т ом ош ага сабри чидам аган Н игора ўрнидан турди- 
да, таш қари га ч и қ и б кетди. М ен и н г эса б ош и м ай лан и б, 
кўзим ти н а бош лади.
Хаёлим чирм овуққа ўхшаб ёп и ш и б олган Гулянинг бач- 
кан а ( \а р қалай, м енга ш ундай туйилаётганди) қ и ли қ л а- 
ридан ач чи қл ан и б , мени р аш к қи либ ч и қ и б кетган Н и - 
горада эди. Ҳ о зи р о қ у н и н г кўн глин и кўтариш им ва меҳ- 
м о н л ар н и н г ён и га б о ш қ а ки рм асли ги м н и ай ти ш и м за- 
рурдек туйилаверди. Ш у боис, гарчи оёқдарим ч алиш а- 
ётган бўлса-да, Г улянинг бўйн и м га ч ирм аш ган қўллари- 
ни олиб таш лаш га уриндим . Е ли м ни б и р ам аллаб кўчи- 
риш м ум кин дир, л ек и н бу ж у вон н и н г ё п и ш қ о қ қўллари- 
н и аж р ати ш н и н г и м ко н и бўлмади. Оч қори н га ичилган 
б и р пиёла а р о қ ҳам ёрдам бермади. Д и м оги м га урилаёт- 
ган хушбўй атир ҳиди кай ф и м н и кўтарди, чам ам да, қуло- 
ғимга аёлларн и н г қаҳқаҳаси м ойдай ёқар, кўкси м га ти -
51


ралиб тур га н ю м ш о қ тўш дан эса ақ ли м н и йўқотар дара- 
жага келган эдим.
— Гуля, — деди б и р маҳал И н дира оп а ж увон ни н г 
қўлидан тутиб, — бу й игитча бор-йўғи хизм аткор. П аст 
кетма, жоним!
М ени ч ақ м о қ ургандай бўлди, зумда кай ф и м тарқади. 
“ Ч и рм овуқ” ни б и р силтаб чан галидан ч и қ и б кетдим ва 
И н дира оп ага ю зландим . А м м о ай тм оқчи бўлган гапла- 
рим ичим да қолиб кетди, чунки эш и кд ан к и ри б келган 
Н игора:
— Т ез С ора о п ан и н г ён и га б ораркан си з, — деди менга 
қараб.
О ш хонага ки рган и м да, ю зим л о в -л о в ёнарди . М иям 
ти н и м с и з ғувиллар, кўзим га ҳеч н арса кўринм асди. Э нг 
ём он и , Н и горан и н г олдида ўзи м н и гуноҳкор сезаётган- 
дим .
О ш хонада С ора оп а йўқ, д ем ак, Н игора атай ёлғон 
гап и риб мени ч и қ ар и б ю борган. А қлига қойил қолдим . 
Қ из бола бўла туриб, мени ноқулай вазиятда қолдирм а- 
ди. Ҳа, у н аф ақ ат гўзал, м аф тункор, балки ниҳоятда ақ л- 
ли ҳам...
Н игора ҳақидаги ўйларим н иҳояси га етм ай ош хонага 
ўзи ки ри б келди:
— Қ алай си з, раққос? С и зн и н г чирой ли й иги тлиги н - 
гизни м ендан б ош қалар ҳам илғади-я! А нави и кки та та- 
р ел кан и о л и н г-д а, дарров и чкари га ки ри нг. С и зн и кутиб 
қолиш ди. Ф ақ ат тез бўлинг, — деди у ва ч и қ и б кетди.
О чиғи, ҳеч балони туш унм адим . Бу сулув қи з и чк ари - 
дагилардан мени р аш к қи лм аганм иди ? Атай бу ёқ қ а ча- 
қи рм аганм иди ?.. Қ и зн и н г ам рига бўйсуниб, стол устида- 
ги бўш ли к оп ч алардан тўрггасин и ол ди м -да, тағи н ғала- 
ғовур м еҳмонхонага бош суқдим ва я н а Г уляхоннинг чан - 
галига туш дим.
— И ндира опа, — деди у қўлимдан уш лаб ёнидаги бўш 
стул га ўтқи заркан , — он хоть кто, м не очен ь п о н р ави л ­
ся, сейчас таких трудно найти. Ш ун и н г учун ў зи м н и н г 
ж он и м оп ам , м енга совға қи л а қолинг!
У ни н г гапидан кей и н даврада шўх кулги кўтарилди. 
Р усчан ин г “ р ” ҳарф и н и ҳам туш унм айдиган мендай ча-
52


ласавод бу гапларни қандай ан гласи н ? Ш у боис, ан о й и - 
л и ги м н и сезди рм асл и к учун б о ш и м н и эги б олдим. Б и р о қ
қоним қайн ай бош лади: “ М ен ним а, бую м м идим ки, тўғри 
келган одам га совға қи л и ш са?”
— Я, — д ея гапида давом этди кулгидан бироз ноқу- 
лай аҳволга туш ган ж увон, — ш уи ақан ги, аёлларни хуш- 
лам айди ган й иги тларн и уважаю , ч есн а-чесн а слова.
— Д авай те, — деди тўрда ўтирган с а р и қ сочли ж увон, 
— с и граем, что нибуд, ким ю тса, парен ўш аники! Рози- 
м и си з, И н д и ра опа?
У ни н г бу ran и ж и н и м н и қўзиб ю борди, сакраб ўрн и м - 
д ан туриб, сай роқи аёлга ўқрайи б қараб:
— М ени қи м орга ти каяпсизм и?! — деди м.
Гапим даврадагиларга кулгили туйилди, чоғи, улар кай- 
ф и ош ган н аш авандлардай кулавериб бу ралиб қолиш ди.
— О -о -о , йўқ, йўқ!.. Ҳ аддиларингдан ош иб кетдила- 
ринг. Я сам а еле его н аш ла, по этому, давай те, бош қа 
н арса ҳақида гап лаш айли к. Я хш иси, б и р -и к к и та э р к ак - 
лардан так ли ф қилсам бўларкан , ш унда зери км асди ла- 
ри нг, — деди И н дира оп а унга қараб, сўнг менга ю злан - 
ди-да: — И к ки н ч и овқатн и олиб келинглар, — деди.
Й и ги тли к ғурурим топ тали б, аёллар орасида қўлм а- 
қўл бўлиб кетиш им га о з қол ганидан ғазабим тош и б ш ах- 
дам ю риб ч и қ и б кетдим.
— О вқатни ўзи нги з олиб ки рарк ан си з, — дедим С ора 
опага, — И н д и ра оп а ш ун ақа деди.
С ора оп а н орози қи ёф ада бир қараб қўй ди-да, коса- 
ларга овқат сола бош лади. М ен тўғри бориб м узлаткични 
очдим ва бир ш и ш а арок, о лди м -да, п и ёлан и тўлдириб 
қуйдим.
— Н и м а қи л аяп сан ? — ёвқараш қилди С ора.
— М ардлик учун, — дея пиёладаги ар о қ н и бир кўта- 
ри ш да ютиб ю бордим ва л аб -л ун ж и м н и ен ги м га артиб, 
тоғорадаги котлетдан бир д о н а си н и олиб оғзим га сол- 
дим.
— Ж и н н и бўлма, — деди С ора оп а бош и н и сарак- 
сарак қилиб, — ran эш и тасан.
М ен унга ж авоб берм ай, иш таҳа билан оғзим даги луқ- 
м ани чайнай бош ладим . С ора опа овқатн и ўзи сузди, ўзи
53


меҳм онларга олиб ки рд и, о р а-си р а ўқрайи б қараб қўйга- 
н и н и айтм аса, м енга д еярли эътибор берм ади. Н егадир 
кай ф и м бу саф ар унча ош м ади. Л ек и н иш таҳам карн ай , 
худди стол устидаги м еҳм онлардан ортган салатларни, 
котлетлару колбасаларн и би ров тортиб оладигандай ш о- 
ш и б -п и ш и б оғзимга тиқардим . Бу пайтда аёлларни н г гап- 
сўзларин и , су й кали ш л ари н и ҳам унутдим ҳисоб.
О радан ўн д ақи қа ўтдим и ёки зи ёд роқм и , б и лм айм ан , 
бир пай т и к к и ю зи олм адай қи зарган И н д и р а оп а кели б 
қолди. У ни кўриш им б и лан , бўш аш иб ўтирган эсам -да, 
ўрним дан турдим. “ Бу ан ак о н д а я н а заҳри н и сочса к е ­
р а к ”, деб ўйладим.
— С ора, — деди у хизм атчи аёлга, — б и з Н одирж он 
билан гаплаш иб о л и ш и м и з керак.
“ Т ам ом , ҳ о зи р о қ паттам ни тутади ” , хаёлим дан ўтди. 
С ора оп а чиққач, ко б р ан и н г кўзлари м енга кулиб боқци 
ва с е к и н ён и м га келд и . С ў н г м утлақо ку ти л м аган д а 
б ўйним дан и ккала қўлини ўтказиб ю зим дан ўпиб қўйди- 
да:
— Маладес! — деб ҳиринглади. — С ин овдан зўр ўтдин- 
гиз, эн д и м ени подвадить қи либ қўй м айсиз. И ш ончим
ком ил. Н о, Гуля си зн и яхш и кўриб қолди. О н а проста 
безума от тебя. Балки...
У ни н г ўри сча-ўзбекча аралаш гап лари ни чала-чулпа 
туш ундим. Л ек и н хурсанд бўлм адим , И н д и ра оп а мени 
қандай дир бую мга ўхш атаётгандай эди. Л ек и н д ард им ни
бу саф ар ҳам ичи м га ю тдим. С асси з-сад о си з, мутедай 
тури ш и м И н д и ра оп ага ёкди , м ени ачом лаб, ўп ди -да, 
ч и қ и б кетди.
М ени бош қа безовта қилиш магач, хонамга кириб ётдим. 
Л екин ҳадеганда кўзим и ли наверм ади. У ён б ош и м д ан бу 
ён б ош и м га ағдарилам ан. “ Қ ан и й д и , Гуля билан И ндира 
оп ан и н г ўрнига м ени Н игора қучоқлаб ўпганида э д и ” , 
деб ўйлайм ан. Ў зимча ҳузурланиб ж и лм аям ан . Хаёлан 
Н и горан и н г ўпичидан л аззатлан и б ҳам ма н арсадан воз 
кечиб юборгудай ҳаяж онга туш ам ан. Бир маҳал тў л қи н - 
л ан и б , ўрн им дан сапчи б турдим -да, к и й и м л ар и м н и к и й - 
иб хонадан чиқди м . О ш хонага бордим . С ора опа ўтириб- 
д и, н и м ан и д и р ковш аб.
54


— Ҳ алитдан ухлаб қолм агин , — деди у я л и н ч о қ овоз- 
да, — б и р ўзим қи й н алам ан дастурхонни й иғиш тириш га.
Рости, унга ичим ачиди. Б и р ўзи н и н г бўйнида қанча 
иш бор? Ҳ ам м аси н и саран ж о м -сар и ш та қи лиш и керак. 
Ж он и га тўзим берсин бу аёлнинг.
Ҳ артугул, м е ҳ м о н л а р н и н г б азм и у зо қ қ а чўзилм ади . 
Қ и қ и рлаш и б , хохолаш иб, б и р -б и р и н и суяб м еҳм онхона- 
д ан чиқиш ди.
— А нави й и ги тн и н г гули қаерда? Ҳ еч қурса, хайрла- 
ш айи н .
Бу Г уляхоннинг овози эди. Д арров ўзи м н и п анага о л ­
дим . И н дира оп а рус ти л и д а алл ан и м алар деди. Ш у б и ­
лан ен ги лтак ж у вон н и н г уни ўчди.
Д асту р х о н н и й и ғи ш т и р и ш н и н г ў зи га и кки соатдан
м ўлроқ вақт кетди. С о р а оп а и кк а ла м и зн и н г қўлим из 
қўлим изга тек к ан и йўқ. О ёғи м н и судраганча хонам га б о ­
риб, еч и ни ш гаям ҳолим келм ай каравотга чўзилдим . Бил- 
мадим , қайм аҳал, б о ш и м н и , ел кам н и , к ей и н қўлим ни 
би ров си лагандай бўлди. Қ улоғим га и с с и қ наф ас урилга- 
н и н и хам сездим. Туш кўраяп м ан , ш еки лли , деб ўйла- 
дим . С илаётган қўл ҳаракати аста-секи н тезлаш и б, оёкда- 
римда ҳам бурга ўрм алагандай бўлди. У йғониб кетдим. 
Л ек и н кўзи м н и оч и ш га қўрқцим . Қ у ён н и н г тер и си н и
ш илгандай кийим ларим бирм а-би р тан ам ни тарк эта б ош ­
лади, ш ундан сўн г хавотирланиб ўгирилдим . Ва мутлақо 
кутилм аганда қ ай н о қ , хаёлни ж инкўчаларга олиб қочув- 
чи лабга лабим туташ келди... 

Қ или б қўйган и ш и м н и ғиш т қолипдан 
кўчганидан 
кей и н ги н а ан глаб етдим. У м рим да хали бундай и ш га қўл 
урмагандим, довдираб қолдим. Қ ўйним да кўзларини юмиб 
пиш иллаб наф ас олаётган Н игорага хади кси раб қарадим. 
С очлари н и силадим -да:
— М ени кечи ри н г, билм асдан...
— Ж и н н и в о й , — деди гапим ни бўлиб, — ўзим кел­
ди м-ку!
П и чи рлаб айти лган бу гапда эхтирос ш ун чалик си н ги - 
ш иб кетган ди ки , мойдай эр и б кетдим...
О датдагидан ан ч а кеч уйғондим . “ К о н ь я к к а ш околад 
закуска қи лган ди м , Г улянинг қи ли қлари баттар қўзғатиб
55


ю борди. Ч идолм адим , келаверди м ” , деган ran қулоғим - 
дан кетмаётганди. Ш у гапни эш и тги м келиб, ж ойим дан 
тургим келм асди. А мм о И н дира о п а эси м га туш иб, би р- 
д ан сергак тортдим , ап и л -тап и л к и й и н и б , ю вин и б, таш - 
қарига отилдим.
Ҳ овли қ қан и м бекор кетди. С ора о п ан и н г гапига кара- 
ганда, “ м али ка" саҳарлаб қаергадир кетибди м аш и н аси - 
ни м иниб.
Э ш и ти б и рж айдим , я н а бироз ухлам аганим дан аф сус- 
ландим .
Бундай пайтда М аҳкам ака ҳам уйда бўлм ас, дарсга 
кетарди. Н и горани кўргим келди. С ора оп а тайёрлаган 
нонуш тага \а м қарам ай, и кки н чи қаватга кўтарилдим. 
Х аёл и м д а н : “ Х о н а с и га к и р а м а н -у , п а р и -п а й к а р н и н г
кўрпасини секин тортам ан, бурнини бармогим билан чим - 
д и й м ан , у уй ғониб кетади, сўнг: “ С и зм и д и н ги з?" — деб 
ж и лм ай и б кўзини очади, к ей и н м ени оҳиста қучоқлайди 
ва ҳоказо... ва ҳ о к азо ” , деган ўйлар кечди. А ммо на кеча- 
си қи либ қўйган иш и м ва на буни н г оқи бати хаёлимга 
келади. Унинг: “ Ўзим келди м -ку, ж и н н и вой !" — деган 
бир оги з гапи далда бўлиб, хавф -хатарн и унутгандим.
Н о за н и н н и н г хонасига кирдим . О ёқ учида ю риб кара- 
воти ён и га бордим . Ў йлаганим дай кўрп асин и бироз т о р ­
тдим. О п п о қ бадани кўри н иб , ю рагим бўғзим га тиқилди.
Аввал у н и н г қош и чим и ри лди , кей и н кўрп ан и н г и чи - 
дан бир қўлини чиқари б, п аш ш ан и қувм оқчи бўлгандай 
сермади. А ф тидан, паш ш а ай ёр л и к қи либ, тутқич б ер ­
май ж уф такни ростлади. П ариваш эса, я н а б и р маромда 
наф ас ола бош лади. А мм о хира паш ш а тағин ҳунарини 
давом эттирди. Ш унда гўзал жахд билан кўзини очиш га 
мажбур бўлди.
— Ҳ им м , — деди Н игора аф ти н и буж м айтириб, — 
си зм и дин ги з? Н им а керак, нега ки рд и н ги з бу ерга? Ч и - 
қиб кетинг.
М ен ҳайкалдек қотиб қолдим . Бир зум хаёлларим бо- 
ш им дан тўзғиб, гарангсиб қолдим. Туни билан қўйним да 
тўлғонган бу ж он он н ега бунча ўзгариб қолди? Ёки мен 
туш кўрдим м и, ҳам м аси туш им да бўлдими? У нда нега бу
56


ерда серрай иб турибм ан? Э нди бу қ и зн и н г бетига қандай 
қарай м ан ? Я н а о н аси га айтиб берса-я.
— Ҳ алиям қаққай и б тури бсизм и, о й и м лар н и ч ақи рай - 
ми? — деди эр и н ч о қ д и к билан кўзини очиб м енга ти- 
килган қиз.
М ен ҳар қанча довди раб, ҳаяж он лан иб турган бўлсам - 
да, қ и зн и н г хон аси н и тарк этиш га мажбур эдим. Ш ун ­
дай ҳам қилдим. Э нди тунги воқеалар туш экан и га и ш о н ­
чим ком ил эди. Б и р о қ к ўн ги лн и н г бир чеккаси да алла- 
н и м а бордай. Ш у сабаб, хонам га ки ри б, каравоти м н и
б и р қур назардан ўтказиш га қарор қилдим.
А жабо, ёстиғим дан хушбўй ати р \и д и келар, устида уч 
д о н а узун соч толаси чувалаш иб ётарди. “ К им кирганди 
бу ерга? — ўйлай бош ладим . — Ни горам и ёки... А нави 
Гуля И н д и р ан и чалгитиб, м ен ухлаганимдан к ей и н қ ай - 
тиб келиб... И кки соатдан зиёд вақт ўтувди-ку. У нгача у 
қаерда эди? У йда бўлса, нега мен уни кўрм адим? Ё И н ­
д и ра о п ан и н г ўзи... Бўлиш и м ум кин эм ас, д арров сезар- 
дим . Н игора... Н игора... М ен ун и н г овози н и эш и тди м - 
ку, ш ивирлаш лари ҳалиям қулоғим остида ж аранглаб ту- 
рибди-ку. Нега унда у \о з и р мени ҳайдаб чиқарди? Ш унча 
иш бўлганидан сўн г йиғлам ай ди м и , қ овок^ари ш и ш и б 
кетм ай д им и, “ М ени таш лаб к етм ай си з-а?” — деб ял и - 
н и б -ёлв о р м ай д и м и ?” М иям да ўралаш иб, чарх уриб айла- 
наётган саво л л ар н и н г ҳеч бири га ж авоб тополм асдим .
Туш га яқ и н И н д и ра оп а қайтиб келди. Қ овоғидан қор 
ёғади. А взой ин и п ай қаб кўзига кў ри н м асли к учун узоқ- 
р о қ ю рдим. Л ек и н туяқуш га ўхшаб тум ш уғим ни қумга 
ти қ қ а н и м билан иш битм ади, ун и н г ўзи ён и га чақи ри б 
қолди, тағи н ётоқхонасига. Ш унгача И н д и ра оп а бирор 
марта мени ётоғига ч ақи рм аганди . И чим дан зил кетди. 
“ Н игора сотганга ўхш айди” , деган ф и к р ўтди м иям дан. 
А даш маган эк ан м ан . Н игора у билан ён м а-ён и кки к и - 
ш и л и к ўри нди қда ўтирарди.
— Қ ан и , м ана бу ёқ қа ўти ри н г-ч и , эркак! — деди И н ­
д и р а оп а б и роз ки н оя \а м дағал овозда курсини кўрса- 
тиб. — С и з билан б и -и р гаплаш иб қўяйлик.
Қ изариб -б ўзари б у кўрсатган ж ойга чўкдим.
— Қ иш лоқда мактабга борган бўлсангиз кер ак-а, —
57


дея ra n бош лади аёл ва қўлидаги бир парча қоғозни 
кўрсатди, — м анави н и ўқи ш н и биларсиз. Ёки ўзим ўқиб 
б ерай и нм и? Ҳа, ш ундай қи лган им маъқул. “Тум ан про- 
курори ном и га ариза. М ен — ЭгамН азарова Н игора, ар и - 
за ёзи ш и м д ан мақсад ш уки, Т оли пов Н оди р и см ли й и - 
гит бугун, яъ н и 28 ию ль кун и мени алдаб ном усим га 
тегди, топтади. Б и р умрга ш арм анда қилди. О и лам , қўни- 
қўш ни лар олдида б о ш и м н и кўтаролм ай қолдим . Э рга бир 
кун турмуш га ч иқсам , қай аҳволга туш и ш и м н и ўйлаб, 
ҳозирдан қўрқиб кетаяп м ан. Ў зим н и ўлдириш пайида 
ю рибм ан. Агар си злар бу ж и н о ятч и н и тезда уш лаб қам а- 
масангиз, мен ш арм андаликка чидолм ай, ўзим ни бир нар­
са қи либ қў я м ан ” .
И н д и ра опа қоғозда ёзи лган л арн и ўқи б бўлгач, менга 
ўқрайди. О ёғим гача ти траб кетдим. Бун и кобра сезди, 
албатта.
— Зўрлаганга қанча б ери ш и н и бил аси зм и , эркак?! — 
деди я н а ки н оя билан.
М ен гунгу кар эдим. С урдо ти лида бўлса ҳам , бари - 
бир, ҳеч вақон и туш унм асдим . Б езрайганча қараб тура- 
вердим.
— М енга қара! — деди у ва ўзига яраш м аган ч ақ қ о н - 
л и к билан ўрнидан сап ч и б туриб ён и м га келди. — Агар 
бу иш билан қам аладиган бўлсанг, турм ада ўтирганлар 
се н и н г ўзи нгн и хотин қи либ таш лаш ади. Б униям эш и т- 
маган бўлсанг керак!
М ендан садо чиқм ади.
— Ў либ-пўлиб қолдингми?! — дея б ақи ри б, А н аконда 
қўлимдан уш лаб силтай бош лади. Ш ундан кей и н ги н а мен 
ўзимга келдим ва важ оҳатидан ит қўрқадиган И н дира 
опага ти ки либ:
— М ени кечи ри нг, — дея олди м , холос.
— Вой, м ан ави н и н г гап и ни қара, — деди у қи зи га, — 
мени к ечи ри н г эм иш . Қ ан ақа қи либ кечи рам ан? К ечир- 
сам , Н и горан и н г номуси ти кл ан и б қоладими?! A-а , т и к - 
л ан и б қоладими?!
Худди шу маҳал Н игора ўхш атиб “оҳ” тортд и ки , ичим 
тўкилиб туш ай деди.
58


— У йланам ан, — д едим б ош и м н и эги б, — ўзи унга 
уйланиш н иятим бор.
— Ия! — б ақи ри б ю борди Н и гора сап ч и б туриб. — 
У йланаман?! М енга-я! Ў либ қолам ан \о з и р , чидолм ай - 
ман. Қ аёқдаги хизм аткор м енга уйланармиш !
У бу гапларни ш унақанги шўх овозда ай тд и к и , ҳеч 
ким бу қи зн и н ом усидан ай ри либ қайғу гирдобига туш ­
ган, деб ўйламасди.
— М енга уйланадиган одам , бил аси зм и , қ ан ақа бўли- 
ш и керак? — деди у ён и м га кели б эн к ай ган ч а бурни н и
бурни м га текки згудек бўлиб. — М енга м ана шу хон ан и
тўлдира оладиган дараж ада пули бор одам уйланади, яхш и 
йигит.
— Н игора, ўзи н гн и бос! — деди овози га зўр бериб 
И н дира опа.
Н и гора б о ш и н и кўтариб, И н д и ра оп ага н орози қ и ёф а- 
да қараб қўйди.
— Балки Н од и рн и н г ш унча пул топ и ш га қурби етар, 
— д ея д арров ю м ш ади И н д и ра оп а қ и зи н и н г н орози 
нигоҳига эътибор ҳам бермай.
— Т оп... Т оп ол м ай м ан , — дедим мен.
Ўша пайтда рангимда ранг қолмаган бўлса керак. Тўғри- 
да, б и р уй пул ни қаердан топ ам ан ? Т оп олгани м д а, бу 
ерларда ю рарм идим б и р о в н и н г қўлига қараб.
— М ен йўлини кўрсатам ан, си з олиб келасиз. У ндан 
к е й и н , аж абм ас, м анави хурлиқони н и к оҳи н ги зга о л сан - 
гиз, —илж айди И н дира опа. — Ўзи бу қ и зн и яхш и кўра- 
си зм и ?
— Ҳ а, — д ея б ош и м н и қи м и рлати б Н игорага бир қараб 
олдим ва у н и н г эн саси қотаётганига гувоҳ бўлдим.
— У нда кели ш ди к. С изга визов бор. Ч ет элдан . М ен 
бугун б ориб ви зан ги зн и ям гаплаш иб келдим . Х ў-ўш , эр- 
тага тайёр бўлади. И н д и н и га қанот қоқи б , чет элга учиб 
кетасиз. Б ораси з-да, б и р сам олёт пул н и олиб, о рти н ги з- 
га қайтаси з У ндан кейи н — тўй. Н игорахон қучоғин ги з- 
да. Қалай?
М ен ҳангу м анг эдим . Б орам ан, б и р сам о л ёт пул ни 
олам ан, орти м га қайтам ан , тўй. Бунча осон. Агар ш унақа 
бўлса, ҳ о зи р о қ учиб кетсам бўлм асм икан?.. И н дира оп а-
59


н и н г гаплари ж и даи йдай туйилмади. У устимдан кулаёт- 
гандек эди.
— Хўш, ним а д ей си з? Р ози м и си з ёки қам алиб кетаве- 
расизм и? М ен бу так ли ф н и Н игора си зн и ёқти ри б қол- 
гани учунгина ай таяпм ан . Бўлмаса, ҳозир м илисахонада 
бўлардингиз.
Рози бўлиш дан б ош қа и лож им й ў қ эди.
Р озилигим дан кў п р о қ Н и гора қувонди. Қ увон м аси н- 
ми? Тунда ўзи хоҳлаб қўй н им га кирган бўлса-ю , кейи н
бир дунё молу м улкн и нг эгаси га айланса! Ш убҳасиз, мен 
олиб келадиган п улнинг тўқсон тўққи з ф о и зи га И н дира 
она эга чиқади. С одца бўлсам ҳам, буни си га ақди м ета- 
ди. Ҳ ар қалай, гўдак эм асм ан -ку.
Н игора қўлимдан тортиб ўрним дан турғазди ва он аси - 
н и н г кўз олдида у ялм ай -н етм ай бўйн и м га о си ли б, л а- 
бим дан ўпиш га туш иб кетди. М ен ерга к и ри б кетаёздим 
ва қи зн и ўзим дан нари итардим.
И н дира он а кулди.
— Н и горахон н ин г ўзиям ан ч а шўх қи злард ан -д а, л е ­
ки н шўхлиги ўзига яраш ад и , — деди.
Бу ran қи зн и руқлантириб ю борди, ш еки лл и , тағин 
яқ и н лаш а бош лади. Н и м а бўлган тақди рда ҳам, ун и н г 
истагини баж ариш га ю зим чидам асди. Ш уни н г учун та- 
ш қарига ч и қ и б кетдим.
Х онам га ки ри б б и роз ўзи м н и босиб олиб, бўлиб ўтган 
гап -сўзларни хаёлимда ти кл аб , ўзим ча таҳлил қи л а б о ш ­
ладим ва: “ Н игора мени севар э к а н ” , деган хулосага кел­
дим . Э \, пиш м аган калла! Ахир, ўш анда улар осо н ги н а 
бўйним га қанча н арсани и ли б қўяётганлари кундай аён 
эди -ку.
К ейинги кунларим хуш чақчақ ўтди. Ҳеч ким менга 
ҳеч қандай иш бую рмади. Н игора доим ён и м д а, н иҳоят- 
да ю м ш оқ, м енга м ехрибон, худди хоти ни м дай муомала 
қилар, илож и борича зери кти р м асл и к ка уринарди. М ен 
эса мойдай эри б , лаззат оғуш ига бутун борлиғим билан 
ки ри б кетибм ан-у, вак^г ўтган и ни сезм абм ан.
Бир куни И н дира оп а қандай дир идорага олиб борди. 
У ерда савол-ж авоб бўлди. “Т аи лан дга нега б ораяп си з? 
Н еча кун бўласиз? Қ айси ти лларни биласи з? К им си зн и
60


кутиб олади? Д ў сти н ги зн и н г кетган и га кўп бўлди м и ?” 
И ндира опа аввалдан бу саволларга мени тайёрлаб қўйГан­
ди. Ш у боис, тутилм ай ж авоб беравердим.
— Я хш и, — деди мени сўроққа тутган костю м -ш и м ли , 
о қ кўйлак устидан бўйи н боғ тақ қ ан қ и р қ ёш лар чам аси- 
даги ки ш и қўлим ни си қи б , — саф ари н ги з бехатар бўлсин.
И ндира оп ан и н г қувончи чек-чегарасиз. М аш инага етиб 
келгун и м и зча бўйн и м га оси ли б, б еш -о лти марта ўпиб 
қўйди, кейи н маҳкам бағрига б оси б елкам га қок ди -д а, 
рул га ўтириб м аш и н ан и ю ргазди. Пул ж уда-а кўп бўлса 
керак, деб ўйладим , акс ҳолда, оп а менга бунчали к ял- 
тоқд ан м асд и. “ М ай ли, кўп бўлгани яхш и , м аш и надан ту- 
ш ираётган им да озги н аси н и ам ал-тақал қ и л ам а н ” . Би роз- 
дан к ей и н бу хаёлимдан ўзи м н ин г кулгим қистади: М ен 
ш унча пулни олиб келам ан , м аш инага ортам ан -у, \е ч
ким билм айди м и ? М ен и н г чет элга б ориб кели ш и м дан
б ош қа мақсад кўзланаётган ди р-ов. Агар пул бўлган тақ - 
д ирда ҳам б и зн и к и эм ас, мен охирги пайтларда кўп эш и - 
таётган доллар бўлса керак. А йтиш ларича, озги на д ол- 
л арга ҳам кўп н арса соти б олса бўларкан.
Ш ундай ўйлар гирдобида уйга етиб келган и м и зн и ҳам 
сезм абм ан.
Ўша кундан бош лаб менга эътибор кучайди. Б и р -и к к и
м арта Н игора билан кон ц ертга ҳам туш дик. Ҳ а-а, одам - 
л ар дам о л и ш н и б и л и ш арк ан . М енга ўхш аганлар бўлса, 
уйқуни дам олиш , деб ю рган экан -д а.
Ш ундай к ун л арн и н г бири да кутилм аганда И н дира опа 
билан Н и горан и нг сирли гапларини эш и ти б қолдим. Улар 
Н и го р ан и н г хон аси да ўтирганди. К еч и к и б кели б қол- 
ди м , ш еки лли , суҳбатнинг ўртасидан бош лаб эш итдим .
— К утилганича бўлмади, — нолиди И н дира оп а, — 
б ор-йўғи еттитага сотдим.
— Я хш и -ку, — эъти роз билдирди Н игора, — олди н ги- 
си н и тўрттага сотдим дегандингиз.
— У ни н г ёш и ан ч а катта эди -да. К ей ин тез пуллаб 
ю боргандик. С ен ҳам б ор-й ўғи тўртм и-учм и оқш ом н и
ўтказгандинг. Х араж ат кам бўлувди. Б ун и н г еб -и ч ган ла- 
ри ни ўзи нг кўрдинг... М ай ли, борига шукур.
— О п а-а, ў қи ш и м н и ҳалиям тўғрилам адик-ку...
61


— А йтдим -ку, унисидан хавотир олм а, деб. О лдинги 
саф ар бир кун ҳам ўқим аган эди н г, л ек и н сесси ян гн и
тў л и қ ёп и б бердим.
— Битта “д ум ” қоли б кетган, ш уни деб отч и слен и я га 
туш иб утирибман.
— Я н а б и р -и к к и ҳафта сабр қилсанг, ҳаммаси зўр бўла- 
ди.
— О на, ундан к ей и н ан ав и , — д ея чуқур уҳ тортди 
Н игора, — я н а кўнглим ай н и яп ти .
— О б б -о -о , н и м а бало? Ё н ин гдан ўтиб кетса ҳам, бўп 
қолаверадим и? Я н а хараж атм и, сен бўлсанг яхш и соти - 
ли б д и , дейсан. М ана ш уларни ҳисоблаб ч и қсан г, б и ла- 
сан м и , қанча пул кетяпти? Одам эҳтиёткор бўлади-да. 
Й ўли бор-ку.
— Билм асам ... Ҳ аракати ж а кўп бўп кетаяпти-да.
— Ў зинггаям ёқи б қолганга ўхш айди... М айли, буниси 
о х и р г и с и . Я н а т а к р о р л а н а д и г а н
б ў л с а , ў з и н г н и н г
б ўйнингга қўяман.
Ш у ерда сирли гаплар тугади. Улар б о ш қ а мавзуга 
ўгиш ди. М ен и н г эса буткул бош им қотди. И н д и ра опа 
н и м ан и , қ ан ақа қи ли б сотган? “ Е б -и ч и ш л ар и ” , дегани 
н и м аси , бирор ҳай вон н и ай тяп ти м и ? Л ек и н Н и гора нега 
уч-тўрт кечани ўтказади?.. С есси я, отч и слен и я... Тўғри- 
си , б унақа гапларни эн д и эш и ти б турган им учунм и, ҳеч 
балога туш унм адим . Л ек и н Н и горан и н г кўнгил ай н и ш и
мени баттар ўйга чўмдирди. “ Б ирорта ё м о н р о қ н арса еб 
қўйдим и? У нда катта хараж ат қи лиш га ҳожат йўқ. Б и р- 
и кки та д о р и ичса, қ о л ад и -к у ” . Б ун и н г учун И н д и ра оп а 
уни кой и ш и жуда ғалати... Ҳ а айтган ча, Н и гора И н дира 
оп ан и “о й и ” , д ем ад и -я. Ҳ ар д ои м “о й и ” деб ч ақи рард и - 
ку! Б унисиям қизиқ!
Э ш икдан секи н узоқдаш иб хонам га бордим. К араво- 
тим да ш иф тга ти ки л ган ч а ётиб, тагин уларн и н г гап лари ­
н и мулоҳаза қилдим. Нуқул б и р н арсани ўйлаб ётавериш
зериктирди. Э ш итганларим ш унчаки гапдай туй илиб, шу 
кўйи ухлаб қолибм ан.
О радан и кки кун ўтиб, И н дира оп а қўлим га сам олёт 
чиптасини тутқазди, ю зимдан ўпиб қўйди ва бугун оқш ом
учиш им н и айтди.
62


М ен саф арга тай ёргарли к кўрм адим , ҳисоб. К и й и м , 
егуликларни С ора оп а сум кам га ж ойлаб қўйди. Ўзим Н и ­
гора б илан овора бўлдим. У б илан ан ч а-м ун ч а ш ўхлик- 
л ар н и “хотирага михлаб” қўй ган и м и здан сўнг, жоду м а- 
л и к аси б ўйним дан қучиб:
— М ен си зн и соғи н ам ан. Т езр о қ кели н г, — деди.
Ў зим ни урушга кетаётгандек, Н и горан и эса эр и н и ку-
затаётган аёлдек тасаввур қилдим . М аҳкам қучокдаб, со- 
чларидан у зо қ ҳидладим...
Ш аҳар ўртасидан кеси б, ер ости йўлидан ўтган и м и з- 
д ан сўнг, И н д и ра оп а м аш и н ан и йўл четидаги чирой ли
к и й и н ган , б и р қўлида қ о п -қ о р а д и п л о м ат кўтарган ки ш и
ён и да тўхтатди ва уни ҳам м и н ди ри б олди. М ен орқа 
ўри нди қда ўтирардим . Бегона одам И н дира о п ан и н г ён и - 
дан ж ой олди. У лар ўп иш иб кўриш ди.
— Э то он? — деди бегона ки ш и ортига ўгирилиб м ен ­
га қўлини узатар экан .
— Т от сам и й , — м аш и н аси га газ берди И н д и ра опа.
— М еня зовут В алерий, — деди бегона.
М ен у н и н г н и м а д еган и н и туш ундим. И см и м н и ай т- 
дим . В алерий \а м кулди ва м ен и н г англаш и м у ёкда 
турси н , тилим ҳам буралм айдиган сўзлар билан И н дира 
оп ага гапирди. О п а хохолаб ю борди. М ен бўлса бўзрайиб 
ўтиравердим . Худди гунг-соқовлардай.
— Н од и рж он , — деди бироздан к ей и н И н д и ра опа 
йўлдан кўзи н и узм ай, — В алерий си зга ҳам рохяи к қи ла- 
ди. У нинг гапидан чиқманг. Ў зингизча бир нарсалар қила- 
м ан, деб ю рманг. У кдингизм и?
— Ҳ а, — дедим мен бош иргаб.
Ш ундан сўнг улар рус тилида гаплаш иб кетиш ди. Б ош - 
да қ улоқ солдим , бирор ним ан и ан глаш га уриндим . Аммо 
уриниш им бесамар кетди. К ейин хаёл суриб кетдим. “Агар 
сам олётда чет элга уч и ш и м н и , я н а пул олиб к ели ш и м н и
отам эш и тган ид а борм и , о см он га сакрарди. Қ ўн и -қ ў ш н и - 
ларга: “ М ана, ҳам м анг шу пайтгача м ени л ақ м а д еб , ус­
тим дан кулиб келдиларинг. Л екин б и р ортан гн и н г боланг 
шу л ақм ан и н г улича бўлм ади-ку”, деб м ақтанарди” . Ў йла- 
ган ўй ларим дан кўнглим кўтарилиб, ўзим дан ўзим хур­
сан д бўлиб кетдим. Қ увониш га арзи й ди ган иш бўлаяпти-
63


да ўзиям . Ҳ адемай мен \а м бойлар қаторига қуш илиб 
қолсам , аж абмас.
М аш ин а аэропортга етиб тўхтади. И н д и ра он а сам о- 
лётгача кузатиб қўйса керак, деб ўйлагандим . Б и р о қ у 
уловидан туш м адиям . О ртига ўги рили б, мени ўзига т о р ­
ти б ўпиб қўйди-да:
— Омад ёр бўлсин, — деди, холос.
М аш ин адан туш иб И н дира оп ага қарадим . У ни н г ё н и ­
даги ўриндиқда қоғозга ўралган бир нарсага кўзим туш ­
ди. М и наётганим да ҳеч вақо й ў қ эди. Ғалати бўлиб к ет­
дим. Н егадир бундан и кки кун аввал оп а билан Н и го р а­
н и н г қандай дир са вд о -с о ти қ ҳақида гап лаш гани хаёли м ­
га келди. “ М ени савдога қўйган бўлм асин тағи н ” , деган 
ўй яш и н тезлигида хаёлимга келди.
В алерий қўлим дан уш лаб, аэроп орт том он га етакла- 
ганда бу хавотир мени тарк этди.
А эропортга б ири н чи маротаба кираётган им боис, мени 
ж иҳозлару зал н и н г кенглиги — салобати босди. А ндак 
ҳаяж он лан ди м , ам м о бу ҳаяж он тезда ўтиб кетди.
Учта ж ойда текш и рувдан ўтказиш гач, сам олётга ч и қ - 
дик. М ен дераза ён и даги ўри нд и ққа ўтирдим: осм онга 
кўтарилганда тепадан ерн и том ош а қи лм оқчи йди м .
С ам ол ётн и н г ичи (“с а л о н ” д ей и ш ар к ан ) аввал менга 
ан ча-м ун ч а қ и зи қ туйилди. Қ улоқни қом атга келтириб 
гуриллаган овоз чиқари б, сам олёт ж ой и дан си лж и й бош - 
л агу н ч а с а л о н н и т о м о ш а қ и л д и м . О ч и ғи , ж и ҳозл ару 
ю м ш о қ ўри нд и кутрн и кўриб, ш уларни одам боласи яса- 
ганига ак д и н г бовар қилм айди. М асалан, м ана, мендаям
саватдай бўлм аса-да, ҳар қалай, б ун д ай роқ калла бор; 
и кки та кўзу и кки та қулоқ ҳам иш лаб турибди. Б ош қа- 
лардай ей м ан , ичам ан, оёғим билан ю рам ан, қўлим ҳам 
қараб турмайди. Тўрт мучам соғ. Л ек и н сам олётн и н г ўзи 
у ёкда турсин, ун и н г ўриндиғидаги қоплагичлар н и м а- 
дан , қандай тўқи лган и н и б и лм айм ан . А м м о буни била- 
диган л ар озм ун чам и ? Ҳ атто ш уларчалик ҳам бўлолм аган- 
ман-а! Бундай ўйлаб қарасам , қўлимдан ҳеч вақо келм ас 
экан . Тўғри, кетм он чоп и ш н и , э к и н эк и ш н и қой и ллат- 
масам ҳам, уддалайм ан. А мм о ҳозир ай н и чоғда кўриб 
турганларим олдида бу ю муш лар ҳеч нарсага арзим айди.
64


Н азари м да, дунёда ҳам ма ақлли, ф ақ ат м ен и н гги н а к ал ­
лам и ш лам айдигандай...
С ам олёт учди. М ен д ум алоқ ойнага ёпиш дим . Тепадан 
туриб, ерни том ош а қи лиш ни н г гашти бўлакча экан , худди 
мен ердан бир неча баробар катта қурилмада учиб кета- 
ётгандайм ан. Б и нолар, дарёлар, кўкалам зорлар аста-се­
ки н м айдалаш иб, харитадаги чизи қларга ўхшаб қолаётир. 
Л екин том ош а кўпга чўзилмади. С амолёт булутларни ёриб 
учиб, уларн и нг теп асига ч и қ и б олди. Т агим изда я к к а м - 
д уккам , балан д-п аст қор ёки пахта ую м ига ўхш аш о п п о қ
булутлар сузиб ю рибди. М ен и м ча, А н тарктика ш ундай 
бўлса керак. Географ ия ўқитувчим из туш унтирганда мен 
худди ш ундай тасаввур қилган эдим . Бош ида булутларни 
марок, би лан то м о ш а қ и лаётган д и м , к ей и н зери кди м . 
Ё ним га қарадим. В алери й ни н г кўзи ю муқ, ухлаяпти. М ен 
ҳам ухламоқчи бўлдим. Л ек и н улгурмадим. К и ч ки н а ара- 
вачасини судраб хизматчи қи з келиб қолди (буни қаран- 
гки , у н и н г стю ардессали ги ни ўш а пайтда билм абм ан. 
Қ ачонлардир улар қақида эш и тган эдим. А мм о каллам га 
кел маган).
В алерий ўзи ни ухлаганга соли б ўтирган экан . Д арров 
кўзини очди. Қ изга рус тилида аллан и м алар деди 
ил- 
ж айиб. С ўнг у олиб келган егули кларн и , олдим издаги 
ў р и н д и қ н и н г орқа том он и га ўрнатилган столчани очиб, 
устига қўйди. М ен ҳам ун и н г ҳаракатини такрорлади м . 
Ф ақ ат п иво олмадим.
— П иво хорош ий веш ь, н ет-н ет, надо п ить, — дея 
Валерий бир ш иш а п и вон и столчам устига қўйди.
О вқатдан олдин ш иш адаги сабил қолгурни ичиш к е ­
р ак экан . В алери й ни н г гапларига туш унм адим -у, и м о- 
иш оралари дан буни англадим . А лдамабди. К ай ф и яти м
кўтарилди. В алерий билан гаплаш гим келди ҳатто. А мм о 
б и рор гапим ни уқтиролм адим . О хири қўл силтадим ва 
ўри н д и ққа б ош и м н и қўйганча ухлаб қолибм ан. Туш имда 
осм онўп ар б ин олар устида худди сам олётдай учиб юр- 
ган м и ш м ан. М ени ҳеч ким кўрм асмиш . Б и р о қ мен ҳам- 
м ани кўриб турарм иш м ан. Ҳ ам м а ё қ қорон ғи , кетм а-кет 
электр си м ларига дуч келиб қола р к а н ман. Ш унда ток 
урм асин деб яш и н тезлигида ю қорилаб кетарм иш м ан.
5 -0 8 -5 3 1
65


Бир маҳал ю рагим ўйнай бош лади. Ж уда ю қори либ кет­
д и м , ш еки лли , деб ўйлаб қўрқ а-п и са пастга қарадим . 
Д арҳақиқат, ердан 
ан ч а 
олислаб 
кетибм ан. Пастда 
қорон ғи ли к, б и рор нарса а н и қ кўринм айди. “ Ерга қай- 
тиш к ер ак ", деб ўйладим ва ш ўнғий бош ладим . Ю рак 
ўйноғи кучайгандан-кучайди. Худди шу пайтда туб ан лик 
сари тош дай учиб туш ардим . Ш у тезли кд а қуласам, ер- 
п арчин бўлиш им ан и қ... Ч ўчиб уйгониб кетдим. Атро- 
ф и м га олазарак қарадим . Валерий сароси м ал ан и б уйгон- 
ган и м н и кўриб кулди ва белидан ўтказилган кам арни 
кўрсатди-да, бир ним алар деди ва сам олёт қўниш га ҳозир- 
л и к кўраётганига и ш ора қилди. Д арров у н и н г ай тган и ни
баж ардим. Ўртада ю радиган қи злар кам арлари м и зн и бир 
сидра кўздан кечи ри б чиқиш ди.
С ам олёт кўтарилаётганида қандай б ош н и ай л ан ти рган, 
қулоқни қом атга келтирган бўлса, қўнаётганда ҳам худди 
ш ундай бўлди. Ундан туш иб, тек ш и р-тек ш и рлард ан к ей ­
ин аэроп ортдан таш қари га ч иқди к. Валерий такси уш ла- 
ди.
Т ош к ен тн и б и ри н чи бор кўрганим да ҳайрон қолган- 
дим. Ҳ ози р Т аи лан д деб аталган ж ой н и , мен н ом и н и ҳам 
билм айдиган ш аҳарининг осм онўпар им оратлари-ю , улар­
н и н г пеш тоқидаги аллам бало ёзувлар бити лган , тевара- 
гида майда ч ироқдар ён и б ўралган п лакатларни , кўчада- 
ги м и н г хил м аш и наларни кўриб огзим очили б қолди. 
Одам д еган и н ги з чумолидай, гўё ер ёри лган -у, ёригидан 
одам қай н аб чиқаяп ти . Б уларнинг бари бу ш аҳарга қ а н - 
дай сигади, ҳайрон қоласан киш и. Йўл четидаги турли- 
туман дарахтлар, гуллар, м айсалар кўзни қам аш тиради.
Ҳ ай рати м узо ққ а чўзилм ади. Ш аҳарга кўзим бироз 
ўрганганидан сўнг (б и р соатдан м ўлроқ ю ргандик) пул 
ҳақида ўйлай бош ладим . И н дира опа: “ Б орасан -у, бир 
сам олёт пулни олиб орқангга қай тасан ", деганди. Л ек и н
м аш инада ш унча вақтдан бери ш аҳар ай лан и б ю ри бм из- 
у, пулдан д ар ак йўқ. Умуман, пул деган лари га и ш ончим
сўниб бораяпти. Бу и ш он чси зл и к И н д и рахон н и н г м аш и- 
н аси дан туш аётганим да ў р и н д и қ устидаги қогозга ўрог- 
л и қ н арсани кўрганим да бош ланганди. Я наям ан и қроги ,
6 6


И н д и ра оп а билан Н и го р ан и н г гапларини эш и тган и мда 
кўнглим да бир ум и д си зли к пайдо бўлган эди...
И к ки соатча ю рган и м издан сўн г м аш и н а ў зи м и зн и н г 
ж инкўчаларга ўхшаш тор, ў н қ и р -ч ў н қ и р кўчага кирди. 
Э н д и , чам ам да, ш аҳар ортда қолган , биз аллақан дай га- 
д ой топ м ас, б и н ол ари ярим вайрона, кўчалари қ и н ғи р - 
қ и й ш и қ бир ж ойда бораётган эди к. И к ки -уч ж ойда со - 
қоллари ўсиб кетган, аф т-ан гори бир аҳволдаги ки м са- 
лар (назарим да, улар п иёнисталар бўлса керак) ерга қап и - 
ш иб секи н ю раётган т а к си н и н г капотига оси ли б кўри ш - 
ди. Ҳ айдовчи деразадан бош и н и чи қари б ў зи н и н г ти л и ­
д а аллан и м алар деб бақи рди, Д арвоқе, бу ерда м ен кўрган 
о д ам л арн и н г бари қ и с и қ кўзли эди. Тўғри, ш аҳар ичидан 
ўтиб бораётган и м изда б и р -и к к и та с а р и қ сочлиларга ҳам 
кўзим туш ганди, л еки н улар жуда о зч и л и к эди.
М аш ин а и кки бор чап том он га бурилганидан сўнг, 
кўри м си зги н а б и р им орат ён и д а тўхтади.
Ж и н кўчага б у р и лган и м и здаёқ тезлаш ган ю раги м н ин г 
уриш и баттар авж олди. Қўрқув устун келиб, м аш и надан
ту ш м аёқ тўрт тараф га аланглаб қарадим.
— П риехали, — деди В алерий кулиб, — д авай , влезай.
Қулт этиб ю тиндим , сўнг эш и к н и секи н очиб , оёғим -
ни худди т и к ан н и н г устига қўяётгандай эҳтиёткорлик б и ­
лан ерга қўйдим.
— Н е б ой ся, д авай , ш евелис, — қўлимдан тортди Ва­
лери й .
Ш ундан сўн гги на н ои л ож м аш и надан туш дим. С ўнг 
ҳамроҳимдан:
— Қ аерга кели б қолдик? — деб сўрадим.
Ш у пайтгача б ирон оғи з ҳам ўзбекча гапи рм аган бач- 
чағарн и н г боласи гап и м н и туш унди. Буни ун и н г бош
барм оғи н и ю қорига қилиб:
— Всё будеть окэ! — деган гапидан билдим.
М аш ин адан туш иб бироз ю рдик, сўн г й ўлнинг чап
тараф и га ўтиб, кўри н иш и хийла тузукроқ, и кки қаватли 
б и н о н и н г ён и да тўхтадик. Валерий м енга ирж айиб қараб 
қўй ди-да, зи налардан енгил кўтарилиб, қ о п -қ о р а тем ир 
э ш и к н и н г тугм ачасини босди ва ўзича хиргойи қила б о ш ­
лади. У ни н г ҳаяж он лан аётган и сезилиб турарди. Д ем ак -
67


ки, биз ҳазилакам жойга келмадик, йўқса, м енинг йўлбош - 
ловчим бунчали к ҳаяж он лан м асди , деб ўйладим.
И к ки -уч д ақи қадан сўнг э ш и к оч или б, бўйи н а қ икки 
метр келадиган, калласи хумдай, сочлари ж а й р а н и н г си - 
хига ўхшаш ти край ган , кўзлари қи си қ , б ад қовоқ, я н а шу 
ҳолига и яги н и н г та гида бир тутам ги на соқоли ҳам бор, 
п еш о н аси н и н г н а қ учта ж ой и ти рти қ, угри обдан си й л а- 
ган ш еки лли , юзи ш удгор бўлиб кетган, бир одамнусха 
махлуқ ч и қ и б келди. У ни кўриб рангим оқарди , Вале­
рий га қарадим , ун и н г-д а аф т-ан го р и м ен и ки д ан қо л и ш - 
масди. М ен и -ку, туш унса бўлади, туш им да \а м кўрм аган 
ж ойга кели б қолганм ан. Валерий, адаш м асам , бу ерга 
илгариям кам ида уч-тўрт марта келган. М ан ави тим соҳ- 
баш арани аввал ҳам кўрган. Ш ундай бўлгач, ун и н г юзи 
нега бўздай оқаради?
Валерий билан тасқара алланим алар тўғрисида мен мут- 
л ақ о туш унм айдиган тилда гаплаш а бош лаш ди. “ Ш ун и ­
си кам м иди? — ўйладим мен. — Ўзи В алери й ни н г гапи­
га туш унм ай, п еш онам ти р и ш и б , ан қовга ўхшаб юрув- 
дим . Э нди “ ға-ғу” деган ян а бир бало б о ш л ан д и ”. Қ и зи қ, 
В алерий бу ти лн и қаердан ўрганган экан ?
Т асқара ём он гапирмади, ш екилли, ҳам роҳим нинг ю зи- 
га қон ю гуриб, ирж айди.
Т асқара бир ним алар деб, ортига бурилди, Валерий 
ун и н г орқаси дан эргаш ди. М енга ҳам “ ю р ” деган и ш о- 
ран и қилди.
И чкари га қадам қўйиш им билан этим ж и м и рлаб кет­
ди. Биз кирган й ўлакн и н г ҳавоси бўғиқ эди, устига-ус- 
так, зах, қоронғи. Ш иф тда оси ли б турган то в у қн и н г ту- 
хумидай келадиган қизил ч и р о қ н и н г хира нури йўлакни 
ёритолм ас, қайтанга ваҳимали туе берарди. “ Пул, м е­
н и м ча, шу ерда бўлса керак, — деб ўйладим , — булар-ку, 
ш ун чалик си р сақдар эк ан , мен қандай қи либ бемалол 
олиб кета олам ан? Э, худо, ўзи н г мадад бер!” Ў йим ни 
ўйлаб тугатм асим дан чап том он д а эш и к кўринди. Т асқа- 
ра қўлидаги узун калитни э ш и к н и н г теш иги га ти қ и б ш а- 
рак^ати б очди. С ўнг, ҳе йўқ-бе йўқ, м ен и н г қўлимдан 
уш лаб и чкарига тортқи лади . Кам и га В алерий \а м ел кам - 
дан итарди, ж о н -п о н и м ч и қ и б кетди ва:
68


— Ёрдам беринглар! К им бор? Ёрдам беринг! — деб 
бақи ри б ю бордим.
Б и р о қ м ен и н г овозим бу зим исто ндан таш қари га чиқ- 
магани а н и қ эди. И чкари га ки ри ш и м билан ортим дан 
эш и к қандай очилган бўлса, худди шундай ш аракдаб ёпил- 
ди.
— Очинглар! О чин глар, қўйворинглар! — деб я н а би р- 
и кки марта бақирдим . А мм о д оди м н и эш и тадиган бирор 
жон йўқ. Й ўлакдан аста-секи н узоқлаш иб кетаётган о ё қ
товуш и эш и ти лд и , холос. Н ои лож д ам и м учиб, хон ан и н г 
ичига кўз югуртирдим. Бу ер ҳам йўлакдаги каби зах ва 
қорон ғи эди. Ф ар қ и , ўнг том он д а девор тубида каравот 
турар, ун и н г устига ч ойш аб ёп и б қўй илганди.
— Қ аерга кели б қолдим ? Э , худо, энди ним а қила- 
ман?! — дедим ўзим га-ўзим пичирлаб. — Н ега бу ерга 
олиб келиш ди? Н и м а қи ли ш м оқч и мени?!
К ўзим дан ти рқи раб ёш ч и қ и б кетди. Ёш боладай ўкси- 
ниб, ҳи қи ллаб йиғлаш га туш дим . Т ахм ин ан ярим соат- 
лар ўзим га-ўзим гапириб, кўзимдаги ёш н и тез-тез каф - 
тим билан артиб э ш и к ён и да турдим. С ўнг қўрқа-п и са 
каравотн и н г ён и га б орди м -да, секи н ўтирдим. М иям га 
ж ўяли ф и к р келм ай ди , ю раги м н ин г гупиллаб ураётгани- 
дан баттар қўрқам ан. Ш у аҳволдаям , ден г, кўнглим ни 
кўтармоқчи бўлиб, яхш и нарсалар тўғрисида ўйлаш га ури- 
н и б м ан . Л ек и н ш униям эп лаёлм ад и м . Баттар алам им
о ш д и , ўксиндим .
Ҳ ам м а н арсани вақт д аволай ди , деб беж и з ай ти ш м а­
ган экан . А ста-секи н кўзим қо р о н ғи ли кк а ўрганди. С ўнг 
бўлиб ўтган воқеаларни б и р м а-б и р эслаш га ҳам қурбим 
етди. М ен учун мутлақо кутилм аган чет эл саф ари ... И н ­
д и ра опа билан Н и горан и н г хуф и ён а су\б ати ... “ М али- 
к а ”н и н г м аш и наси да қолдирилган қоғозга ўроғлик н ар ­
са...
— Ў л-а, лақма! — дедим паст овозда м англай и м га бир 
муш тлаб. — А лдаш аётганини кўри б-били б турувдинг-ку! 
Н им адан ум ид вор бўлдинг? А нави Н и горан и н г н о з-к а - 
раш м алариданм и?! Э й, аҳмоқ!
Ў зим ни кечи ри ш и м қи й и н бўлди. Бир неча марта д е- 
ворни муш тладим. О хи ргисида алам куч лили к қилди,
6 9


ш еки лли , қатти қ муш т урганим дан қўли м н и н г суяги зи - 
риллаб кетиб, ш унақанги қ а тти қ о ғр и қ турди, и н ф а б
ю бордим. О ғр и қ босилгунча аф тим буж м айиб, қўлим ни 
қучокдаб ўтирдим. Б и р о қ энди б о ш и м н и тош га урганим 
билан, том оғи м н и йиртиб б ақи рган и м билан би ров к е ­
либ: “С енга ним а бўлди?” — деб ҳол сўрамаслигига ақлим 
етди ва каравотга чўзилиб ётиб олдим.
Б илм адим , орадан қанча вақт ўтди, б и р пайт, э ш и к ­
н и н г қулф и ш аракдади. Ў рним дан сакраб турганим ни 
сезмай қолдим; умид, илинж им ни кўзимга ж ойлаб эш и кка 
терм илдим . А мм о кўз очиб ю мгунча ум ид им қўрқувга 
айланди: б и р и н -к е ти н ки ри б келган учта барзан ги ва 
битта ж и к к ак к и н а одам н и кўриб, орти м га ти сарилдим . 
А й н и қ са, улар ки ри ш лари би лан э ш и к н и н г қарсиллаб 
ёп и л ган и н и кўриб, ўзим ни қ ассо б н и н г оёкдари остидаги 
қўчқордек ҳис этдим . Ш у маҳал кутилмаганда ш иф тда 
ян а битта ч и р о қ ёнди ва мен қам алган хона ичи бутун- 
лай ёри ш и б кетди. Ш ундагина келган л арн и н г аф т-ан го - 
рига тузукроқ қараш и м кон и тугилди.
У ларни н г бари куйдирилган калладай и рж айиб турган 
э с а -д а , ю злари даги с о в у қ за ҳ и л л и к к и ш и н и н г эти ни 
қаҳратон изгири н идай ж ун ж и кти ри б ю борарди. Учта бар- 
зан ги н и н г ки й и м и ҳам ан ави тасқ ар ан и к и га ўхш арди. 
Б и р о қ булар оқ -сар и қ д ан келган, кўзлари у кк и н и ки д ай , 
сочлари маллатоб. Б ош ларида б и р хил о п п о қ кепка. К еп - 
к а н и н г со яб о н и устида олтита нуқта. П акан а кўзой н акли
о д ам н и н г устида кўк халат, б ош и да дўхтирлар киядиган 
қалпоғи бор. Б ўйнига наф ас о л и ш н и эш и ти б кўрувчи 
асбобн и о си б олган. Х алатин и нг кўкрак чўнтаги устида 
олти нуқта туш ирилган.
— С алом алайкум , — деди кўзой н ак м енга б о ш д ан -о ёқ
қараб ч и қ қан и дан сўнг ўзбекчалаб.
У ни н г оғзидан шу б и рги н а сўзни эш и ти б ю рагим гур- 
силлаб уриб кетди. Худди ў зи м н и н г б и род ари м н и , қ ар и н - 
д ош и м н и , акам н и кўргандай уни қучоқлаб олдим -да, маҳ- 
кам бағрим га босдим ва:
— Акажон! Акажон! Бор экан си з-ку! — деб йиғлаб 
ю бордим.
70


— Н ем а бўлди? Н ем а бўлди? — деди у ўзбекчада бузуқ 
талаф ф уз билан.
— А ка, м ени бу ердан олиб ч и қ и б кетинг,- — дедим 
ю зи га мутеларча терм илиб.
— Сез, чеқасез, ўртоқ, чеқасез, нем а проблем ?
— А каж он, — у н и н г оёғига ти з чўкдим, — илтимос 
си зд ан , бир умр қули нги з бўлай, м ени бу ердан тезр о қ
олиб кетинг, қам аган лар ю рагим ни ёриш ди.
Бу гапим кўзой н акк а б ош қача таъ си р қилди, чам ам да, 
қош лари б и л и н ар -б и л и н м ас ч и м и ри л ди -д а, ёнидаги бар- 
зангиларга ю зланди. Уларга б и р неча сон и я ти ки л и б тур­
ган идан сўн г ч и й и лд о қ овозда қайсиди р тилда ш ун ақ ан - 
ги бақи рдики, бечораларнинг кўзлари олайиб кетди. Ш ун­
д ан сўнг, кўзой н ак мен то м он га ю зланиб, ж и лм айиш
билан н иҳоятда м айи н овозда:
— Ю ринг мен б и л ан , — деди.
И чим да ч и р о қ ён гандай бўлди. К ўзим га кўзой н ак м е \- 
ри бон ки ш и м д ай кўри н иб кетди. Ахир, ўзбекча гапирди, 
тар аф и м н и олиб ан ави гўрсўхталарни б ош қа тилда бўлса- 
ям уриш ди. М ан а энди зи м и стон дан олиб чиқаяп ти .
Б и з йўлак адоғига қараб ю рдик, б и р о қ охирига етм ас- 
дан ўнг тараф да зи н а бор эк ан , ш у зи надан пастга туш ­
дик. Туйқусдан кўнглим га я н а шубҳа оралади: “ Буям м ен ­
га яхш и гап и риб алдаган б ўлса-ч и ?” Б и р о қ д арров бу 
хаёлн и м иям дан қувдим. Ч ун ки пастки қават чароғон, 
деворлари европ ача услубда таъ м и рланган экан . О ё қ о с­
тидаги каф е л га қараб бем алол соч тарасан ги з \а м бўла- 
веради. Л ек и н н и м а мақсадда м ени бу ерга олиб туш и ш - 
ганига туш унолмадим. Д арвоқе, бу қаватда одам кўп экан. 
Ҳ ам м аси о п п о қ халатда, д ўхтирларни ки га ўхш аган қал- 
поқда ва хал атларин и нг кўкрак чўнтаги устида олтита 
нуқта бор. Улар йўлакда ш ош иб ю риш ар, эш и кл ари ой - 
н аван д хоналарга ки ри б -ч и қи ш ар д и . Ў злари би лан ово- 
р ад ек туйилди. Аввалига: “ К асалхонага келиб қо л д и м ” , 
деб ўйладим. Қ и зи қ, уларнинг менга теги ш ли бўлган пулга 
қандай алоқаси бор? Д арвоқе, мен я н а И н д и ра оп а айт- 
ган пуллар ҳақида ўйлай бошладим! Касалхонада пул нима 
қ и лси н ? Б ем орлар ётади бу ерда, дўхтирлар уларни д ав о ­
лайди. Б ори н гк и , о зр о қ пул ҳам бўлиш и мумкин. Л еки н
71


кўп эм ас. У нда Валерий нега м ени бу ерга бош лаб кел­
ди? Тагин ан ави тасқарага ёрдам лаш иб зах хонага қам а- 
ди. Тўхта, у И н дира о п ан и н г кўзига чўп ти қи б , пулн и н г 
ҳам м асини ўмариб ж уф такн и ростлаб қолган бўлса-чи? 
А н и қ, ш ундай қилган! Бекорга тасқара билан ҳи рин г- 
лаш м ади. Улар таш қари да кели ш и ш ган . П улни м ени н г 
ўрним га Валерий олади. К ейин иккаласи арралайди... Д е ­
м ак, мен орти қчам ан . М ени орадан чи қари б таш лаш ке­
рак... Тўхта, Валерий мени сам олётдан ту ш ган и м и зд аёқ 
адаш тириб кетиш и ва бу ерга бир ўзи кели ш и м умкин 
эди-ку... А йтганча, ун и н г ўзи қаёққа ғойиб бўлди?... У фф, 
бари жонга тегди! Буларни эсимдан чиқари ш и м , ҳеч кимга 
и ш он м асли ги м , уйга о м о н -э со н бориб олиш им керак. 
К им билади, м анави олдим да ю м р о н қо зи ққ а ўхшаб пил- 
дираб кетаётган кў зо й н ак н и н г нияти ним а?
Б и з ҳали йўлакда келаётган и м и зда и кки та о қ халатли 
аравачаси ни суриб ўтди. А равачада ки м д и р ётар, ун и н г 
устига о п п о қ чойш аб ёп и б қўйилган эди. Ч ойш абдан 
ётган од ам н и н г қўли ч и қ и б турарди. Қ ўлни н г қорали ги - 
д ан , гарчи ум рим да кўрм аган бўлсам -да, ун и н г н е ф л и - 
гини билдим. “ Б еч оран и н г касали оғи р э к а н -д а , жон 
таслим қи л и б д и ” , д ея ўйладим.
Й ўлак бўйлаб ю риб и кки марта чапга, сўнг ўнгга бу- 
рилдик. Л ек и н кўзой н акли ю м р о н қ о зи қ тўхтай демасди. 
Э ътибор қилсам , қадами тезлаш аётгандай. Н егадир ю ра­
гим ғаш ланди. А ста-секи н бу ғаш ли к кучайди. О рқа- 
олдим га қараб олдим.
Н и ҳоят йўлбош ловчи эн и и кки метрлар чам аси кела­
диган қоп -қора деразали, и кки табақали эш и к ёнида тўхта- 
д и ва м енга ўгирилиб:
— Ш у ерга керам ез, — деди илж айиб.
М ен и ндам адим . К ўзой н ак эш и к н и очмади. Э ш и к ўзи 
очилди. Бу мени ҳайратлантирди.
И ч кари ёп -ёруғ, хона бир неча алоҳида хоначаларга 
бўлиниб, о ққ а бўялган о й н а билан ўралган, бу ёқдагилар 
нари ги том он даги ларга кўри н м ай д и, бу ёқдагилар н ари- 
ги том он д а ўтирганларга. Б ировлар мен туш унм айдиган 
лаҳж ада аллан и м ал арн и гапираяпти.
К ў зо й н а к л и м е н и к и р а в е р и ш д а ги ку р си га ў тқ ази б
72


қўйиб, ўзи ўш а хоначалардан бири га ки ри б кетди. Бир 
неча сон и яд ан к ей и н ўзига ўхш аган кий им даги киш и 
билан етаклаш и б чиқди ва м ен и н г ён и м га келди.
— К ўйлакни еченг, — деди кўзой н ак ирж айиб.
— Нега? — дедим мен ҳайрон бўлиб. — С о п п а-со - 
ғман-ку!
— Ш уне текш ерам ез.
М ен и стар-истам ай эгн и м д аги ларн и б и р м а-б и р ечдим. 
К ўзой н ак ш ериги билан бирга бўйнидаги м атоҳининг бир 
учини қулоғига ти қи б , и кки н ч и том онидаги тем и рч аси - 
ни кўкрагим устида обдан ю ргизди. Б аъзи-баъзи да улар 
кўз ури ш ти риб олар, бир н арсалар деб валдираш арди. 
К ўкрак қ аф аси м н и н г текш ирилм аган ж ойи қолмагач, улар 
м ам нун ж и л м ай и ш и б, қадларини ростлаш ди.
— С ар еқ бўганм исез? — сўради ўш а-ўш а м улойим лик 
билан кўзойнак.
— Йўқ.
— Окэ! — деди у бош б арм оғи н и ю қорига қи либ ва 
ш еригига қараб ян а ўш а ёт тилда валдиради. Ш ериги эса 
э ш и к тепасидаги соатни кўрсатиб, бир балолар деб ж ав- 
ради.
К ўзой н ак бош и н и қи м и рлати б ун и н г гап и н и тасди қ- 
лади ва м енга ю зланиб:
— С ез, шу ерга ўтираде, без тез келам ез, — деди.
— М айли, — дедим рози бўлиб.
У ларни н г о ё қ излари сови б улгурмай, к и ч и к о й н а б и ­
лан ўралган хоналардан олд и н м а-кети н о п п о қ халат ки й - 
ганлар ч и қ и б кели ш ди ва менга қ ай ри л и б ҳам қарам ай 
ҳали ги л арн и н г ортларидан равон а бўлиш ди. М ен ёлғиз 
қолдим . Бир муддат 
ж ой и м д а 
қи м и рлам ай ўтирдим, 
кейи н зерикдим м и, ўрним дан туриб, эш и к том онга ўғрин- 
ча қараб олиб, оҳиста қадам б оси б ой нали бўлинм алар 
том он бордим.
М ен кўрган м анзара даҳш ат эди. У ни кўргунча, кўзим 
о қи б туш са м и н гд ан -м и н г рози эдим. Қ ўрқа-п и са хонача 
эш и ги н и очдим -у, қотиб қолдим: ўртадаги узунасига и кки, 
э н и га бир метрча келадиган стол устида кўкрак қаф аси - 
ю қорн и очиб таш лан ган , кўзи олайган мурда ётарди. 
О ёқ-қўли м қалтиради, ю рагим тез ура бош лади, этим
73


увиш ди. Б ақирай д ей м ан -у , овозим чиқм ай ди . Бир м а­
хал гурс этганча ти ззалаб ўтириб қолдим . Ў такам ёрила- 
ёзди ва сакраб ўрним дан туриб, қочм оқчи бўлиб, к е й и н ­
ги хо н ан и н г ҳам эш и ги н и очиб ю борибм ан. Бунисида 
кўрганим ун дан -да даҳш ат эди. О д ам н и н г кесиб олин ган
қўл -о ёғу тр и , бош и осиб қўйилган, стол устида ичаклар 
чувалаш иб ётибди. М ен адойи там ом бўлдим. Бир йилча 
бурун оёғи синган ҳўки зчам и зн и қассобхонага олиб бор- 
гандик. Ў ш анда қассоб м олн и таш қари д а сўйиб, тер и си ­
ни ш илиб, гўш тини куш хонага олиб ки ри б м ана ш ундай 
чавакдаганди. Ҳ ози р шу кўз олдим га келди.
Эш Икни қандай ёпдим , б и лм айм ан . Аста ортим га ти - 
сарила бош ладим . М иям жуда тез и ш га туш иб кетди. 
Лаҳзада ан ави кўзой н ак ва ун и н г ш ериги мени т е к ш и ­
рувдан ўтказгани хаёлимдан ўтди...
Қ иш лоғи м и зда А брор и см ли б и р й игит бор. Ў зим и з- 
н и н г ш аҳарда ўқийди. Ҳ али ёш бўлсаям , теп акал. Ў ш а 
бир гапни ай ти б берган. Э ски бир ш аҳарда битта кўча 
бор экан . М абодо ёш бола адаш иб бу кўчадан ўтиб қолса, 
ўш а ер н и н г одам лари уни уш лаб олиб уйларига олиб 
ки р ар к ан лар -д а, ертўласига қамаб ш и ри н таом лар билан 
б оқи ш аркан . С ўнг ў зл ари н и н г қан ақан ги д и р м аросим ида 
сем ирган болани чўм илтириб, ун соли н ган супра устига 
ўтқазаркан-да, атроф ини қўлларида бигиз ушлаб ўраб о л и - 
ш аркан. У лардан бири:
— К ел, ўзим сенга ш околад б ерам ан , — деб болани
ё н и га ч а қ и р а р к а н . Қ ў р қ қ а н и д а н д а ғ -д а ғ қ а л т и р а га н
ш ўрли к бола секи н ўзини ч ақи рган одам га яқ и н л аш ар - 
кан ва кутилм аганда эти га санчи лган биги здан ч и н қ и - 
риб, қочм оқчи бўларкан-у, бош қа б и ттаси н и н г ён и га б о ­
риб қоларкан. Бу саф арги б и ги з н а қ ун и н г суягигача 
етиб бораркан. Х онани эса бола б еч о р ан и н г ноласи б и ­
лан бирга, қон хўрларн ин г ҳай қи ри ғи эгалларкан ...
А брор қолган и ни ҳам айтган эди. Л ек и н мен уни б и - 
ровга гап и риб бериш у ёкда турси н , ҳатто ўйлаш га ҳам 
қўрқам ан...
О радан маълум муддат ўтиб, уларни м и л и ц и он ерлар 
навбатдаги м ар о си м л ар и н и н и ш о н л аётган л ар и д а қўлга 
олиш ибди. Б и р о қ ҳам м аси н и эм ас. Б аъзилари чет элга
74


қочиб кетибди. А б рорн ин г сўзларига 
қараганда, улар 
бош қа давлатда ҳозир ҳам шу иш билан ш уғулланиш ар- 
кан. Ч ун ки қон ичм аса, о д ам н и н г қон и га қори лган нон 
ем аса, худди наш авандлардай ж и н н и бўлиб қоли ш аркан .
О рқага ти сари лаётган им да, ана шу воқеа хаёлим га кел- 
д и -ю , одамхўрларга ем бўлиш навбати менга келгани н и
сезиб, ти р и к мурдага айландим .
К ўз олди м н и туман қоп лаган дек, \е ч нарса кўринм ай 
қолди. Х аёлим да одамхўрлар қўлида қўйдай сўй илаётган- 
га ўхш ардим. Бу ай ти ш га осон , л ек и н ўш а пайтда ж оним
бўғзим га кели б талвасага туш ган, қассоб н и н г қўлида п и - 
ч о қ н и кўрган ж он и вордай ти п и р ч и л ар эдим.
А б рорн ин г ҳ и ко яси н и эслаган и м ва бир н еча сон и я 
аввал кўрганларим мени шу кўйга солган эди. А на ш ун ­
дай вазиятда туйқусдан миям га: “ Қ очи ш к е р а к ” , деган 
ўй келди ва м ен орқа-о л д и м га қарам ай ўзи м н и эш и к к а 
Урдим.
“ Қ ў р ққан га қўш а к ў р и н ар ” , деб б еж и з ай ти ш м аган
экан . Й ўлакда югуриб кетаяп м ан -у , худди б иров о рқам - 
дан қуваётгандай ж он и м борича ч опи ш га уринам ан.
Т епага ч и қ илад и ган зи нага етиб келиб, учта зи н а н и
бир қадам лаб сакраганч а ю қори лай бош ладим . Тепага 
ч и қ и ш и м би лан рўпарам дан В алерий и кки м и зга эш и к н и
очган тасқарага дуч келдим. А на шу пай т ш и ф тда қизил 
ч ирокдар ён и б , “ в ай -в ай ”лаган си р ен а чалин ди. Қ ўрқув- 
дан оёқлари м қалти рай бош лади. Б и рин чи б ор кўрга- 
н и м д а ёқ товон и м гача музлаб кетган тасқарага гавдам б и ­
лан чунонам ури лди м ки , у орқаси га оти либ кетди. М ени 
уш лаб қолм оқчи бўлганларга чап бериб қочдим.
Бир маҳал э ш и к к а қарси ллаб урилиб, ч ал қан ч а қула- 
дим . А мм о ш у о н д а ё қ сакраб о ёқ қа турдим. Ч унки ҳар 
д ақи қада ҳаёт-м ам отим ҳал бўлиш и тай и н эди. Ҳ аяж он - 
дан ҳовлиқаётган эсам -да, э ш и к зулф инини тортиб очиш - 
ни эпладим .
Ахлатга кўм илиб кўчада югуриб кетаяп м ан , од ам лар­
н и н г б ақ и р -ч ақ и р и қулоғимга чалинади. Б и р о қ тўхтадим 
ва овоз келган том он га қарадим ҳам, ж он и м борича югу­
риб кетавердим . Бахтим бор эк ан , йўли м н и б иров тўсиб 
чиқм ади. О ртим дан қувлаб келаётганлардан ан ч а узокдаб
75


кетдим ва одам гавжум, м аш и н алар ти рбанд йўлга етдим. 
Аммо югуриш дан тўхтаганим йўқ, йўл-йўлакай: “Э й Худо, 
ўзи нг куч-қувват б ер ” , дейм ан ичимда.
Би лм ади м , қаерларга келиб қолдим , бир маҳал силлам 
қуриб тўхташга мажбур бўлдим. О ёкдарим тараш адай қот- 
ган, ўпкам ш и ш и б кетган, э н ти ки б зўрға наф ас о л ая п - 
ман. А нави тасқара билан эш и к к а урилганим эси м га туш - 
ди — елкалари м зи рқи раб оғрийди. Тўхтаб ти ззалари м га 
қўлимни тираб ҳансираб наф ас оларканм ан, ортимга алан- 
глаб қараб қўйдим . О ртим дан қуваётган одам ҳам кўри н - 
магач, хотирж ам тортдим.
Қ атти қ чарчаганда од ам н и н г тан аси со в и м аси н экан , 
сўнг ю риш ўлим дан қи й ин бўларкан, худди и ккала оёғим - 
га тегирм он тош и боғлаб қўйилгандай. Ю риш азоб, бу 
бир м енга ва б и р Худога аён. К ўзларим дан ти рқи раб ёш 
оқади, устига-устак, борар ж ойим ҳам йўқ. Бинолар, кўча- 
лар, одамлар — ҳаммаси бегона. Ғам им и кки ҳисса ош иб, 
теваракка ж овдираб қарай м ан , ҳалигилар қи дири б келиб 
қолиш эҳтим оли ҳам ю ракка ғулғула солади.
Бундай қалтис вазиятда одам ўзини тутиши қи й ин экан , 
мен ўзим ни ўлдиргим келди. А троф га қараб қулай роқ 
ж ой қидирам ан. Қ ани энди топ ила қолса! Ҳ ам м а ёкда 
чум олидай одам изғийди.
Я рим соатча оёғи м н и судраб ю риб ан ти қа, умримда 
кўрм аган дарахтлар, я м -яш и л м айсалар, турли ан войи
гулларга тўла б о ққа рўпара келдим . А мм о ҳечам кўрга- 
ним дан бахри-дилим очилм ади. О ёғим ни судраб босиб 
б оққа ки рд и м -д а, бўш ў р и н д и қ топиб ўтирдим. Танам 
яйради. О ёқлари м н и уқаладим , руҳим тети клаш ган дай
туйилди. Ш ундан к ей и н кўнглим да қанд ай д ир ёруғлик 
пайдо бўлди. Эгилган б ош и м н и кўтариб, атроф га разм 
солдим . Боғда ҳам одам кўп эди. Улар бепарво саланг- 
лаб, эҳтим ол, дам олиб ю риш арди. С евиш ган й и ги т-қ и з- 
л ар н и н г қўл уш лаш иб ю риш лари ни кўриб ҳавасим кел­
ди.
М ен ў зи м н и н г аҳволим дан хиж олат тортдим. Ш у боис, 
уларни четдан туриб кузатиш дан ўзи м н и ти й и б , кўзим ни 
ерга ти ки б ўтиравердим.
Бир маҳал ким дир энгаш иб , оёғим остига пул таш лаб
76


кетди. Б ош и м н и кўтариб қарадим: — тахм ин ан мен тенги 
о п п о қ ю зли, ки п ри клари узун, қадд и -қом ати келиш ган, 
о қ кўйлаги ўзига ниҳоятда яраш ган , кўзлари m a v io бир 
қиз ж и л м ай и б қараб турибди.
Ў зиям ер ёри лм ади , мен ки ри б кетмадим. Н азарим да, 
у мени ти ланчи деб ўйлаган. Д арров пулни олиб, қ и з- 
н и н г қўлига тутқаздим . А мм о қи з пулни қайтиб олиш ни
истам ай бир ним алар деганча бош и н и сарак-сарак қилди.
— К еракм ас, — дедим мен қи зари б , — ти лан чи э м ас- 
ман.
Қ из гапим ни туш унм ади, албатта, б и р о қ ўзи н и н г ти - 
л и д а ал лан и м алар деди. Ўлай агар битта сўзига туш унган 
бўлсам? Ҳ атто у н и н г гап и рган ига ҳам иш он м ади м . Ч ун- 
ки лаблари қи м и рлар, н и м ан и д и р талаф ф уз қилгандай 
бўларди-ю , м енга ш и вирлаган товуш эш и ти лард и , холос.
— Б ар и б и р б и р -б и р и м и зн и ту ш у н м ай м и з, я х ш и си , 
мени уялтирм а, кетавер, — деб унга йўлни кўрсатиб, 
барм оқларим билан ю раётган и ш оран и қилдим.
Ҳартугул, қи з н им а дем оқчи бўлганим ни англади ва 
менга кўзлари ғамга тўлиб б и роз қараб турди-да, ортига 
бурилиб кета бош лади.
“ О рти қ бу ерда ўтирмай, — дея ўйладим мен. — Кўнгли 
ийган, ичи ачиган одам шу қизга ўхшаб озги на пул бе- 
р и ш и м ум кин. Л ек и н , худо кўрсатм аси н, б уларни н г по- 
лиц и яси кўриб қолса, ўғри-пўғри деб, обориб қамаб қўяди. 
У ндан кей и н д оди м н и ким га айтаман?! Я хш и си , кетга- 
ним м аъқул” .
Э н ди ўрним дан қўзғалган эди м , ҳалиги қи з қайтиб 
келди -да, қўлимдан уш лади. М ен ун и н г бу қи лиғига ту- 
ш унмадим ва қош и м н и кериб: “ Н и м а д ей сан ?” — деб 
и ш ора қилдим . У бўлса:
— К ам он , кам он , — деб мени боғ таш қари си га етакла- 
ди.
Ш у пайт хаёлимдан: “ Бу анави одам хўрларн и нг ш ери- 
ги бўлса к е р ак ” , деган ўй ўтди-ю , си л ки б қўлим ни тор- 
ти б олдим.
— Ч учварани хом санабсан лар, бориб ай т ўш а акача- 
лари н гга, энди улар м ен и н г қорам н и ҳам кўрм айди, ту- 
ш ундингми?! — деб бақи ри б бердим.
77


К ош ки қ и з гапим ни англаган бўлса. У к и п р и к қоқм ай
кўзларин и м енга ти ки б тураверди.
— У ф ф , — дедим у ёқ-бу ёқ қа қараб, — қанақан ги
ғалчасан?
Бу гапим ж авобси з қолм ади, қи з астойдил куйиниб 
бир н и м алар деди. С ўнг қўлим дан уш лаб, ян а кўча то- 
м онга тортқилади. Бу билан ш убҳам ни баттар кучайти- 
риб юборди.
— О н ан гн и эмгур, ш ай к ал ар и н гн и н г ён и га о б орм оқ- 
ч им и сан, ундан кўра бу ёқ қ а юр, гап лаш ам и з, — дедим 
мен уни б оғн и н г ўртароғига тортиб.
Қ и зи қ, у индам ай менга эргаш ди, ҳатто кулиб қўйди. 
Бирдан Н игора хаёлимга келди. Бу қиздан у чиройли 
бўлса чирой ли эд и ки , ам м о кам эм асди. М ен л ақм а чи- 
ройга о ш и қ бўлиб, мана, не кўйларга туш иб ю рибман! 
М ен и м ча, бу қи з ҳам аввал ў зи н и н г гўзаллигини кўз-кўз 
қи либ илж айиб, қучоғин и очади, к ей и н к атта-к и ч и к и ш - 
лар б ош лан иб кетади ва мен аҳм оқ о со н ги н а қо п қо н га 
туш ам ан. Й ўқ, бу саф ар ҳийла ўтмайди, кўр ҳам ҳассаси- 
ни бир маротаба йўқотади-ку. Э нди. бу қи зн и шундай 
ўй н атай и н ки , он аси д ан туғилганига пуш айм он бўлсин.
Хаёлга алаҳсиб, анча ичкари лаб кетган и м и зн и сезм аб- 
ман. Ҳ агго оёк,паримнинг то л и қ қ ан и , ел к ам н и н г оғри ғи - 
ни ҳам унутибман. Бир маҳал рўпарам издан и кки та п о- 
л и ц и яч и ч и қ и б қолса, денг. Ю рагим “ ш ув” эти б , ҳаяжон 
босди. Л ек и н буни сезди рм аслик учун ю ри ш и м н и ўзгар- 
тирм адим . А мм о б ал о н и н г ўқига ги риф тор бўлгурлар, б а­
ри би р, сезиш ибди. Я қи н л а ш ган и м и зд а н овчаси қ и с и қ
кўзларини баттар қи си б, аллам бало дея қўлини ҳавода 
силкитганча: “Тўхта” , дея и ш ора қилди. “О ббо, бу ёғи 
ч ато қ бўлди. Ш у падарингга лаънат қи з қаёкдан ҳам пайдо 
бўлди?” — дея ўйладим. Л ек и н хаёлим ни бир ж ойга й и- 
ғиб улгурмай қи з олдинга ўтиб, п оли ц и ячи л арга н и м а- 
дир деди. Т артиб посбонлари қи зга қараб илж айиш ди, 
оғи зларин и ғалати қи м и рлати ш и б н им адир сўраш ди.
Ш ундан к ей и н қи з ш ун ақан ги сайраб кетди ки , ун и н г 
ним а деяётган и н и туш ун м асам -да, оғзига терм или б тура- 
вердим. Бир маҳал қарасам , п оли ц и ячи лар ҳам ан қай и б
ти ки л и б қоли ш ган . Қ и зн и н г товуш и ти нгач, н овча по-
78


л и ц и яч и менга қўлини узатиб, қўлим ни си қи б қўйди-да, 
индам ай нари кетди.
“ Вой аф и ри ст, — хаёлим дан ўтди, — буларни о со н ги ­
на алдаб ю бориб, кейи н мени қассоб л ари н г қўлига топ - 
ш и рм оқ чи м и сан ? Билиб қўй, оғзингдан чиқаётган бу то- 
вуш и нг м енга кор қилм айди. Б и ри н ч и д ан , мен ти лин гни
туш ун м айм ан . Туш унган такди ри м д аям энд и лақм ал и к 
қи л м ай м ан , қайтанга ўзи н гн и “с а р с о н ” қи либ бир ж ойга 
таш лаб кетаман. С ўнг ю расан, доди н гн и худога ай ти б ” . 
Ў зимга кў п р о қ и ш он аётгани м дан руҳим тети клан д и , л е ­
ки н бу қи зн и қандай қи либ чув туш и ри ш н и билмасдим . 
М уш т туш ирай д есам , ҳар қадамда одам. А лдаш н и нг эса 
илож и йўқ. Бош им қотди. Тўхтаб, аланглай бош ладим . 
Қ и з менга бир муддат ти ки л и б турди, сўн г қўлимдан 
тортқи лаб , дарахтлар қали н то м о н н и кўрсатди.
Т уш ундим . Д ем ак, ўш а одамхўрлар шу ёкда. Б и зн и н г 
боғдан ч и қ м аган и м и зн и кўриб, б ош қа йўл билан бу ерга 
кели ш ган , қи з уларни кўриб, энди мени шу ёқ қа етакла- 
япти. М ен б орсам -у, ш ериклари бош и м га қоп ки й ги - 
зиш са. Хўш, я н а н и м аларн и хоҳлайсиз, ой и м қи з?
Тавба, буларга м ен и н г гўш тимни ким ш и ри н деб айт- 
ган экан ? М ол-пол, қўй-пўй қуриб кетдими, одам гўштини 
ей и ш са? Қ аерларга келиб қолдим ўзи? Қутулиб кетиш - 
н и н г илож и б орм и ки н?
— Б орм айм ан , туш ундингми?! У муман, бу ердан туё- 
ғингни ш иқиллат. Билиб қўй, ҳозир ан ави , — деб қиз 
и ш ора қилган том он га қўл силтадим , — гум аш таларинг- 
ни бу ердан олиб кетм асанг, ҳам м ангни п оли ц и яга тутиб 
берам ан. Одам ўлдириш , гўш тини бурдалаш қан ақа бўли- 
ш и н и кўрсатиб қўяди сенларга!
Қ и з баш арам га ти ки ли б қотиб тураверди, бирорта туки 
ҳам ўзгармади. Д ем ак, у қўрқм ади, гап лари м н и туш ун- 
маган бўлса ҳам ю зим дан жаҳлим ч и қ қ ан и н и ям п ай қа- 
мади, чамам да. Ахир, қовоғи м н и уйиб турган бўлсам, 
ачч и қпанаётган и мни сезиш и керак-ку! Ё ки булар жаҳли 
ч и қ қан д а илж аярм икан ?..
— Н и м а хоҳлайсан м ендан? Айт. Турма бу ерда без- 
райиб! — дедим атайи н о вози м н и б и р -и к к и парда кўта- 
риб.
79


У қилт этгани йўқ. Бу ғалчани н им а қи лсам , деб ён - 
атроф им га қарадим. Кўзим бехосдан сув тўла ҳовузга туш - 
ди. “Я хш и, — дедим ичимда, — бир йўла б ет-қўли м н и ям
ю виб о л ам ан ". К ей ин қи зга бир қараб қўй дим -да, ҳовуз 
том он юрдим. М ени қоп қон га туш и ри ш қўлидан кел- 
м аслигига ақли етиб, энд и қайти б кетса керак, деган 
хаёлга боргандим . Қ аёқда, ай л ан а ш аклида қурилган, ат- 
роф и м арм ар ҳовузга эги ли б бир ҳовуч сувни олиш им
билан қи з ортим дан етиб кели б ел кам д ан , я н а огриган 
ж ойидан туртиб турибди-да! “ И мм !” — деб ю бордим б е­
хосдан ва ўги рили б қизга важоҳат б илан қарадим . У 
қўрқиб ортига тисарилди.
— К ўрин и ш и нгдан н о зи к к и н а сан -у , қ и л и ғи н г бунча 
қўпол? — дедим.
Гапим ўзим учун айтилганди. Т ўғриси, бу аҳволда ж и н - 
ни бўлиб қолиш им ҳеч гапмас: биров м ени туш унм айди, 
уларн и нг оғзидан чиқаётган ҳар хил товуш ларн и нг маъ- 
носи га эса м ен и н г ақди м етм айди. К ўргилик деганлари 
бундан о р ти қ бўлм аса керак.
А лам дан бўғилиб ю зи м н и ю вм оқчи бўлгандим , қиз 
қўли м н и си л ад и . Б ош қа ж о й , б о ш қ а в ази ятд а ун и н г 
қилиғи мойдай ёқ қан бўларди, л ек и н ҳозир асаб им ни
баттар ўйнатиб ю борди. Қ и з й игирм а қадам ча наридаги 
ўрд акн и н г ҳайкалчаси оғзидан бир м аром да оқи б турган 
сувни кўрсатди.
— Бу ерда ю виниш м ум кин эм асм и? — деб ўзимга 
ўзим гапи рди м -да, у кўрсатган тараф га бордим.
О қиб турган сувда ю зи м н и, бўй н и м н и ю вдим. Танам
роҳатланди. С ўнг ш охл ари н и н г эги ли б туриш идан маж - 
нунтолга ўхшаб кетадиган, л ек и н барглари ш апалоқдай- 
ш апалоқдай д арахтн и нг тагидаги ў ри н д и ққа б ориб ўтир- 
дим . Ш убҳасиз, “д ум ” ҳам “ял т” этиб ён и м д ан қўним 
топди. У нинг ёпиш қоғуш гидан кўнглидаги нияти ём о н - 
ли ги н и пайқаб турардим. Ахир, Н и горан и н г эркалан и б
суйкалиш лари, И ндира оп а, В алерий, к ей и н анави кўзой- 
накли ю м р о н қ о зи қ н и н г ю м ш о қ гаплари тагидаги рази л- 
л и к н и кеч бўлсаям билди м -ку. Э нди буни н г кўнглим ни 
овлаш и учун забони кам бағаллик қилиб турибди, холос.
Ш ундай ўй-хаёллар билан ўтирганим да қайси гўрдан-
80


д и р басавлат полициями п айдо бўлиб қолса денг. Унга 
мендан олдин қ и зн и н г кўзи туш ди ва мени қучокдаб, 
ю зи м н и силаб, бурни м н и чимдиб:
— Ҳа, хе, ху, ха, — дея (\а р қалай, м ен и н г қулоғимга 
ун и н г гаплари ш ундай эш и ти лд и ) эркалан ган бўлди.
М ен ҳам п о л и ц и яч и н и н г қўлига туш иб қолм асли к учун 
илж ай иб қи зн и н г оғзидан ч и қ қан товуш га б ош и м н и си л- 
кидим .
Ш айтон қи зн и н г ҳийласи иш берди, полициями гиринг 
дем ай ўтиб кетди. К ей ин қиз кўйлагим ни уш лаб бир 
н им алар деди.
— Ҳа, туш ундим , — дедим бир қўлим билан кўйла- 
гим ни уш лаб, и к к и н ч и си н и ҳавода қим ирлатиб. — Й ир- 
ти л га н . Б о ш қ а й ў қ -д а, а л м а ш ти р ай д есам . Э н д и шу 
кўйлакда ю равераман.
Буни қаран гки , қиз мени туш унди, б и роз кўзим га ўтли 
н игоҳини қадаб турди-да, кўрсаткич б арм оғи н и ю қорига 
кўтариб, ж авради. С ўнг ўрнидан туриб қаёққад ир югуриб 
кетди. М ен аввалига ҳайрон бўлиб, ортидан қараб тур- 
дим . С ўнг миям га: “ Бу анави ш ери к лари н и н г ён и га кет­
д и ” , деган ўй келди -ю , ўрним дан туриб кетдим. Қ и зн и н г 
қораси ўчганидан кей и н , аста орқа тараф га, беш -олти
метр наридаги дарахтларга, уларга чирм аш ган ч и р м о в и қ- 
ларга си н ч и кл аб разм солдим . Н азарим да, ўш а ж ойда 
одамхўрлар б ек и н и б тургандай туйиларди. Л ек и н ш убҳа- 
ли ҳеч нарсага кўзим туш м ади. М ен и м ча, ўша ёкда йўлак 
бўлса керак, чунки у ёкдан-бу ёқ қа оёғига хи на қўйган- 
д ай б и р -б и р қадам босиб одам лар ўти б-кети б турарди. 
Д ем ак, қ и зн и н г ш ериклари б и зн и йўқотиб қўйиш ган, 
ахир, сайр қи либ ю рганлар кўп-да. Қ и зн и н г айтганига 
кўнганим яхш и бўлди, бопладим ун и, деб ўйладим. Ас- 
лида бош ида п и ш и қ бўлиш им керак экан . Би роз ўтирга- 
ним дан кей и н , эр тар о қ бу ердан ж уф такни ростлам оқчи 
бўлдим, бош қа илож им ҳам йўқ. Қ из гумаш таларини етак- 
лаб келса, к ей и н кеч бўлади.
Ў рним дан турм оқчи бўлганим да, қўлим бир нарсага 
тегиб кетди. Қ арасам , о п п о қ , к и ч к и н а сумкача. М ен бу 
сум качани қи зн и н г елкасида кўргандим. Нега таш лаб кет­
д и ? Э сидан ч и қ д и м и ки н ? Ёки мени би рон ж ойга кетиб
6 -0 8 -5 3 1
81


қол м аси н , деб атайи н ш ундай қи лди м и ? Б ош и м қотди. 
Бир хаёл, ун и н г сум ка-п ум к аси га тупуриб, кетворм оқчи - 
ям бўлдим. Б и р о қ н и м ад и р тутиб турарди м ени . Ҳа, 
к ў н гл и м н и н г бўш лигидан бу... Хуллас, ним а қи лари м н и
бил май, ўти б-қай таётган ларга қараб ўтиравердим . К етиб 
қол и ш и м га ян а бир нарса — к и й и м -б о ш и м н и н г абгор- 
лиги йўл қўймаётганди.
А на кетам ан, м ана кетам ан, деб б и р қарорга келгу- 
н и м ч а қ и за л о қ ҳ о вли қ и б ю гуриб кели б қолди. И кки
қўлида елимхалталар. “ Н и м а балони кўгариб келди бу 
“ел и м ”?” — деб ўйладим.
Қ и з қулоғимга сингиб қолган товуш да н им алардир деди 
ва қўлидаги ели м халталарни н г б иттаси ни узатди. О либ 
и чи н и очдим. Битта о п п о қ ф утболка ва кўк ж и н си ш им. 
У ларни ки й и ш и м керакли ги н и сездим -у, л ек и н ўзим ни 
гўлликка соли б, қизга қайтардим . Қ и з биди рлаб гап и р- 
ганча ф утболкан и елимхалтадан ч и қ ард и -д а, қўлимга ту- 
тқази б , и м о -и ш о р а қилди. У н и н г ай тган и н и қи либ, ки й - 
им ларн и кий ди м . Қ из м енга б о ш д ан -о ёқ қараб, бош бар- 
моғини ю қорига кўтарди, дем ак, яраш и бди . К ей ин бо- 
ш қа елим халтани кўрсатиб, бош и билан “ ю р ” деган дек 
им о қилди.
Ў ш а пайтлари ш айтон и ш он чи н гга к и ри б олганидан 
кейи н алдаш н и бош лай ди , деган гапдан бехабар эдим. 
Ш у боис, қизга эргаш иб бўш ўриндикдардан бири га ўтир- 
дим . Елимхалта ичидаги орасига гўшт соли н ган кулчани 
иш таҳа билан туш ирдим . И тдай оч экан м ан . Э сласам , 
И н дира о п ан и н г уйида овқатланган и м , ш ундан бери туз 
тотм абм ан. Қ изга кулиб қараб, хурсандчили гим ни бил- 
д ири б қўйдим. У ҳам кулим сиради ва сум качаси н и тит- 
килаб, ручка би лан каф тдай даф тарча олиб оч ди -д а, уй 
расм ини чизиб, устига сўроқ белгисини қўйди. Кўз ўнгим - 
да беихтиёр қи ш лоғи м , уй им из, отам , укаларим гавдала- 
ниб, эн ти ки б кетдим. Қ ани қанотим бўлса-ю , учсам. Отам 
роса... Й ўқ, сўкм айди. Бир марта бўлсаям пул ж ўнатдим - 
ку. “ К елд и н гм и ?” — деб бир оғиз сўрайди. Т ам ом -в асса- 
лом.
Ў зиям дунёда м ен и н г отам дай ичи кенг одам бўлм аса 
керак. Б и р ҳисобдан ш унисиям яхш и...
82


Қ и зн и н г товуш и х аёли м н и бўлди. У нга б и р қараб 
қуйдим . Қ ўлидан ручкасин и олиб уйга стрелка қўйдим - 
да, тахм ин қилиб, 15 000 км , деб ёздим . Қ из бир менга, 
би р д аф тарчасига қараб б о ш и н и сар ак -сар а к қилди.
— А на ш унча узоқда м ен и н г уйим , — дедим хўрсиниб.
Қ из кўзлари ғамга ботиб м енга қаради. С ўнг ў зи н и н г
ти лида алл ан и м алар деди. М ен и м ча, кўнглим ни кўтар- 
м оқчи бўлди. Қ и зи қ, одам б о ш қ а н и н г ти л и н и туш унм а- 
са-да, ним а дем оқчилигини англаб оларкан. Қ и зн и н г уйим 
қаердалиги н и сўрагани ва таски н б ерм оқчи бўлганини 
илгаш им га тил б и л и ш и м н и н г ҳож ати қолмади.
Ш у пайт б и зн и н г олдим и здан ўтиб бораётган и кки
ки ш и га кўзим туш ди. Б и р и н и н г сочи саргиш тоб, о п п о қ
кўйлак, қора ш им да, галстук тақ и б олган. А троф га алан - 
глаб кетаётгани дан б есаран ж ом ли ги кўри н и б турибди. 
И чим дан бир ним а узилгандай бўлди ва қ и зн и маҳкам 
қучоқдади м -да, ю з-кўзид ан ўпа бош ладим . М ақсадим , 
ан ави л арн и чалғитиш . Л ек и н қи з қурмагур кўкрагим дан 
итариб, мени чув туш ирди. Й и ги тлар рўпарам изда тўхтаб, 
бизга си н ч и к л аб ти ки л и ш д и ва аста-сек и н бизга я қ и н л а- 
ш иш ди. Н и м а қи л ар и м н и билм ай қолдим . Қ очай десам, 
и кки ҳатлаб етиб олиш ади. Қ очм ай и н десам ...
— Я хш и м и си з, йигитча? — деди улардан бири ўзбек- 
чалаб ва кўри ш м оқчи бўлиб қўли ни узатди.
У ни н г ўш а одамхўрлардан бири экан и га эн д и шубҳам 
қолм аган эди. Ў зим ни йўқотиб қўйиб, унга қўл берга- 
н и м н и сезм ай қоли бм ан . Бир маҳал ш а р ақ этиб била- 
гим га ки ш ан ҳалқаси ки й илди , у н и н г и к к и н ч и учи эса 
одам хўрнинг билагида эди.
— Қўйвор! — деб қи ч қи рган ч а қўли м н и силтадим.
С уягим зи р қи р аб огриди, б и р о қ ки ш ан д ан қўлим ни
бўш атолм адим . М ени осо н ги н а тутиб берган қизга на- 
ф р ат билан қарадим -да:
— К ўн гли н г ж ой и га туш ди м и , манж алақи?! — деб ба- 
қирдим .
О возим дан сескан и б кетган қи з м ени тутганлардан н и ­
м ани д ир сўради. И рж айган с а р и қ сочли одамхўр қи з- 
н и н г ти лида ж авоб қилди ва бўш қўли билан чўнтагидан 
қанд ай д ир ҳужж атни олиб кўрсатди.
83


— Алдаяпти! — бўкирдим м ен, чунки одамхўрлар ҳуж- 
ж ат кўрсати ш ган и дан қ и зн и н г уларга ш ери к эм асл и ги н и
туш униб етгандим. — А лдаш аяпти! Булар ҳозир мени 
олиб бориб сўйишади!
Ж он аччи ғи да ки ш ан лан ган қўли м н и ти ш л ад и м -д а, 
этим дан б и р ти ш лаб узиб олдим , кейи н бўш қўлим б и ­
лан одамхўрлар м ени мана ш ундай ей и ш л ари н и қизга 
и м о -и ш оралар билан туш унтира кетдим. Қ и зн и н г, ав в а­
лига, аф ти буриш иб кетди, б и р муддат қўли м н и н г қон
ж ўш иб турган ж ойига, сўнг ўзимга қараб турди. К ей и н
м утлақо кутилмаганда с а р и қ сочли б ар зан ги н и н г и кки
чоти орасига ш ун ақан ги теп д и к и , у ўки рган ча букчайиб, 
и ккала қўли билан оғриган ж ой и ни чангаллам оқчи бўлиб, 
м ени ҳам торги б юборди. Бўш турган э к ан м ан , силтан и б 
кетиб, м англай и м н и одам хўрнинг б о ш и н и н г орқаси га ур- 
волдим. Бир зум кўз олдим қорон ғи лаш д и , л е к и н тез 
ўзим га келиб, қ и зн и н г қўлим ни ки ш ан д ан бўш атаётга- 
н и н и кўрдим. “ И к к и н ч и с и қочи б қолд и м и ?” — деб ён - 
верим га қарадим ва кўзим ерда чўзилиб ётган одамхўр- 
н и н г ш еригига туш ди. Ҳа, туш унарли, мен карахтлан- 
ганда қи з и ш и н и б и ти ри б қўйган экан .
А троф и м и зн и одам лар ўраб олиш ди , ш овқи н кўтарил- 
ди. Қ из н им ад ир деб қи ч қи рди , мен у н и н г “ п о л и ц и я ” 
деган сўзигагина туш ундим. Биз қочдик, майсалар усти- 
д ан қуёндай сакраб -сакраб б о ққа ўтдик.
Богдан ч и қ и б олгандан сўнг ю гуриш дан тўхтадик. Қ из 
зувиллаб оқи б ўтаётган м аш и наларга қўл кўтарди. Бир 
м аш и н а ён ги н ам и зд а тўхтади. Қ и з ҳайдовчидан сўраб 
ўтирмай орқа эш и к н и очди -ю , чаққон ки ри б и ч к ар и р о қ 
силж иди. Т ўғриси, ун и н г н о зи к ҳаракатларига ҳавасим 
келиб кетди. А мм о м аш и н а қўзгалиш и билан ш еригим га 
айланган бу гўзалдан ш убҳалана бош ладим ва б и з ўтир- 
ган у л о в н и н г қ а ё қ қ а кетаётган и га эъ ти б о р б ер м о қ ч и
бўлдим, б и р о қ б и лолм ади м , чунки м аш и на б и роз юриб 
чапга қайрилди. М ен эса, бу том он ларн и энди кўриш им . 
А ксига олиб, эти узиб олин ган қўл и м н и н г огриги кучай- 
ди. Т и ш и м н и ти ш и м га боси б чидаш га ури н ам ан , қон 
оқи ш и тўхтам айди, я п -я н ги ки й им ларим қон га бўялди. 
Я ран и н г тепасидан сог қўлим билан маҳкам сиқдим . Қ из
84


ҳам қўлим ни уш лади ва си н чи кл аб ярам га тикилди. К ей ­
ин (очиғи, ўш анда ун и н г ақли га қойил қолдим: тўп олон- 
да э ск и кўй лаги м н и о л и ш н и унутмаган эк ан ) И ндира 
он а совға қилган кўйлакдан б и р парча й ирти б олиб, 
қўлим ни маҳкам боғлаб қўйди.
О радан кўп ўтмай м аш и надан гушдик. Б и р қараш да 
бозорни эслатадиган одам гавжум гарафга ю рдик. А даш - 
маган э к ан м ан , кўч ан и нг ҳар и кки то м о н и га дўкончалар 
пал а-п арти ш қуриб таш лан ган , латта-путта, к и й и м -б о ш - 
л ар илиб таш ланган. Калта иш тондаги савдогарлар оёғида 
ш и п п а к билан ч ақ қ о н б о р и б -к ел и б ю рибди. Ш овқ и н ун- 
ч али к кучли эм ас, б и р о қ ор а-си р а б и р -б и р и га бақи ри б 
гапираётганлар ҳам бор. М ени эса б ош қа нарса, бу ерга 
н и м а мақсадда к и рган и м и з ўйлантиради. К ўйлагим қон 
бўлди, б о ш қаси н и об ерм оқчи ди р, деб ўйладим , ам м о қиз 
к и й и м -кеч ак л ар га қарам ай , илдам ю риб кетаяпти. Югу- 
равериб ти н к ам қуриб қолган и дан, ундан бироз ортда 
қола бош ладим . Қ и з аввалига буни сезм ади, к ей и н о р ти ­
га б и р қараб қўй ди-ю , тўхтади.
— Б и рон ж ойда о зги н а дам о л ай ли к , барака топгур, — 
д едим унга етиб олганим дан кейи н . — О ёқлари м да дар- 
мон қолмади.
А мм о қи з соғ қўлимдан уш лаб судраётгандай тез-тез 
ю риб кетди. И к ки юз қадамча ю рганим издан кейи н кўкат 
б озори бош лан ди . Қ из турли-тум ан ўтларга д и қ қ ат б и ­
л ан қараб, қадам и н и секинлатди. У ни н г орти дан, бир 
н и м ан и биладиган одам дай, мен ҳам кўкатларга қарай 
бош ладим . Қ и з барглари бед ан икига ўхш аб кетадиган, 
н овдаси йўғон ўтдан и кки боғ соти б олди. С ўнг асал ва 
бир д о н а тухум ҳам харид қилди. У ларни сум качасига 
ж ойлаб, м ен и н г қўлимдан уш лади -да, орқа тараф га б о ш ­
лади.
К ўчани н г б ош и га ч и қ и ш и м и зга озги н а қолган и да не- 
гадир б ош и м ай лан и б, кўзим тинди. Гандираклай б о ш ­
ладим . Қ из аҳволи м ни сезди, ш еки лли , тўхтаб ю зимга 
ти ки лди . С ўнг қаторн и н г чап том он и даги п акана, қо р и н - 
часи дўппайган, сочи тап -та қ и р оли н ган сотувчига ю зла- 
н иб, бир ним алар деди. Сотувчи бош и н и қим ирлатиб,
85


д ўкон и га к и ри б кетди ва зум ўтмай қўлида ш и ш а иди ш
кўтариб чикди.
Ш и ш ад аги қ и п -қ и з и л су ю қ л и к тах и р э к а н , сп и р т 
қўш илганга ўхш ади. Қ и зн и н г и ш ораси билан охиригача 
ичдим. Б и ласи зм и , бирдан кўз олдим равш анлаш ди ва 
қи зга илж айиб:
— К етдик, — дедим .
Йўл бош ига энд и ч и қ и б боргандик, боғда ай н ан қўлим - 
га к и ш ан солган барзан ги лардай к и й и н ган ўн чоғли одам 
и рж ай и ш и б -ти р ж ай и ш и б тури ш ган и н и кўриб, ҳайкалдай 
қотди к. Э н д и қўлга ту ш ган и м га ш убҳам қолм аган ди . 
А лам дан қўлларим муш т бўлиб тугилди.
У ларни н г бу ерда қандай пайдо бўлиб қолган и мени 
ўйлантириб қўйди. Ахир, б и з боғдан қочи б ч и қ и б , ма- 
ш и н ага ўти рган и м и зн и ҳеч ким кўрм аганди. К ўзи туш - 
ганлар эса оддий йўловчилар. П о л и ц и я қи д и ри б келга- 
нида ҳам туш унардим , чунки и к к и та б арзан ги н и сулай- 
ти ри б қо ч и ш и м и з уларда шубҳа уй ғотиш и эҳтим олдан 
холи эм ас. Л ек и н булар... қаердан ҳид олди? "Ким б и з­
н и н г бу ердали гим изн и хабар қилди? Ё н им даги қизга 
алам билан қарадим . Ч ун ки гум оним ай н ан шу қиздан 
эди.
Й ўлтўсарларнинг учтаси тўдадан аж ралиб ч и қ и б , бизга 
я қ и н л аш а бош лади. Ў зим ни тақ д и р н и н г қўлига то п ш и р - 
ган эсам -д а, ай н и пайтда, осон л и кч а ж он таслим қи л - 
м оқчи эм асди м . Гарчи м адорим қуриган, би ров туртиб 
ю борса ағанаб туш адиган ақволимда ҳам ёқ алаш и ш га ш ай 
эдим.
Қ из кўкрагимга қўли ни қўйди-да: “ С ен нари тур” , д е ­
ган дек орқага итарди. Ў ж арлигим тутиб, қўлини силтаб 
таш ладим . Қ и з м енга ғалати қараш қи либ, қош лари н и
ч им и рди -да, аллан и м алар деди. С ўнг я н а м ени ор қар о ққа 
итариб, ўзи бир қадам олдинга чиқди. Н азарим да, у я қ и н - 
л аш и б келаётган учта барзан ги билан м уш тлаш м оқчи - 
дай. Бир кулгим қи стайди , б и р ғаш им келади. Тўғри, у 
боғда и к ки таси н и бир ўзи эплади. Л ек и н боғдаги муш т- 
л аш и ш мутлақо улар кутм аганда рўй берганди. Қ олавер- 
са, и кки н чи одамхўрни урган и н и м ен кўрм адим . Балки
86


ки м д и р ёрдам лаш иб ю боргандир-у, мен ўзим билан ўзим 
овора бўлиб илғам агандирм ан.
Й ўлтўсарлар билан орам изда бир қадам ча қолган и да 
қи з енгил ҳаракат қи л и б оёғи н и кўтарди ва ўртадаги 
б ар зан ги н и н г ж ағига тепди. А мм о қи зн и н г теп ки си унга 
чиви н ч ақ қ ан ч ал и к таъ си р қилм ади. Б ош и бир си л тан - 
д и, холос. О ддий ш ап ал о қ ҳам од ам н и н г ю зи ни ачитиб 
ю боради. Б ар зан ги н и н г аф ти буж м айиш ўрнига ти рж ай - 
ди ва қ и зн и н г и кки н ч и зарбасин и о со н л и к би лан қайта- 
риб, ю зига зарб би лан муш т туш ирди. Қ из бечора: “А- 
а!" — дея бақи рган ча ён и га й иқилди. Ш унда м ен ч и н қ и - 
р и қ ҳам м а ти л да б и р хил бўли ш и н и билдим.
М ен ортим га ти сари л и б, қўлим ни муш т қи л и б тугдим, 
ўзимча: “ Қ ай си б и ри н и урсам э к а н ? ” — деб ўйладим 
ҳам. А мм о шу пай т орқа том он д ан ш овқи н эш итилди. 
Б урилиб қарам адим . Тўғрироғи, қараш га қўркдим . Ч ун ­
ки йўлтўсарлар я қ и н келиб қоли ш ган , 
уш лаб олиш и 
тай и н эди . Биттаси ҳатго қўлини чўзиб, ёқам дан тутм оқ- 
чи ҳам бўлди. А мм о мен ч ақ қ о н л и к қи ли б ўзи м н и о р қа- 
га оли ш га улгурдим.
Бир маҳал йўлтўсарлар ч ек и н а бош лаш ди . Ш унда мен 
ортим га ўгирилдим -у, ҳайратдан д о н г қотдим: х о \ иш о- 
н и н г, хоҳ и ш он м ан г, б и р гала одам алл ан и м ал ар деб 
б ақи рган ча бости ри б келарди. Б и р и н и н г қўлида калтак, 
б о ш қ а си н и к и д а арм атура. Ҳеч шубҳа й ўқки , улар м ени, 
ан и қроғи , лабидан си зи б ч и қ қан қ о н н и каф ти билан ар- 
таётган ш еригим — исм и номаълум қ и зн и н г ҳим оясига 
таш лан и ш ган д и .
Б илагим га ғойибдан куч қуйилди, югуриб бориб, м е­
н и н г қо н и м га-ю этим га таш н а одамхўрлардан б и ри н и
ушлаб олиб, хуморим босилгунча тепкилагим келди. Аммо 
б и р қадам босдим ё б осолм адим , кўз олдим қорон ғи ла- 
ш иб, орти м га йиқилди м . Қ и зи ғи , й иқи лаётган и м н и ўзим 
а н и қ ҳис қилдим . Х аёлим да бу ан ч а вақт давом этгандек 
туйилди. Й и қ и л аяп м а н -у би рон ж ой и м л ат ем аси н , д е­
ган ўйда қўли м н и ерга таям оқч и бўламан. Б и р о қ қўлла- 
рим бўйсунм айди, кесакдай қотиб қолган.
К ўзим ни очсам , қорон ғи б и р ж ойда ётибм ан. М иям га 
келгани: “Т и р и к м ан м и ?” — деган ўй бўлди. Ю рагим op-
87


қага торти б, сек и н бад ан и м н и уш лаб кўрдим, кўкрак 
қаф аси м га қўл тек ки зи ш га қўрқдим. Ё рилган, ичидаги 
аш қо л -д аш қ о ли кесиб оли н ган , ўрн ида қон ю кдари ги на 
қолган ё р и қ кўкрагим га қўлим тегиб кетса борми?! Д аҳ- 
шат! М ен ўлдимм и? Бунча тез?! Ўлим деган лари ш унча- 
л и к осон м и ?.. М ен и эн д и би ров эсл арм и кан ? Эслайди. 
Отам эслайди. Уям ти ри к ли ги да эслайди. Э ҳтим ол, қ ай - 
тиб кели ш и м га умид қи либ, кўзлари тўрт бўлиб ўтирган- 
дир. Л ек и н Ш оки р акан и ти нч қўйм аслиги ан и қ. “ Бо- 
лам н и сен олиб кетгандинг, топ и б б ер ас ан ” , деб ёқ аси - 
дан бўғади. Балки бундай қилмас. Ахир, ўзи Ш о ки р ака- 
н и н г ён и га бориб: “ Н оди рни ҳам ш ам оллатиб к ел ” , д е- 
ганди-да. Л екин бечора ш у иш и учун ўзи н и -ўзи еб адо 
қилса керак... Н озима... Н ози м а мени бир маротаба бўлса- 
ям эсларм икин? Эслаганда ним а наф? М ендан дарак бўла- 
вермагач, биттасига эрга тегади барибир. А слида эсл ам а- 
ганиям маъқул. Ч унки мен унга хи ён ат қилдим . А нави 
падарингга лаън ат Н и горан и н г чи рой и га учиб, ун и н г ту- 
зоғига и ли н дим -у, б и р неча соатли к кай ф у саф о учун, 
мана, ўлиб кетдим. А йтганча, одам ўлганидан сўн г руҳи 
тан асидан аж ралиб чиқади, деб эш итувдим . Руҳ бемалол 
хо \л аган ж ой и га учиб кети ш и , истаган одами ни кўриш и 
м ум кин дей и ш ард и , қани бир учиб кўрай-чи!
Ш у хаёлда ш и ф тга и н ти л д и м . Қ аёк д а? Ж о й и м д ан
қим и рлам ади м ҳам. “ Н аҳотки ти р и к бўлсам?!” — деб 
кўкраги м ни уш ладим. Во ажаб! Ҳ ам м аси жойида! Ҳеч 
ким мени ўлдирм аган, кўкраги м ни ёриб, ў п ка-ж и гари м - 
ни суғуриб олм аган. Қ увониб кетдим. Ў рним дан туриб, 
бад ан и м н и пай паслаб чиқди м . Худога ш укур, тўрт мучам 
соғ. Б и л аги м н и н г зи р қи р аш и н и айтм аган да, б ош қа би- 
рор ж ой и м д а о ғр и қ сезмадим.
О радан қанча вақт ўтди, б и лм айм ан , бир маҳал кўзла- 
ри к орей сларн и ки га ўхшаш и кки ки ш и э ш и к н и очиб 
ки ри б келди. Б и р нарсалар д ей и ш и б , таш қар и н и кўрса- 
тиш ди. Қ ўрқа-п и са таш қари га чи қди м , ш ун д оққи н а кўча 
бўйидаги дўконлардан б и ри н и н г ом борида эк ан и м н и пай- 
қаб, хотирж ам тортдим.
Қуёш терак бўйи кўтарилибди. Балки ботаётгандир.


ахир, мен бу ерда оф тоб қай том он дан бўй кўрсатиб, қай 
том он га ён б ош л аш и н и билм айм ан-ку!
Э ш и к н и очганлар дўкон и чкари си да қолиб, и м о -и ш о ­
ра билан мени таш қари га чи қи ш га ундаш ди. О зод бўлга- 
н им дан хурсанд эди м -у, л ек и н қайга б орари м н и билмай 
б и р муддат ўйланиб қолдим . Ш у баҳонада дўкон пеш тах- 
таларига ёй и б қўйилган турли-тум ан матоларни кузатган 
бўлдим. Бу қилиғим дўкондорга ёқм ади , ш еки лли , келиб 
қўлим дан уш лади-да, эш и к к ач а кузатиб қўйди.
Кўча ўртасида мени ҳалиги қи з кутиб турган эк ан , бир 
қараш да уни тан и м ади м . О п п о қ коф та ва ж и н си шим 
ки й и б , қ о п -қ о р а кўзой н ак тақ и б олган экан . У стига-ус­
так , бу м ам лакатн и н г одам лари бир-би рл ари га ш унчалик 
ўхшаб кети ш ад и к и , аж ратиш жуда қийин.
Кўчага ч и қ қан и м д ан сўн г м ендан кўзини узм ай турган 
қ и зн и н г ён и дан ўтиб кетм оқчи бўлдим, б и р о қ я қ и н л а- 
ш иш им билан у кўзой н аги ни олди. Ш унда кўзи кўкарга- 
н ин и кўрдим ва унга ти ки ли ш и м билан қиз ж илмайиб:
— Хай, — деди ва ярадор қўлим ни уш лаб (дарвоқе, 
эси м дан ч и қи б д и , қўлим дока билан яхш илаб богланган, 
эгним даги ф утболка қам ўзгариб қолибди), ў зи н и н г т и ­
л и д а бир н и м алар деб чулдиради.
— О зги н а огр и яп ти -ю , леки н чидаса бўлади, — дея 
ж авоб қилдим ва ж и лм ай и б қўйдим.
— О к э, — деди у бош б арм оғи н и ю қорига қи либ ва 
сўраб ҳам ўтирм ай, кўча бош и том он юрди. Қ аёқ қа кета- 
ётгани м и зн и билм асдим . Л еки н энд и қизга м енда иш онч 
п айдо бўлганди. Ахир, кеча озм унча талотўп бўлм аган- 
д ир. Қ и зн и н г калтак еган и н и ўзим кўрувдим, кўзиям
кўкариб кетибди. Ш ундай бўлсаям мени таш лаб кетм аб- 
д и-ку. А нави “тўрткўз” н и н г ш ерикларига қўш қўллаб топ - 
ш и ри б ю борм абди-ку. Л ек и н бу корейс нусхалар ёмон 
одам ларга ўхш ам айди. М ана, битта шу қи зн и урганига 
қанчаси тўп лан иб бирдан ёп и рили ш д и ...
Биз кун бўйи ш аҳар ай лан д и к, назари м да, бормаган 
ж о й и м и з қолмади. Таассуротлар бир дунё. Ш аҳар ш уна- 
қанги ёқ ди ки , л ек и н б ари би р ўзи м и зн и н г юртга келм ай - 
ди. Ш иш адек ялтираб турадиган осм онўп ар иморатлар, 
умуман, кўрган л ари м н и н г ҳам м аси сунъийга ўхшайди:
89


ф ақ ат турли-тум ан дарахтлардан таш қари . Тўғри, улар­
н и н г ш охлари қи рқи ли б , бир ш аклга келтирилган. Л е ­
к и н , ҳар қалай, таби ий -да.
Қ и зн и н г кун бўйи гапирган гапларидан узоғи билан 
олти таси н и англадим , холос: ш унда ҳам и м о -и ш о р алар - 
дан кейин. Бир маҳал у сум качаси дан к и ч к и н а китобча 
ч иқард и-д а, менга кўрсатди. “ Н и м а бало э к ан бу?” — 
д еб варақлаб кўрдим. А ллам бало ҳарф лар, бирортасигаям
ти ш и м ўтмади. К и тобчан и ёп и б қайтараётганди м , у бир 
нарсаларни қўли билан туш унтирган бўлди-да, ки тоб - 
н и н г б ири н чи саҳиф асидаги мунғайиб ўтирганча хаёл су- 
раётган й и ги тн и н г суратини кўрсатди. С и н ч и к л аб разм 
солдим . Ҳеч н и м ан и англам адим ва қи зга савол назари 
би лан қарадим . Бу саф ар қи з гапирм ади, китобдаги м ун- 
ғайган й и ги тн и н г суратин и , сўнг м ени кўрсатди. К ейин 
тағин суратга ва м енга и ш ора қилди.
— Ш у бола менга ўхш айдим и? — д едим кулиб кўрсат- 
кич барм оғим билан кўкраги м ни кўрсатиб. Қ и з бош си л ­
киб тасдикдади.
М ен суратга си н чи кл аб н азар солдим , л ек и н ҳеч ўзим - 
га ўхш атолм адим . Э ъ ти р о зи м н и и м о -и ш о р а л а р б илан
қизга туш унтирдим.
Қ и з билаги м дан уш лаб, йўл четидаги бетон п лита ус­
тига ўтқазди-да, қўли билан бўй н и м н и озги н а эги б тури- 
ш им ни кўрсатди. А йтган и ни қилдим . У қи қи рлаб кулди 
ва сум качасидан ф отоап п арат ч и қ ари б, “ч и р қ ” эткази б
суратга олди. С ўнг м атоҳини яқ и н келтириб, суратим акс 
этган о й н ан и кўз олдим га тутди. М ени ў зи м н и н г сура- 
тим дан кўра ф о то ап п ар атн и нг ан ти қал и ги аж аб ланти р- 
д и. Т ўғри си , б у н ақаси н и ҳали ум рим да кўрм аган ди м . 
Ш ундай э са-д а, аж аб лан ган и м н и қизга сезди рм ай, сура­
тим га тикилдим .
Ҳ а, ўхш арканм ан китобдаги й и ги тн и н г расм ига. Д е ­
м ак, боғда ч ораси з, ҳори б-толи б , тан ам даги оғри қдан
азоблан и б б ош и м н и хам қи либ ўти рган им ни кўрган қиз 
м ени китобдаги йигитга ўхш атган. М ен и м ча, китоб зўр, 
ақлли одам ҳақида ёзи лган ди р, бўлмаса қи з мен учун 
б унчалик куй и б -п и ш м асд и , ж он и н и хавф остига қўйиб 
ёрдам бермасди. Қ изга меҳрим ж ўш иб, ўрн им дан тури-
90


б о қ уни қучдим -да, ўпдим. Н игора ю зи м н и н г тери си н и
ан ч а қали н қи ли б қўйган эк ан , йўқса, ш аҳарн и н г ўрта- 
си да, ш унча о д ам н и н г кўз ўнгида қи зн и ўпарм идим ? К,из 
ўзи ни олиб қочм ади , узун ки п ри клари п ирп и раб менга 
ти ки л и б қолди, сўнг м айи н ж и лм ай и б б урним дан ч и м ­
д иб қўйди.
К ечга бориб то л и қи б м ан , троллей бусни н г деразасига 
б ош и м н и қўйиб, кўзим и линибди. Агар қи з туртиб ту- 
ш и ш и м и зн и ай тм аган ида, д он г қоти б ухлаб қолардим.
Троллейбусдан туш иб, бироз ю рдик ва атроф и ям -яш и л
м айса билан ўралган м ўъж азгина уй ён и га етиб келдик. 
Қ и з д арвозача ён и д а тўхтади ва м енга ю зланиб б и р н и ­
м алар деди. М ен кулиб елка қисдим . Ш у пайт уйдан бир 
аёл ва б и р эр к ак о л д и н м а-к ей и н ч и қ и б келиш ди. Улар 
б и зн и кўриб, бўсағадан ж илм айганча қараб қолиш ди. Қ из 
б езовталанди, сароси м али н игоҳини кўзим га ти ки б , бир 
н арсалар дея пичирлади. С ездим , қ и з ноқулай вазиятда, 
аф тидан, улар ота-онаси бўлса керак, ш уларнинг кўз ўнги- 
да м ен билан ён м а-ён турганидан уялаётганга ўхшайди.
Ф и к р и м н и ж ам лаб, б и р қарорга кели ш га улгурм асим - 
д ан , э р к а к ш итоб билан биз том он кела бош лади. Ю ра­
гим товон и м га туш иб кетаёзди. Ахир, б и зн и н г қи ш лоқда 
қ и з бола й и ги ти н и уйига етаклаб келм ай ди -да. Етаклаб 
кели ш у ёқда турсин, кўча-кўйда гаплаш иб турган и ни
уйидагилардан биров кўриб қолса б орм и , қи ём ат-қо й и м
бўлади. Бундай пайтда й игитга битта йўл қолади: қочиш! 
Қ и з эса, ўзи ж авоб беради. Т узукроқ баҳона топ олм аса, 
б и р -и к к и ш ап ало қ ей ди, сўкиш эш итади. И к ки -у ч кун 
уй ид аги лари ни н г қовоқ-тум ш уқларига бардош бериш ига 
тўғри келади. Бу ерда қоида қан ақа б и лм ай м ан , эҳтим ол, 
буларни н г қи злари й игитни уйига олиб келиш ар. К и н о- 
ларда чет элл и клар ш унақа қи лиш ади-ку.
Э р к а к қизга қ и си қ кўзларин и кериб ўқрайи б қаради 
ва бир ним алар деди. Қ и з с и н и қ товуш да ж авоб қайтар- 
ди. Н азарим да, овози бироз қалтираб чиқди. Э рк ак унинг 
гапидан қ о н и қм ад и , ш еки лли , б ақи ра кетди. С ўнг ож и- 
зан и н г кўзой н аги ни ю лқиб олди -д а, гапириш дан тўхта- 
ди. О рага ғалати ж и м л и к чўкди. Э р к ак ran бош лагунча 
б и р неча бор қош лари м англай и га чиқиб-туш ди . Кўзи
91


баттар йирилди, қовоғи осилди. С ўнг аллан и м алар деб 
ш унақанги баланд овозда б ақи р д и к и , қи з ш ўрли к қалти - 
раб кетди, кўзидан ёш окд и , б и р о қ л о м -м и м демади.
Ш ундан сўн г э р к а к м енга ю зланиб б ақи ра кетди. М ен 
безрайиб қараб тураверди м. У баттар тутақиб кетди. Агар 
қи з бир нарса деб тўхтатиб қўйм аганида, ким билади, 
ян а қанча вақт овозига зўр берарди? Қ и зн и н г гапидан 
сўнг у бирдан ж и м и б , аф т-ан го р и ўзгариб, ю зим га м ай- 
мунга қарагандай илж ай иб ти ки л и б турди-да, чўнтагига 
қўлини ти қи б , бир даста пул чиқарди ва учтасини аж ра- 
тиб қўлимга тутқазди. У ни н г бу қилиғи дан ж о н -п о н и м
чиқиб, берган пулини оти б ю борди м -да, ортим га бури ­
л и б тез-тез ю рганча улардан узоқлаш дим . Т ахм ин ан ўн 
қадам ча ю рганим да қи зн и н г чақи рган и эш итилди. Б и р о қ
тўхтамадим. О ртимга ўгирилиб қарам адим ҳам. Ч унки 
энд и ортим га қайтолм асдим , ғурурим топталганди.
А нчагача ўзимга келолм ай, сўк и н и б, ж ахпим ни б осол- 
май юрдим. Ш у кетиш да қаерларга б ориб қолган и м н и, 
қ и зн и н г уйи қайси том он д а қолиб кетган ин и ҳам уну­
тибм ан. Ў пкам н и босиб олгач, қи лм и ш и м д ан пуш айм он 
бўлдим, ахир бечора қи з мени деб не кўйларга туш мади. 
Б и рров тўхтаб, ортим га ўгирилсам асакам кетарм иди? 
Н и м ам га б унчалик ғўддайдим? Эҳ, аҳм оқ, ҳеч к!алланг 
и ш лам ади -и ш лам ад и-да. Э нди бу ҳайҳотдай ш аҳарда ки - 
м и н г қолди? У йингга кетиш у ёқда турсин, шу тури ш и нг 
бўлса, очингдан ўласан-ку!
Ю равериб б и р сайилгоҳга кели б қоли бм ан . Бўш ўри н- 
диқлардан бири га ўтирдим. О дам ларни кузатдим, улар­
нинг юзида табассум, ҳаётидан мамнун, чақчақлаш иб ю ри- 
ш ибди. Б и ргина мен ом адсиз-у ландовур, ўзича о см он н и
чоғлаб б отқоққ а ботган. Эҳ, бундан батгар кўргилик \а м
б орм и кан дунёда? Қ иш лоғим дан ч и қ м ай , араван и н г орқа 
оёғи бўлсам -да, ю рм айм анм и ти нчги на? Қ иш лоғи м и зд а- 
ям одам ларн и н г куни ўтиб турганди-ку. Бало борм иди 
Н игорага о ш и қ бўлиб? О зги н а сабр қилсам , чидасам , 
Н ози м а м ени ки бўларди! Ўзи яхш и кўри ш и н и айтувди- 
ку.
Асабим қўзиб, бош им га м уш тладим -да, чуқур хўрси- 
ниб, сайилгоҳда ю рган одам ларни кузатиб ўтиравердим .
92


Бир маҳал ён и м д аги ў р и н д и қ қ а соч лари т а п -т а қ и р
о л и н ган , ўрта бўйли й игит келиб ўтирди. Аввал эътибор 
берм аган э к а н м а н , ўзим билан ўзим овора бўлиб. Қ ара- 
сам, у сигарета чекаяпти. Беихтиёр чекким келди. Бўлмаса, 
аввал чекмаганман. Тўғри, б и р-и к ки марта тутунни оғзим - 
га олиб п уф лаган м ан , л еки н бу чеки ш га кирм айди-да. 
Ҳ ози р ўлардай ч екк и м келаяпти. Бун ин г устига, тақ и р - 
бош ш ун ақан ги ҳузур қи либ тутунни ю таяпти ки , кўриб 
иш таҳанг очили б кетади.
С уқданиб унга б и р -и к ки қараб қўйдим. Н егадир кўзим - 
га тан и ш д ек кўринди. “ Қ аерда кўрган э к а н м а н ? ” — деб 
ўйладим ва топдим! Эрталаб қи з билан кўриш ганим да 
узоқдан терм илиб турган ига кўзим тушувди. К ейин қаҳва- 
хонада овқатланаётганим изда, у бизга я қ и н р о қ стол га ўти- 
риб олиб, н им ад ир и чган, о ра-чора кўз қ и р и н и таш лаб 
қўю вди. Охирги марта троллейбусда... Ю рагим безовта 
ура бош лади: мени чавақлам оқчи бўлганларни н г ш ериги, 
орқам дан пойлаб ю рибди.
С еки н ўтирган ж ой и м дан қўзғалиб, унга кўз қи ри м н и
таш ладим . Й игит гўё хаёл сураётган одам дай, бемалол 
ўтирибди. “Я хш и, сен ж ой и нгдан қи м и рлам а, м ен сал 
нарига кетиб о л ай ” , деб хаёлимдан ўтказди м -да секин 
узокдаш а бош ладим. Беш -олти кддам юргач, бирдан тўхта- 
д и м -д а, ортим га ўгирилдим . Д арҳақиқат, й игит ўрнидан 
туриб, м ен и н г қайри либ қараш и м н и кутм аган, ш еки лли , 
ортим дан қараб турарди. К ўзлари м и з тўқнаш ди ва та- 
қирбош буни тасоди ф га йўйм оқчи бўлдими, кўзи н и олиб 
қочиб, бош и н и бурди. Э нди кўнглим п анд берм аганига, 
бу нусха чин дан ҳам ортим дан туш ганига и ш он чи м ко- 
мил бўлди ва илдам юриб олом он орасига к и ри б кетдим. 
Би роз шу тахлит ю рганим дан сўнг ю гуриш га туш ди м. 
О ёқпарим ҳам ч и н и қ и б қолган, ш еки лли , анча югурсам 
ҳам чарчам адим . Л ек и н хавотирим кучайиб, тақирбош
ортим дан етиб келгандай туйилаверди ва мен тезли кн и
ош и рд им , б и р о қ қаёққ а қочиб кетаётгани м н и би л м ас­
дим . К ўзим ф ақ ат йўлни кўрарди, оқибатда б и р -и к к и
одам ни туртиб ҳам ю бордим, улар орти м дан ч и н қи ри б
қолиш ди.
Уч килом етрдан зи ёд роқ ю гурибман, тўхтаб н аф аси м -
9 3


ни ростлаб олдим, ортимга ўгирилиб қарадим. М ени таъқ- 
иб қилган тақ и р б о ш н и н г қораси кўринм ади. Э нди бир 
ж ой топ и б б еки н и ш и м керак, бу аҳволда одамхўрлар- 
н и н г қўлига туш м асам ҳам, п оли ц и ячи лард а шубҳа уйғо- 
ти ш и м тай и н . Қ ўлимда ҳужжатим йўқ, қам аб қўйиш ади. 
Т и л н и б и л м ай м ан , қам оқда чи ри й м ан кейи н .
А троф га алангладим . К агга -к и ч и к б и н олар қаққай и б
турибди, яш и ри н ад и ган кавак йўқ. Бун ин г устйга, им о- 
ратл арн и н г қайсисида одам я ш ай д и -ю , қайси бири идо- 
ралигини ҳам б или б бўлмайди. Ҳ ар қалай, одам лар яш ай - 
диган ж ой бўлса, каллани суқадиган туй нук топ илади -да. 
Т аваккал, деб кўп қаватли кўркам им оратлар том он ил- 
дам ладим . Б и ри н ч и б и н о н и ай л ан и б ўтгандим , ортида 
п астқ ам роқ уй кўринди. Бола кўтарган аёллар шу у й н и н г 
йўлагига ки ри б кетиш ди. И к к и қадам таш лаб, негадир 
ортим га қараб қўйгим келди. Я хш иям қараган и м , о р ти м ­
дан и кки й игит қую ндай бости риб келаяпти. Б и р и н и н г 
бош и тақ и рли ги н и шу ердан туриб ҳам кўрса бўларди.
К апалагим учиб, ҳалиги и кки та аёл ки ри б кетган йўлак 
сари ш амолдай учдим. Й ўлакка етди м -у, ортим га ўги- 
рилдим. Улгурмабман. И зқуварлар яна мени кўриб қолиш - 
ди.
И к к и та зи н ан и бир қи ли б ю қорилар э к ан м ан , кўзим 
аланглаб о ч и қ эш и к н и қидирдим . У чинчи қаватда бир 
э ш и к қи я о ч и қ эк ан , и кки л ан м ай ўзи м н и и чкари га ур- 
д и м -у, ортим дан эш и к н и ёпдим . И чкарида ўттизлардан 
ош и б қолган бир ж увон, деворга суян ган ч а хаёл суриб 
турарди. М ен и н г оти либ ки рган и м н и кўриб қи ч қи р и б
юборди.
— Ж им! О вози н гн и чи қ арм а, илтим ос. Тис-с-с!!! — 
дедим кўрсаткич барм оғи м н и лаблари м га босиб.
Ҳартугул, аёл б ош қа товуш чиқарм ади . Л ек и н кўзлари 
чақчай ган кўйи м ендан кўз узмай тураверди. М ен тиз 
чўкдим -да, и кки қўл и м н и н г каф тл ари н и ж уф тлаб о л д и н ­
га чўздим. А ж абм аски, бу аж абтовур қи лиғи м дан сўнг у 
мени ҳақиқатан ҳам \и н д и с т о н л и к деб ўйлаган бўлса.
Ж увон д ағ-д ағ ти траб, сек и н ортига ти сари ла б о ш л а­
ди. М ен бош чайқаб: “ Қ ўрқм а” , дем оқчи бўлдим. К ейин 
қўлларим ни ҳавода си лки б, э ш и к н и қулф лаш ни туш ун-
94


ти рди м -у, бу и ш и м дан ўзим пуш ай м он бўлдим. Ч унки 
аёл э ш и к н и ёпиш баҳонасида қоч и б ч и қ и б кетиш и, қув- 
лаб келаётганлар м ен и н г шу ердап и гим ни билиб б о сти ­
риб ки ри ш л ари тайин. А ёлн и н г ти н ч тури ш и н и ян а бир 
м арта ўтиниб сўраб, ўрн им дан турдим -да, э ш и к зулф и- 
н и н и ўтказдим.
Ш у маҳал йўлакдан “та п -т а п ” этган о ё қ товуш лари 
эш и тилд и. Б адан и м музлаб кетди. О радан б и р -и к к и со- 
н и я ўтар-ўтм ай, таш қари д а хавф б орли ги ни аёл га ян а 
б и р к арра б и л д и р и б қ ўй и ш учун э ш и к к а қул оғи м н и
қўйдим . Э ҳтимол, ш ундан сўнг ж увон ўзи ни бироз босиб 
олгандир. Бу, ҳар қалай, ҳақиқатга анча я қ и н эди. Ч унки 
у н и н г аф т-ан го р и аслига қайтганди. Л ек и н қи сқ а со н и я - 
л ар ичида ҳавони бадбўй ҳид боси б кетди. Т ўғриси, бур­
н и м н и б еки ти ш га уялдим.
М ен қочи б ки рган уй н и н г бекас и б ош қа хонага ки ри б 
кетди. М ен бўлсам ж ой и м д ан қим и рлам ади м . Қулоғим 
д и н г — йўлакда “т и қ ” этган товуш дан юрагим санчади. 
Т епадаги қаватда э ш и к тақиллади. Э р к акл ар н и н г баланд 
овозда гаплаш гани эш итилди. С ўнг н им ад ир қарсилла- 
д и, э ш и к ёп и лди , ш еки лли . Н аф ас о ли ш н и ҳам унутиб, 
э ш и к к а қапи ш ди м . О ё қ товуш лари аста-сек и н узоқдаш а- 
ётган и н и а н и қ -т и н и қ эш и ти б турдим.
Б и р маҳал ён ги н ам д а уй бекаси пайдо бўлди. И ш о н а- 
си зм и , у н и н г б ош қа хонадан ч и қ и б к елган и н и мутлақо 
сезм аб м ан , к и й и м лар и н и алм аш ти риш учун к и ри б кет­
д и , деган хаёлда эдим . А даш ган эк ан м ан . У ўш а-ўш а 
тунги кўйлакда эди. Б и р о қ мен ж у вон н и н г о п п о қ елка- 
лари , ярм и кўри н и б турган си й н алари га эъти бор б ерад и - 
ган аҳволда эм асдим .
А ёлга савол н азари билан қарадим . Ш у пай т йўлакдан 
келаётган о ё қ товуш лари мен яш и р и н ган уй эш и ги ёнида 
ти н д и , н аф аси м ичи м га туш иб кетди. Агар жувон ёрдам 
сўраб б ақи ри б қолса борм и , там ом , ж ан о заси з гўрга к и ­
риб кетиш га тай ёргарли к кўрсам ҳам бўлаверарди. Л ек и н
аёл н и н г кўзида ач и н и ш алом атлари ни кўрдим ва бил- 
д и м к и , у м енга ё м о н л и к қи лм оқч и эмас.
Х аёлим ни бир ж ойга йиғиб улгурмасимдан эш и к қўнғи- 
роғи ж и р и н гл ад и -ю , титраб кетдим. Қ алтираётган бар-
9 5


м оғим ни лабим устига босдим. Қ ўн ғи роқ қай та-қай та ж и- 
ринглади. Бундан д иққати ош ган аёл бетоқатлан ди -да, 
э ш и к н и о ч м о қ қ а чоғланди. Ж о н -п о н и м ч и қ и б кетди. 
Ў зим сезм аган ҳолда йўлига кўндаланг бўлиб, б ош и м н и
чайқадим . Ш унда аёл мен том он га эн гаш и б , л аб лари ни
қулоғимга яқ и н келтириб аллан и м алар деб пичирлади. 
Ундан таралган хушбўй ҳид мает қилаёзди мени.
Бунақанги и ф о р л ар н и н г ан ч а-м у н ч аси н и татиган м ен- 
дай й и ги тн и н г энд и аҳмоғуш к қи лиш га ҳақим й ўқ эди. 
Ш у боис, секи н ж у вон н и н г кўкрагидан итардим . Бар- 
м окдарим м о м и қ си й н аси га ботиб, бир муддат хаёлим 
қочди, б и р о қ ўзим ни босдим . Қ изи ғи , аёл бу ҳаракати м - 
д ан ж а\л л ан м ад и , акси н ч а, н азокат билан соч и м н и си л а­
д и, сўнг қўлимдан уш лаб и чкарига олиб ки рд и -да, о п п о қ
узун кўрсаткич б арм огини лабига босди ва ўзи ортига 
қайтди.
М ен аҳм оқ, ландовур, гўл, я н а алдандим! Бир марта 
соч и м ни си л аган и -ю , хушбўй ати р ҳидидан ўзим ни йўқо- 
тиб қўйдим-а! Э нди пўш ай м он қ и л и ш н и н г н аф и йўқ, 
чунки аёл қўнғироғи узлуксиз ж и ри нглаётган эш и к к а ет- 
ган эди. Ю рагим гупиллаб уриб, каловлан и б қолдим. 
“ Э й , худо! — дея пичи рлади лаблари м . — Т ағи н кўрги- 
л и к к а рўбарў қилдингм и?” Кўзимга ж и ққа ёш тўлди. Ю гу­
риб бориб деразадан пастга қарадим . Й ўқ, ж удаям б а­
ланд. С акрасам , ўлмай қол сам -д а, м айиб бўлиш им ан и қ.
М ен ҳали б и р қарорга келиб улгурмай эш и к очилди ва 
эр к ак к и ш и н и н г дағал овози эш и тилд и. Тавба, ш ундай 
пайтда ш овқи н од ам н и н г этига^ игнадай сан ч и ли б , бада- 
н и н и музлатиб ю бораркан. А йни лаҳзада қўрқув ўрнини 
алам эгаллади, қўлим ни муш т қи либ туккан ча аёлн и н г 
“о в чи "ларга ж авобига қ улоқ тутдим. Ш ундан сўнг эш и к
ёпилди. Х аёлим да м ен и н г гўш тимни ейиш пай ида бўлган 
одам лар (ўш а лаҳзада уларни йўлбарсга, ўзим ни эса ки й - 
и кка ўхшатардим, леки н йўлбарсларда и нсоф бўлади. К ий- 
и кн и қўлдан чи қари б ю борса, там ом , уни унутади-да, 
бош қа б и р ж он и ворн и овлаш пайида бўлиш ади. Булар 
бўлса...) и зларига қайтиш ди. Б и лам ан , б ари би р узоққа 
кетиш м айди. Кўзага тум ш уғини тиқолм аган алам зада тул- 
кидай ти м и р ски л ан и б ю риш ади шу уй н и н г атроф ида.
96


Аёл қайтиб келди ва деворга суянганча м енга тикилди. 
Бу нигоҳ бир умр хотирам дан учмаса керак. А ёлнинг 
кўзида маъю с бир гамзали ач и н и ш бор эд и ки , йигит 
бош им билан шу аёл н и н г этагига яш и р и н ган и м д ан ўзим - 
д ан хаф а бўлиб кетдим.
У гапирм ади. Б арибир ҳеч вақони туш унтириб берол- 
майди. Бу ўзига \а м , менга ҳам кундай аён.
Н ои л ож қолган и м дан қўлларим ни ёздим . Ж увон н и н г 
юзида табассум пайдо бўлди ва у имлаб мени ён и га чор- 
лади. М ен яқ и н и га йўлам асим дан ортига бурилиб йўл 
бош лади. Ю ви ни ш хонасига кирдим . М и ри қ и б чўм ил- 
ди м . С о ву н и ш у н ақ ан ги хуш бўй ҳид т а р а т а р к а н , еб 
қўй ги н г келади. К ў п и р ган и н и ай тм а й с и зм и ... Хуллас, 
яри м соатларда қуш дай енгил бўлиб чикди м . Аёл овқат 
тайёрлаб қўйган эк ан , си п о л и к қи л и б ўтирм адим , иш - 
таҳа билан едим. Ахир, я н а қачон овқат ей м ан, худо 
билади. Б ун и н г устига, қуёш ботиб, атроф га ги ра-ш ира 
қ о р о н ғи ли к туш а б ош лаган , бундай пайтда қаёққ а б ори - 
ш им даргумон. Ш у боис, б и р оқш ом га бўлса-да, ж увон ­
н и н г уйида тунаб қоли ш и м керак эди. Б ун и н г учун, ал­
батта, унга ёқ и ш и м шарт. Д арв оқе, у мени бекорд ан - 
бекорга уйига қўйм агандир. Ў зин ги з ўйлаб кўринг: беш - 
бегона одам ҳовлиқиб уй ин ги зга ки ри б келса-ю , им о- 
иш оралар қи либ эш и к н и ёпиб олса, хўш, н им а хаёлга 
борардингиз? Б аракалла, қўлингизга и линган н арса б и ­
лан уриб ёки тўс-тўполон қи либ ҳайдардингиз. Қ ўш н и- 
ларн и чақи рард и н ги з, уйин ги зга рухсатсиз ки ри б олган 
одам н и (агар у қочи ш га улгурмаса) м илисага топ ш и ри б
ю борардингиз. К ейин бегон а й и ги т уй ин ги зга қандай 
к и р ган и -ю , ў зи н ги зн и н г қўрқиб кетган ин ги з, ю рагингиз 
ёри лаёзгани н и олом онга ҳаяж он лан иб гапириб берардин- 
гиз. Бу билан қанд ай д ир бир рағбат ҳам олардин ги з. 
Аммо бу аёл ундай қилмади. Нега? Ш у савол мени кўпроқ 
қи й наётган эди.
Н ози м а қи з бош и билан м уносабатин и хат орқали
бўлса-да маълум қилган эди. Н и горан и н г ёқтиргани ҳам 
рост (м айли, у ким бўлган тақди рда ҳам). Гуля исмли аёл 
бўйним га оси лган ди . И ндира опадан сотиб олм оқч и ям
бўлувди м ени. Ў ш а базмдаги бош қа баъзи аёллар ҳам еб
7 -0 8 -5 3 1
97


юборгудай ти ки л ган и ёдимда. М ана, боғда учратган қиз, 
ти л и м н и б илм аса-да, б и р кўри ш даёқ мен билан ап о қ - 
ч ап о қ бўлиб кетди, менга қайғурди. К ўнглига ўтирган- 
д и рм ан -д а.
Ш уларни ўйлаб, ўзим ни ҳар қандай қиз орзу қилади- 
ган йигитдек тасаввур қила бош ладим . М анави, рўпа- 
рам да о в қатл ан и ш и м н и завкд ан и б кузатиб ўтирган бу 
аёл ҳам ёқтири б қолганига шубҳам йўқ. Бундан ўзимга 
иш он чи м и кки карра ош и б кетди. Л аб -л ун ж и м н и соч и қ- 
чага артаркан м ан , унга илж ай иб қарадим . Ж увон м аф - 
тун кор эди. С и л л и қ о п п о қ елкаси , я л ти р о қ ю пқа тунги 
кўйлаги остида бўртиб, ўзи н и н г қай дараж ада назокатли 
эк а н и н и кўзкўзлаб турган си й н аси кўзни ўйнатарди. Мен 
о р ти қ тоқат қилиб туролм ай, аста у н и н г қўлидан у ш ла­
дим . Ж увон н и н г қараш и бирдан ўзгарди, нигоҳида ўт 
чақнади. М ен хато қи лган им ни сезиб, қўлини қўйиб ю бо- 
риш га улгурмасим дан “т а р е ” этиб чап ю зимга ш ап ал о қ 
туш ди-ю , ю зим дан ўт ч и қ и б кетди. У ндан бундай қи л и қ - 
ни мутлақо кутмагандим. Ш у боис, тахтадай қотдим. С ўнг 
секи н аланга олаёзган тарсаки и зи н и силадим ва ўзим ни 
ём он кўриб кетдим: “ Қ ази сан , қартасан, асли наслингга 
то р тасан ” , д ей иш ад и. Ў зим ки м м ан -у, я н а ким га қўлим - 
н и узатиб турибм ан? Бу м уш типар од ам гарчи лик қилиб, 
мени ан авилардан асраб қолди, н он-туз берди. М ен н о- 
мард тузлугига тупуриб ўтирибман-а!
— Узр, — дедим б ош и м н и эги б , — билм асдан қилиб 
қўйибм ан.
О возим мунгли ч и к д и ки , ў зи м н и н г товуш им дан ўзим 
ж и ркан и б кетдим , қаддим букчайиб қолди. Энди бу ерда 
ор ти қ қололм асдим . Т аш қари д а ч и қ и ш и м н и тиш қайраб 
кутиб тури ш ган и ни и ч-и ч и м дан сезсам -д а, кетиш им к е ­
рак эди. Бу аёлн и н г олдида о р т и қ ўтиролмасдим. Худо 
йўл кўрсатиб, ж он и м н и ом он қолдирса, яш ай м ан , бўлмаса 
одамхўрлар қўлида итдай ўлиб кетаверам ан, деб ўйладим.
Ў рним дан туриб, қўлим ни кўксим га қўйиб аёлга таъ- 
зим қилиб кечирим сўрадим -да, эш и к к а йўналдим. Ж у­
вон буни мутлақо кутмаган эк ан , бақрай и б қолди. О ёкда- 
ри м н и зўрға судраб босдим , чунки таш қари д а мени ажал 
кутаётганди, ти р и к қоли ш и м га иш он м аётган ди м . Э ш и к
98


зу л ф и н и н и уш лаш им билан ел кам га қўл тек к ан и н и сез­
д и м , этим ж им ирлади. К и п р и к қоққун ча ш айтон и й ха- 
ёллар кўн гилни бузди. Б и р о қ бу саф ар ўзимда куч то п ­
дим ва ж увон н и н г қўлини сек и н елкам дан олиб, эш и кн и
очм оқчи бўлдим. Аёл мени шахд билан ўзи том он га бур­
д и -д а, бўйним дан қучокдаб, лаб лари ни лабим га босиб 
ўпа кетди... Қ олгани н и таъ риф лаш га тил ож из. Н игора 
бу аёлн и н г олдида ип эш олм ай ди. Ш унақа и ш лар ҳам 
бўли ш и н и тасаввурга сигдира ол м ай сан , ки ш и . Т ан ам - 
д ан мадор қуриди, сўлж айиб қолдим. Л ек и н бир нарса 
ч ато қ бўлди. Энди колбаса ёки қази н и кўрсам кўнглим 
ай н и ш и тай и н...
Ю ви ни б ч и қ и б , ором курсида ястан и б энди бу ёгига 
ним а қи л и ш и м н и ўйлаб ўтиргандим, э ш и к қўнғироғи ж и - 
ринглади. “А нави падар л аъ н ати лар ян а қайтиб келди- 
м и ?” — деб сароси м алан дим . Б и р о қ рўпарам да ти рж ай - 
ганча пиво ичиб ўтирган аёл пинагини ҳам бузмади. М ени 
етаклаб бош қа хонага олиб ки рди-да, ўзи эш и к н и очгани 
кетди. Бирдан сергак тортдим , м и ям ни вақимали хаёллар 
чулғади: “ М ен аввал и ш и м н и б и ти ри б олай , кейи н б е­
малол уш лаб, олиб к етаси злар” , деган бўлса-чи бу мак- 
кора аёл одамхўрларга!
Ҳ и м оялани ш илинж ида оғи рроқ, уриш га қулай роқ н ар­
са қи дири б хона ичига кўз ю гуртирдим. Д еворда о си ғл и қ 
қилич турарди. Қ или чн и қўлга олдим. Ку'ролланганим- 
дан д ад иллан и б, эш и к к а яқ и н л аш д и м , қия очиб , бемаҳал 
безовта қилган одам н и куга бош ладим . Н азарим да, м ак- 
кор аёл ортим дан туш ган одам ларни шу хонага бош лаб 
келадигандай туйилди. Б и р о қ ҳам м аси мен ўйлаганим - 
дан бутунлай б ош қача тарзда кечди. Б ояги н а м ен билан 
истаганча кўн глин и хуш лаган ж увон бўсағада бир эр к ак
билан ю тоқиб ўп иш ди , кейи н ки й и м лари н и ю лқиб еч- 
ганча б и р-би ри га чирм аш ди. Бир муддат уларн и нг ақлга 
сиғм айдиган қи л и қ дари н и кўриб қотиб қолдим . Наҳот- 
ки, мен ҳам шу э р к а к қилаётган қи лғи ли кн и қилган 
бўлсам?! Э р к ак н и н г аёл этагига ш ўнғиш и... Йўқ, бўлиш и 
м ум кин эм ас, бу иш м ен и н г қўлимдан келм айди, дея 
ўйладим. А на ш ундагина қаерга ки ри б қол ган и м н и ан г­
ладим ва те зр о қ бу исловотхонгшан гумдон б ўли ш н и н г
9 9


чораси н и ахтардим. Ким билади, навбатда яна нечта одам 
турганини?
М ен б еки н и б турган хонадан ай вон га бемалол ўтса 
бўларкан. Ўтиб энгаш ганча, ай в о н н и н г бурчагидаги э ш и к ­
ни очиб кирдим . О ш хона. У ндан кейи н меҳмонхона. Мен 
шу ерда овқатланган ди м . Ш ундай паллада овқатн и эс- 
лаш ... К ўнглим беҳузур бўлди.
Д ақлизда ш ляпа, костю м ва я н а алл ан и м ал ар п ала- 
партиш сочи ли б ётарди. К ўзой н ак ҳам бор экан . К ос- 
тю м н и ки й иб, ш ляпани б ош и м га қўн д ирд и м -д а, кўзой- 
н ак н и тақиб олдим. М ақсад, уй атроф и д а аланглаб мени 
кутаётганларни чалгитиш . А даш м аган э к а н м а н , ўш а та- 
қи рб ош билан у н и н г н овча ш ериги кўчада у ёк дан -бу 
ёқ қа саланглаб сигарета тутатиб ю риш арди.
Гўё шу уйда яш аб ю рган одамдай йўлакдан ч и кди м -у, 
ўнг том он га бурилиб кета бош ладим . Кўз қи ри м билан 
д уш м анлари м н и нг сергаклан ган и ни , сўнг бир-бирига маъ- 
н оли қараб қўй ган и ни кўрдим. Б и р о қ улар ж ойларидан 
ж илм ади , д ем ак, мени тан и ш м ади . Ш ундай э са-д а, ю ра­
гим ти пи рчилаб, э л л и к қадам ча м асоф ан и ти ш и м н и т и ­
ш им га босиб, зўрға ю риб ўтдим. К ей ин қадам и м ни тез- 
латдим. У ларни н г кўзи илғам айдиган ж ойга етганим дан 
сўнг ортим га ўгирилиб қарадим. Қ и м ирлаш ган и йўқ, м е­
н и н г йўлакдан ч и қ и б қоли ш и м га умид қи либ тури ш и б- 
ди. “ М и нг йил қи м и рлам англар, қарм окд ари н гга л аққ а 
б а л и қ и л и н а д и ” , д ея ўзи м ч а м ам н ун ж и л м а й д и м -д а , 
йўлимда давом этдим.
Уч соатча ю рганимдан сўнг дарм он и м қуриб, уйқу боса 
бош лади. Тунаш га эса ж ой йўқ. Я н а юрдим. Ч и рокдари
кам роқ, қ о р о н ғи р о қ бир ж ойга етдим. И м оратлар тоғ 
қоялари дай қорайи б турибди. Бу уйларда ҳам одам лар 
яш аса керак, \о з и р улар м аза қи либ ухлаш аяпти, деб 
ўйладим. Ҳ авасим келди уларга. У йлардан бири га я қ и н - 
р о қ бориб тепага қараб тургандим , қаердан ди р хуррак 
овози келди. А трофга қарадим . К ўзлари м н и зўрға очиб 
турардим , т и к оёқда ухлаб қоладиган аҳволдаман. Хуррак 
эса бир баландлаб, бир пасайи б эш итилади. Н иҳоят, пай- 
қадим — хуррак товуш и и м оратн и н г ертўласидан келаёт- 
ганди. П айп аслаб ертўлага ки ри лади ган ки ч к и н а эш и к -
100


ни топдим . И тарсам , очили б кетди. Би рпас к и ри ш и м н и
\а м , ки рм асли ги м н и ҳам билм ай туриб қолдим . С ўнг 
таваккал қилдим.
З и н а н и н г охири зи м -зи ё, ҳеч н арсани кўриб бўлм ай- 
ди. Ш у боис, кирган ж ой и м да деворга суяни б секин 
ўтирдим. Ш у кўйи ухлаб қолибм ан.
Қ ан ча ухлаганим ни б и л м ай м ан , ш овқи н -сурон д ан уй- 
ғониб кетдим. Т уриш га ҳам улгурмасим дан бир барзанги 
й и ги т ёқам д ан уш лад и -д а, б и қ и н и м га муш т туш ирди. 
О ғр и қ н и н г зўридан букчайиб қолдим . Бўйним аралаш
бош и м га зарба тегди -ю , ҳуш имдан кетдим. К ей и н ним а 
бўлганлигини билм айм ан .
К ўзим ни оч сам , ҳам ма ё қ қум — саҳро. Т и ккай ган
дарахт кўринм айди. А троф им да со ч -соқ оллари ўсиб кет- 
ган, уст-бош и ки р, й и р т и қ -я м о қ еттита одам қум устида 
ч ордон а қуриб ўтириш ибди. Қ аердалигим ни б илолм ай, 
кўзи м н и уқалаб сек и н ўрним дан туриб ўтирдим. Ё н и м - 
дагилардан бири елкам га қўлини қўйиб б и р н и м а деди. 
Туш унмадим. Қ араб қўйдим , холос. С ўнг ўрним дан ту­
риб чор тараф га қарадим . Ў тирганим да кўри н м аган эк ан , 
биздан ан ч а нари да баланд дарахтлар с и л к и н и б турибди. 
Ўнгу сўлдаям шу м анзара, ф ақ ат орқада кўм -кўк д ен гиз, 
охири кўринм айди. Биз турган ж ойдан узоғи билан эл- 
л и к қадам ча чапда пастқам и м орат бор. У зокдан дам 
ол увчи ларн ин г оддий палаткаси га ўхш айди. Қ аерга ке- 
л и б қолган и м н и билолм ай б ош и м қотди. Гарангсиб тур­
ган маҳалим уйчадан қадди сп о ртч и ларн и ки дай ти к, бар- 
васта и кки та й игит чиқиб, тўғри биз том он юрди. “О дам - 
хўрларнинг ш ери к лари м асм и ?” — деб ўйладим юрагим 
ҳаприқиб. К и й и м лари га, юз тузи лиш ига си н чи кл аб қара- 
д и м , корейсларга ўхш аб кетиш аркан. К ўнглим таски н
топгандай бўлди. А мм о уларн и н г турқидан я х ш и л и кн и н г 
асари \а м кўринм асди. К ел и б о қ и ккаласи каратэ усулида 
ён и м д аги ларни ш ун ақан ги теп ки л аб кети ш ди ки , кўриб 
кўзим дан ёш ч и қ и б кетаёзди. Ҳ ар қалай, навбат менгача 
етиб келм ади. Ч и галлари н и ёзи б олгач, й игитлар б ари - 
м и зн и уйча том он ҳайдади.
Э ш и кдан ки р и ш и м и з билан ер остига туш иладиган 
зи н ан и кўрдим. “Т ам ом , бу саф ар кугулиб ч и қолм ай м ан ,
101


ёриб таш лаш ад и ” , деб ўйлагандим, хайрият, ундай бўлма- 
ди. Тушган ж ойим из хийла кенг экан. Тепада ўнлаб чироқ. 
Д еворлар бетон. О ёқ ости ҳам. Ш унақа о в л о қ ж ой , бу- 
н и н г устига, ер н и н г тагига қаердан то к олиб ки ри лган и - 
га ак ди н г етм айди. Я н а қандай дир асбоб-ускуналар, тош 
м айдаловчи ч ўқм орлар аралаш -қ урал аш бўлиб ётибди. 
Б изни кек сар о қ бир эр ка к кутиб олди. С аф га ти зи б , ҳар 
б ири м и зга си н ч и кл аб қараб чиқди. Бир ним алар деди. 
М ендан бош қа \а м м а ҳиринглади. Д ем а к к и , уларга хуш 
ёкддиган ran айтди. А фсус, тил б и л м ай м ан , йўқса уларга 
қўш илиб ҳирингларм идим ?
Й ўқ, б ари би р ҳи рин глам ас экан м ан . Бир ш иш а вино 
келтириш ди. Ё н им дагилар ш иш ага кўзлари туш иш лари 
билан ти п и рч и лаб қолиш ди. Л аб л ари н и ялаб ю тоқиш ди. 
Ш ундан б илд и м ки , алкаш ларга қўш или б қоли бм ан . Л е ­
ки н чол вин он и уларга бериб қўйм ади, ҳар б и р и н и н г 
қўлига пиёлага ўхшаш идиш тутқазиб, атиги бир қултум- 
дан вино қуйди. Ў ш анда п и ён и стал арн и н г ж и ғи би й рон
б ўлганини кўрсангиз эди. А йрим лари биров савалаётган - 
дай ўкириб ю борди. Т аш қари д а каратэчи й иги тлар теп - 
килаганда ҳам улар б унчали к дод-вой қилиш м аганди.
Ш ундан сўнг чол и ш ларн и тақси м лад и. М ен и н г зи м - 
мамга отнинг калласидай тош ларни майдалаш тушди. Чун- 
ки п и ён и стал арн и н г орасида э н г бақуввати ўзим эдим. 
Б ун ин г устига, тилим йўқ.
Қ иш лоғи м и зда М уртоз гунг деган одам бўларди. Гапи- 
ролм асди -ю , леки н ш унақа бақувват, серғай рат эди ки , 
у н ча-м ун ча и ш лар унга чикора эди. Ў зиям қ и ш л о қн и н г 
н и м аи ки оғи р ю муш и бўлса, ўш ани тўғрилаш арди. Ҳ озир 
м анави чол ҳам м ени , ҳойнаҳой, тен так кучи кўп, деб 
хаёл қилди, ш еки лли , и ш н и н г оғи ри н и м енга ю клаб, 
и м о -и ш оралар билан н и м а қи л и ш н и туш унтирди. Ж аҳ- 
лим чикди: “ Нега энди мен б уларни н г и ш и ни қи лиш им
керак? Н им а ҳақи бор мени иш латиш га? Ў тказиб қўйган 
ж ойи б о р м и ?” Ш уларни ўйлаб, ж ой и м дан қ и м и рл ам а- 
дим. Б ош қалар бую рилган ю м уш ларига ки р и ш и б кети ш - 
ди. Ч унки уларга ж о н лари дек ази з вин о ваъда қилинган 
эди.
М ен и н г қи м и рлам аётган и м н и кўрган чол бир ним алар
102


деб гапирди. М ен б акрайганча туравердим. Бир н им а 
уқтириш қ и й и н л и ги н и сезгач, чол б и з туш иб келган зи н а 
ён и га бориб, те нага қараб бақирди.
Бирпасда и кки та тепағон й игит пайдо бўлди. А ввалига 
улар м енга и рж айиб қараш ди. К ей ин биттаси баш арам га 
ш унақа теп д и к и , яхш иям вақтида ю зим ни қўлим билан 
беки ти б қолган и м , бўлмаса, кўзим хонасидан оти либ чи- 
қиб кетармиди? Ш ундоғам қўли м н и н г устидан теккан
зарбадан бурним п ач о қ бўлди-ёв. Б и р о қ улар бир теп ки
билан қаноатлан иш м ад и, бети н г-кўзи н г дем ай обдан кал- 
таклаш ди. С улайиб қолдим . Ш ундан кейи н чол ю зимга 
б и р чўмич сув сепи б қўлим дан уш лаб туриш им га кўм ак- 
лаш ди.
И ш им унмади. К алтак зарбидан пўла бўлган аъзойи 
бадан им зирқирарди. Бун ин г устига, зи л-зам б и л чўқм ор- 
ни ҳар кўтариб таш лаганим да қўлим зи рқи ллаб оғрир, 
ж он и м ч и қ и б кетгудай бўларди.
Бир маҳал о вқат бериш ди, туш ли к бўлса керак. Б ош қ - 
аларга кўп роқ, менга кам роқ. И ш дан бўйин товлаганим , 
то ш н и кам м айдалаганим гадир. Чол қўлини ҳавода ҳара- 
катлантири б ш уни уқтирди, ш екилли. Тўймай қолдим. 
Э нди кечгача қатти қ р о қ иш лаш керак, деб кўнгилдан 
ўтказдим . Ш ери клари м га бир пиёладан вин о ҳам ула- 
ш илди.
К унлар шу зайлда ўта бош лади. Д ам олган и ўтирга- 
н им да аъзойи баданим қақш аб оғрийди. Ш унга қарам ай, 
аста-секи н таи л ан д ли кл ар ти ли н и ўрганиб олдим. Пухта 
б илм асам -да, ҳар қалай, гап и м н и ш ерикларим га уқтира 
олам ан. П иён и сталардан б и р и н и н г исм и А ндрес экан
(н егади р уларни алкаш деб аташ менга одат бўлиб қол- 
ганди). У ни н г он аси асли ам ер и кал и к эк ан , Т аиландга 
дам олгани келиб, шу ер л и к бир й игит билан тан и ш и б
қолибди. О рада севги пайдо бўлибди. Б и р о қ ун и н г умри 
бир йилдан нарига ўтмайди. А м ери кал и к сулув И сроил- 
дан келган бош қа бир сайёҳ билан топ и ш и б , и кки о й л и к 
А ндресни отасига таш лаб, ян ги хуш тори н ин г ю ртига ке- 
тибди. Бола етти ёш га тўлганида отаси автоҳалокатга уч- 
раб, олам дан ўтади.
— Ш унгаям , мана, й и ги рм а йилдан кўп бўлди, — деди
103


Андрес кечқурунги ри зқи — бир пиёла ви н оси н и ичиб 
олгач, — ғамимга вин он и ш ери к қилдим . Охири п и ён и с- 
тага айландим .
— О н ан г сен и сўроқлам адим и? — сўрадим ундан.
— О там ни н г айтиш ича, уч ёш лигим да бир марта қўнғи- 
р о қ қилган экан . У о ш и қ бўлган й игит ш айтон қавм идан 
экан . О н ам н и н г бобосидан мерос қолган и кки м и лли он - 
дан о р ти қ пулини алдаб-сулдаб ўзи н и ки қи либ ол ган и - 
дан сўнг орқаси га тепиб ҳайдаб ю борибди. Хуллас, қўнғи- 
р о қ қилганида отам дан пул сўрабди. “ С ен и н г ён и нгга 
б орам ан, ўғлим изн и соғи н и б кетдим , бирга я ш а й м и з” , 
дебди. Б и р о қ отам ун и н г гапларига и ш он м аган . Ш у-ш у 
д о м -д аракси з.
А ндресга ач и нд и м . М ен и -ку, отам , укаларим кунда 
бўлмасаям кунора эслаб туриш ар. Бу бечоран ин г ҳеч кими 
йўқ. Ҳ аётдан сови б бўлган. Бир ам аллаб озги н а вино 
ичиб олса бўлди, кун бўйи ш ун и нг кайф и билан ю раве- 
ради. Бир марта Т аски н и см ли бўйдор, чўпдай озғи н, 
ти ш лари қорайи б кетган, оғзидан қўланса \и д келадиган 
одам билан вин о талаш иб ури ш и б қолди. А ндресга бир 
п иёла кам л и к қилди, ш еки лли , Т ас к и н н и к и н и тортиб 
олм оқчи бўлди. Л ек и н у ҳам осо н л и кч а ж он беради ган - 
лардан эмас. Ж анж ал бош ланиб, ёқалаш иб кетиш ди, вино 
ерга тўкилди. У ндан к ей и н ҳақи қи й муш тлаш ув бўлди. 
Ёлғиз мен ул арн и н г орасига туш дим , қолганлар п ин аги - 
ни ҳам бузгани йўқ, бем алол вин оси н и ичиб, овқатлани б 
ўтирди. Т аски н калтак еб, ў ки ри б-ўки ри б йиғлади. С ўнг 
ерга чўзилиб ётиб, тўкилган н аси б аси н и ялади. У ни н г бу 
қи лиғи н и кўриб кўзим дан ёш ч и қ и б кетди. А ндресдан 
н аф ратланди м ва чидолм ай ён и га бордим -да:
— Агар я н а б и р марта у н и н г вин оси га ч ан г солсанг, 
б или б қўй, уриб ўлдираман! — дедим бақириб.
Б и р о қ ran им А ндресга чиви н ч аққ ан ч ал и к ҳам таъсир 
қилм ади. У индам ай ов қат еб ўтирарди.
Ш у воқеадан кей и н тахм ин ан уч ой ларча ўтганидан 
сўнг ти н к ам и з қурий бош лади. К елганим издан бери қуёш - 
ни кўрм аймиз. М еҳнатим из оғир, л ек и н ей и ш и м и з, ётиб- 
тури ш и м и зга одам тугул и т ҳам чидам айди. О зи б-тўзи б, 
қ о қ суякка ай лан д ик. Б и р о қ н и м ад ан ди р ум идворм из. Бу
104


ердан қутулиб ч и қ и ш д ан эм ас, албатта. Ҳ еч бўлмаса, бир 
м артагина тўйиб вин о ичиш дан. М ен эса, уй и м н и , отам - 
н и , у калари м н и , ҳеч қурса, б и р м артагина кўри ш н и орзу 
қи лам ан. Иш бош қарувчи С укан ья ҳар саф ар овқат олиб 
туш ганида умид билан қарайм ан: “ И ш лари н гн и қилиб 
бўлдинглар, энд и си зларн и қўйиб ю б орам и з” , д ей и ш и н и
кутам ан. Б и р о қ ундан сас чиқм ай ди . “Ў зи м н и н г винохў- 
рларим , — д ей ди , — кўп еб -и ч аяп си зл ар , л ек и н иш ла- 
р и н гн и н г унуми йўқ. А ввалгилар сизлардан к ў п р о қ иш - 
лаб, кам роқ вино ичарди” . “ И н соф сиз, — ўйлайман ичим - 
да, — кун бўйи ти н м ай м и з-ку . Қ ан ча тош н и м айдалаяп- 
миз. И чидаги я л ти р о қ н арсани аж ратиб бераяпм из. Ҳ ам - 
м аси н и бир чўмич ёвғон учун қ и лаяп м и з-к у. Я на ним а 
истай санлар б и зд ан ?” А мм о гапларим ичим да қоли б ке- 
тади. К ўрқам ан айтиш га. Ч унки энди келган пайтим да 
еган калтакларим эси м дан ч и қ қ ан и йўқ. Э сласам , бада­
н и м ж и м и рлаб кетади.
К анг йиқилди. У орам изда қари, н им ж он и. О р ти қ чи- 
долм ади иш лаш га. У ни б и р қоп ундай судраб тепага олиб 
ч и қ и б кетиш ди. К ей ин қўйиб ю бориш ди м и ёки ўлдириб 
бир ж ой га кўм иб таш лаш д и м и , билм адик. Ш ундан сўнг 
руҳим из чўкиб, маъю с торти б қолдик.
Э ртасига С укан ья и кки я ш и к вин о олиб келди. Ў ш ан- 
д аги қ и й қ и р и қ н и б и р эш и тсан ги з эди , тери м и зга сиг- 
м айдиган дараж ада қувондик. Ш у кунгача м ен ичмаётган 
эди м , менга б ериш м асди ҳам, б и р о қ бу саф ар С уканья 
я ш и к л ар н и ўртага қўйиб: “Тўйгунча и чи н глар, бўлди, 
и ш л ари н г тугади!” — д еган и да ўзим ни тутиб туролм а- 
дим . К ўзим дан ёш им ти рқи раб о қ қ ан ч а ҳам мадан олдин 
бир ш иш а в и н он и қўлимга олди м -да, огзи ни очиб ш и ш а- 
пиш аси б илан кўтардим. Бир д ақи қада ш и ш ан и бўш а- 
тиб, и к к и н ч и си н и қўлга олдим. Ш ери клари м ҳам м ен ­
д ан ортда қолиш м аётган эди. Ҳ ам м а им кон қадар тезроқ 
ва кў п р о қ ичи ш га уринар, гўё яш и к л ар н и б иров улардан 
т о р т и б о л а д и га н д а й . А д аш м аса м , т ў р ти н ч и ш и ш а н и
бўш атганим дан кейи н бош им аршаниб, одам лар кўзимга 
иккитадан кўрина бош лади. “ Бўлди, Н одир, бош қа и чм а” , 
дей м ан ўзи м га-ўзим , л ек и н я н а ичам ан. Б и р пай т гирт 
мает бўлиб қолдим . Қ олганлар м ен д ан -д а баттар аҳволда
105


эди. У чтаси ал л ақ ачон аған аган , б о ш қ а л а р и ш и ш ан и
қучоқлаганча ғўлдираб ўтирарди. С укан ья аҳволим изни 
кўриб кулди ва сахийлиги тутиб, бир дон адан сигарета 
улаш ди. Тутатиб оли ш и м и зга ҳам қараш иб ю борди. Ана 
шу лаҳзаларда ундан яхш и одам й ўқ эди биз учун.
— М ен , — деди А ндрес оёқца зўрға тураркан , — сени 
яхш и кўраман. С ен дунёдаги э н г бую к и нсон сан . Кел, 
битта ўпай.
А ммо С укан ья ўптирм ади, кўкрагидан итариб юборди. 
А ндрес думалаб кетиб, сигаретани эзғилаб ю борди ва 
ётган ж ой и да йиғлай бош лади. У нга си гаретам н и бериб 
овутм оқчи бўлдим, ам м о эплаёлм адим . О ғзим дан ғўлди- 
раган товуш чиқди , қалтираётган қўлим эса қи м и рл ам ас- 
ди.
О радан бироз ўтиб, тўрттаси теп адан туш иб келди. Бу 
пайт кўзим ни уйқу элтган ва ерда узала туш иб ётгандим. 
Улар бизн и тепага кўтариб олиб чиқаётган л ари н и а н и қ - 
т и н и қ сезиб турдим. Ч и қсам қуёш га қарай м ан , оф тобда 
тоблан ам ан , деб умид қилгандим . Бўлмади. Ч и ққ ун и м ч а 
тарракдай қотиб ухлаб қолибм ан.
Ў зимга келганим да, ум м онда пароходда сузиб кетаёт- 
гандик. Аввалига пориллаган о воздан чўчиб туш дим. Бир- 
дан ён -вери м га қарадим. М енга тақцирдош бўлиб қолган 
ш ер и к лар и м б и р и н -к е т и н кў зл ари н и оч и ш аётган эди. 
Ҳ ам м а ҳайрон, қаёққ а кетаётгани м и зн и ҳеч ким б илм ас- 
ди. М ен и н г эса, қувончим ичим га сиғм айди , чунки бир 
кун келиб ум м онда пароходда сузам ан , деб ҳеч хаёлимга 
келтирм агандим .
Ш ери клари м ш ундай аж ойи б сайрдан ҳузур туй и ш м а- 
ётгани мени аж аблантирди. Т ўлқи н лан и б турган кўм -кўк 
сув, ҳавода гоҳ пастлаб, гоҳ ю қорилаб учиб ю рган о қч ар- 
л о кд ар жуда чирой ли эди. Н аҳотки буларни кўриб одам 
завкданмаса?!
— Б алки, — деди А ндрес сувдан кўзини узм ай, — 
А м ерикага обори ш ар б и зн и . Ў ш а ёкда қ ан д ай д и р иш 
қ и лсак керак-да.
— Й ўқ, — деди Т аски н п ароход ни н г буруқсиган мўри- 
си га қараб, — бу кем а к и ч и к , унда А м ери к ага етиб 
бўлм айди. М ен и м ча, я қ и н -атр о ф д аги бирорта ш аҳарга
106


таш лаб кетиш ади. У ёқдан уй им изга етиб олиш ўзим изга 
қолади.
— Ҳ е, — кулди Ж о исмли \а м р о \и м и з , — қайси уй и н - 
гга? А нави ертўлагами?
— Ҳ арна, одам га қадрдон бўлиб қолувди ўш а ертўла. 
Ў зим изга хон, ўзи м и зга бек эди к. Х оқлаганча ухлардик. 
Б иров кели б о р ом и м и зн и бузмасди.
У гап и н и н г охирида оғи р хўрсинди. С ўнг секи н ўтир- 
ди. Ў к си н ган и д ан м и , танаси қалти рай бош лади.
— Х афа бўлма, — ун и н г ён и га чўкди Ж о , — я н а ш уна- 
қанги ж ой топ и б олам и з. У ндан кейи н маза қи ли б я ш а й ­
миз.
— Я хш иси, б и р қултумгина вин о топ и б бер. Бош им 
ёри ли б кетай деяпти.
— Қ аердан топ ам ан? Ўзим ўлай д еяп м ан -у. О згина 
чидасак, ўзлари бериб қолиш ар.
Ш ундан сўн г орага ж и м л и к чўкди. Б и лам ан , бари н и н г 
хаёлида вино. Ч унки б уларни н г ж он и -д и л и ф ақ ат вино. 
А на, ю зларида ним табассум пайдо бўлди, ҳойнаҳой, хаё­
лида т и п -т и н и қ қизил вин он и си м ираётгандир. И чади- 
да, сўнг дунёни унутиб, лаззат оғуш ида роҳатланади. М ен 
эса, бундай қилолм ай м ан . К ўм -кўк ум м онга терм илиб, 
жуда олисдаги м унғайибгина турган кулбам изни эсл ай - 
ман. Ёш, шўх б олалиги м н и қўмсаб и чи кам ан ...
К утилм аганда ҳам ма ёқ н и туман қоплади ва аста-се­
ки н қую кдаш иб, сув ҳам кўри н м ай қолди. Ю рагим бе- 
зовталанди, си қи лди м . Н егадир ўзим ни ум м онга таш ла- 
гим келди. К ем ан и н г бортига бориб, тутқичдан уш ла- 
д и м , қўлларим титрай бош лади.
— Н им а қи л м оқч и сан ? — деди Ж о ортим дан келиб 
елкам га қўлини қўяркан.
— Билмадим.
— К ерак эм ас. Яхши кун лари нг \а л и олдинда.
Ш у бир оги з ran кўнглим га таски н берди. О чиги, Ж о - 
д ан бунақанги гапни кутм агандим , бир п иён и ста бўлса, 
ҳис-туйғулардан йироқ. Н и яти м н и қандай пайқади?
Ш ери клари м ён и га бориб, б ош и м н и хам қи ли б ўтир- 
дим.
Вақт им иллаб ўтар, бунга сай и н хом уш лигим из ортиб
107


борарди. Қ изи ғи , энди м ен и н г ҳам вин о ичгим келаёт- 
ганди. Бир маҳал кем ан и н г б и з турган бурни том онга 
бир-б и ри д ан бақувват учта й и ги т келди. “Я н а калтак- 
л аш са к е р ак ” , деб ўйладим. А мм о улар бундай қи ли ш м а- 
д и, б и р о қ вин о ҳам бериш м ади.
— С изларга и кки та қ а й и қ берам из, — деди уларн и нг 
новчароги ирж ай и б, — зўр битта оролга я қ и н л аш и б ке- 
лаяп м и з. Агар ўш а қайи қда оролга етиб боролсанглар, 
ти р и к қоласан лар, бўлмаса изгиб ю рган акулаларга ем 
бўласанлар.
А куланинг й иртқи ч л и ги н и кўп эш и тган м ан . У қай и қ- 
ни б и р зарбада бўлакларга бўлиб таш лаш и ҳеч ran эмас. 
Ю рагим ўйнади. Ш ери клари м орасидан бақувватроғини 
қ и д и рд и м , улар б и л ан битта қ а й и қ қ а ч и қ м о қ ч и й д и м . 
Қ аёкда? Ҳ ам м аси қ о қ суяк, э ш к ак эш и ш га яраш и н и худо 
билади. М ен и н г ҳам ўзимга и ш он чи м йўқ. Ш у боис, 
ўзим ни тақ д и р н и н г ихтиёрига топ ш и рди м .
Қ ай иқдарга ўтирган им издан кейи н б и зн и сувга туш и - 
риш ди. С ўнг кем а сувни ёри б илдам лаб кетди. У нинг 
ортидан бир муддат алам билан терм или б қолдик. “ Б и ­
роз ю рганидан сўнг кем а тўхтайди, б и зн и бортга о л и ш а- 
д и, ҳазиллаш увдик, д ей и ш ад и , сўнг вин о б ер и ш ад и ...” 
Б и р о қ бу ш и ри н умидли ўйлар саробга айланди. К ема 
ш итоб билан биздан узокдаш иб кетди. У м иди м и з узи- 
либ, б ош и м и з эгилди ва м ен и н г кўзим қ а й и қ тубидаги 
теш и кдан кираётган сувга тушди.
— Ғ а р қ бўламиз! — бақи ри б ю бордим ваҳимага туш иб.
М ен и н г овозим ҳавога си н ги б улгурмай:
— Ўлди-и-к!!! — дея Т аски н ўкириб юборди.
— М аразлар, итдан тарқаганлар!!! — қи чқи рди Ж о.
Бош қалар ҳам буткул сароси м ага туш иб қолди. Қ а й и қ
тобора сувга тўларди. Ж азавада те зр о қ эш к ак н и тез эш и ш
зарурлиги, ш ундагина оролга етиб олиш м ум кин ли ги ҳеч 
к и м н и н г хаёлига келм асди. Бу орол деган лари бор н ар- 
сами ёки рўёми — биров билм айди. Т ўпиғим гача сувга 
ботиб, т и к турганча тўрт тараф га қарайм ан. Т ум ан, ҳеч 
вақо кўринм айди.
— Ана!!!
Бир маҳал қўш ни қайи кда Т аск и н бақи ри б қолди. У
108


ҳам ти к турганча аланглаб орол ни қидираётган экан . У 
қўли билан кўрсатган тараф га кўзим теш илгудай бўлиб 
қарадим. Биздан тахм ин ан и кки -уч ки лом етр нарида н и- 
м адир қорайи б, элас-элас кўзга таш лани б турарди.
— С узайлик! С узайлик! — деб қи ч қи р и б ю бордим ўзим 
сезм аган ҳолда.
П адар лаъ н ати лар қайи қлард а б ор-й ўғи и кки тадан э ш ­
как қолдири ш ган экан . Ҳ арчанд ури н м ай ли к, қайиғу
1
а- 
ри м и з қ о зи қ қ а боғлаб қўйилгандай ҳеч ж илм асди. Бу 
аҳволда юз қулоччаям сузиш им из амримаҳол. Қ ай и қ ичига 
йиғилган сувни ҳовучлаб чи қари б таш лаш га уриндик. Бу 
туян и қош икда суғоргандай ra n эди. Қ а й и қ бор га н сари 
сувга тўлиб оғирлаш арди. Бир марта қи ш л о ғи м и зн и н г 
этагидан оқи б ўтадиган катта ар и қ қ а чўкиб кетганм ан. 
М ен и м ча, олти-етти ёш лар атроф и д а бўлсам керак. Сув 
ю тиб, ўлиш им га бир бахя қолган , н аф аси м қайтиб ш уна- 
қанги қи й н ал ган д и м ки , ҳали-ҳануз эси м дан чиқм ай ди . 
Ў ш а воқеани эслаган и м ҳам он ж он талвасаси да увадаси 
ч и қ и б кетган й и р ти қ ки й и м лари м н и ечиб таш лаб, ўзим - 
ни сувга отдим ва ю залаб келиб қай и қн и орқаси дан итар- 
дим . Б и р о қ қ а й и қ олға си лж и ш ўрнига ортига кета б о ш ­
лади.
— Н и м а қи л аяп сан , тентак?! — қи ч қи рди Ж о. — Ч и қ
қайиққа!
Бир ам аллаб олти юз метргача силж идик. Б ош қа қай- 
и қд аги ларн и н г аҳволи б и зн и ки д ан баттарроқ, улар бири 
қўйиб б ош қаси б ақи рар, ёрдам сўрарди. Б и р о қ бу дод- 
ф арёдн и ким ҳам эш и тад и, ҳам м ан и н г ж он и ўзига ш и ­
рин.
— Қ ай и қ н и ағдарайлик! — д едим том оғи м йиртилгу- 
д ек қичқириб. Буни қаранг, ам ери кал и к ҳиндулар ҳақида- 
ги б и р к и н о ф и л ь м д а т а н г в а зи я тд а ш у н д ай усулн и
қўллаш гани ёдим га туш иб кетди.
— А кулаларга ем бўлм оқч им и сан , аҳмоқ?! — бақирди 
Т аски н.
— Агар ҳозир ш ундай қи лм асак, к ей и н кеч бўлади, 
б ари би р чўкиб кетам из!
Гапим ж авобси з қолди, л ек и н қайи қдош ш ерикларим
гапимга кириш ди. Б и зн и кўрган б о ш қ а қайи кдаги лар ҳам
109


шу усулни қўллаш ди. Л ек и н сувга тўла бош лаган қ а й и қ - 
ни ағд ари ш н и н г ўзи бўлмас экан . Уч ки ш и бир том онга 
ўтиб, бор ю ки м и зн и таш ладик. Қ ани эн д и , қ а й и қ бир 
том он га ётса. Ў зим из эса қуш дай енгил бўлиб қолган 
экан м и з. Б арибир м и н г м аш аққат билан бўлса-да, удда- 
лад и к , қай и ғи м и з тўнтарилган қозон д ай сув ю з и га қалқ - 
иб қо л д и . У чалам и з у н и н г о р қ а то м о н и га ў тд и к -д а, 
оёғи м и зн и ти н и м с и з ш алоплата бош лади к. Б и р о қ узоққа 
кетолм адик, д ар м о н и м и з қуриб, ҳансираб қолдик. Тўхтаб 
озги н а дам олди к. Ш у пайт п иён и ста Ж о:
— А кулага ўзи м и зн и сезди ри б қўям из бу аҳволда! — 
деб ваҳима солди. С увн и нг совукдигидан суяк-суяги м га- 
ча музлаб кетаётган чоғда Ж о н и н г бу ran и юрагим га 
қутқу солди. Б ўй н и м н и чўзиб, атроф га қараган бўлдим. 
Ҳартугул, тепа қаноти н и ан тен н а қи либ сузадиган мах- 
л у қ кўринм ади. К ўнглим б и роз хоти рж ам тортди ва яна 
оёкдари м н и қи м и рлати б, сувни ш алоплата кетдим. А ста- 
секи н м асоф а қи рқи ли б , кўзи м и зга ж анн атдай кўринаёт- 
ган оролга яқи н л аш аверд и к. Ю рак эса ҳап ри қди, кучи- 
м изга куч қўш илгандай бўлди.
Туман бутунлай тарқаб , қуёш у ф ққ а ён бош лаган пал- 
лада м анзи лга етдик. Т и н к а-м ад о р лар и м и з қуриган. С ув­
дан ч и қа солиб и сси қ қ и н а тош лар устига чўзилиб ётиб 
олдик. Танам ш унақанги яй рад и ки , асти қўяверасиз. С ан - 
диқдан ҳам катта си л л и қ тош лар оф тоб нурида роса қи зи - 
ган экан . Д ем ак, бу ерга туман туш м аган. Х ийла муддат 
ўликдай қи м и р этм ай ётдик. Б и р о қ кўп ўтмай, қуёш \а л и
ботиб к етм аси д ан оқ тагим издаги тош сови й бош лади. 
Д астлаб мен ўрним дан туриб, чўзилиб ётган ш ер и к ла­
римга бир сидра қараб чиқдим. Қ и зи қ, негадир тўрт киш и 
қолган эдик. Ҳ айрон бўлиб, теп ар о қ қа кўз югуртирдим. 
Йўқ, ҳеч ким кўринм айди. “ Н аҳот чўкиб кетган бўлса? 
О ролга ҳам м ам из чиқиб келгандик-ку! Ёки менга ш ун ­
дай кўри н ган м и ди ?” — дея ўйладим. Ў зимга и ш он и б - 
и ш он м ай , кўзларини ю м ганча, кураклари ни тош га бериб 
ётган ҳам рохдарим ни ян а б и рм а-б и р назардан ўтказдим. 
Йўқ, адаш иш им м ум кин эмас. Ҳ ақи қатан ҳам, битта одам 
кам. Қ и зи қ, қаёққ а йўқолди у?
М иям да м инг битта ўй билан оролга кўзим илғагунча
110


си н ч и кл аб разм солди м. У нда-бунда бўй чўзиб турган 
буталару етти -сакк и зта дарахтни айтм аганда, орол ф ақат 
тош дан иборат эди. У нчали к ҳам баланд эм ас, бир на- 
ф асда тепасигача ч и қ и б олиш м ум кин. Т епага ч и қ и б а т­
роф га қарагим келди -ю , л ек и н кўрқдим. А йтиб бўлади- 
м и, қан ақан ги ҳайвонлар бор бу ерда? Бу мўъж азгина 
оролда ай и қ , йўлбарсга ўхш аган йиртқичлар йўкдир, л е ­
ки н к а ггар о қ илон бўлиш и эҳтим олдан холи эм ас. С еки н
Т аск и н н и туртдим. “ Қўй, — деди у кўзини очм асдан , — 
озги на дам олай , дарм он и м қуриб кетди ” .
— К онг йўқ. Чўкиб кетм аганм иди? — дедим уни ян а 
қа тти қ р о қ туртиб.
— Билм адим , мени тинч қўй.
Бош қалар ҳам қилт этм ай ётибди. Д ем ак, уйқуларини 
бузганим дан н аф йўқ. Ўзим б и р ай лан и б келам ан. И лон 
йўқдир, бекорга ш уб \алан аётган ди рм ан , деб ўйладим.
Қ и зи қи ш устун келиб, ю қорилай бош ладим . Қ и й н ал - 
май теп ан и забт этдим. Бир муддат кўнглим завққа тўлди. 
Хиёл аввалги: “ Чўкиб кетиб акулага ем б ўлам ан ” , деган 
қўрқув кўнгилни тарк этди. К ўм -к ўк ум м онга м а \л и ё 
бўлдим. М айин эсаётган ш амолдан дилим яйради. Бир 
неча д ақ и қ а шу тахлит турганим дан кей и н ги н а о рол н и н г 
нари ги тараф ига қарадим — б и з етиб келган тараф га 
н исбатан хийла ёй и қ р о қ , дарахтлари ҳам кўпдай. Л екин
орол д ўп п и дайги н а экан . Бирпасда ай лан и б ч и қ са бўлар- 
кан. К онг кўри н иб қ оларм и к и н , деган ўйда ҳар бир хар- 
сангга си н ч и кл аб қарайм ан. Б и р о қ қораси кўринм айди. 
Сўл том ондаги қия бир то ш н и н г ортида қандай дир ш ар- 
па кўрингандай бўлди. К ўзим ни узмай қараб турдим. Йўқ, 
м ен и н г кўзим га ш ундай кўрингандир, деган ўйга б ор- 
дим .
Тепада туриб қуёш ботиш ини том ош а қи ли ш н и н г гашти 
бош қача бўларкан. Қ и п -қ и зи л баркаш дай қуёш уммонга 
чўкиб кетаётгандай, видолаш аётгандай — сўниб бораёт- 
ган чўғдай нурларини атроф ига сочиб, б ор-будидан ай - 
ри лаёти р гўё. О ф тоб бутунлай кўринм ай кетгунча кўзим - 
ни узмай турдим. Қ иш лоғим қайси тараф далиги н и ўзим - 
ча чамаладим. Э н ти кдим . К ўзим га ёш қалқди. С ўнг алам 
билан п еш он ам н и силаб, п астли кка энди м .


— Т оп ди н гм и ? — сўради Т аски н.
— Йўқ.
— Ерга ки ри б кетди ми? Ёним га келиб чўзилганди-ку, 
— деди А ндрес ўрнидан туриб ўтириб. — Қ орин очқаб 
кетди. И тдан тарқаган лар, вин о берм агани етм агандай, 
бир бурда нон ҳам таш лаб кети ш м ад и -я. Оч им издан ўлиб 
кетам из, ш екилли.
— Н аф аси н гн и и с с и қ қил, — деди Ж о ётган жойида.
— Қ аерга кетган бўлиш и м ум кин? — дедим б ош и м н и
қаш лаб.
— Орол катта экан м и ? — сўради Андрес.
— Қ аёкда...
— У нда ўзи кел ад и.
Б и р о қ К онг келм ади. Тунги совуқда дий д и раб, ам ал ­
лаб тон гни оттирдик. Қуёш бўй кўрсатди. Бир терак бўйи 
кўтарилди. Т ан ам изга и с с и қ югурган бўлди. Я н а К онгн и
эсладик.
— Ж он га тегди! — ўкириб юборди А ндрес. — Я хш иси, 
б ирор егулик топ ай лик.
У ни н г ran и туртки бўлди, ўзи и чакл ари м и з б и р -б и р и - 
га ёп и ш и б қолаёзган эди. Б и р и н -с и р и н ўрн им издан ту­
риб, аввал ю қорига ч и қ ди к, к ей и н о р о л н и н г орқа тара- 
ф ига ўтдик. Л ек и н оролдаги дов-дарахтда бир д о н а \а м
егулик меваси й ўқ экан . А лам им из олти бўлиб, атроф га 
ж овдираб қарай м и з. Т аски н ўтириб олиб йиглаш га туш ­
ди. Биламан, у овқат ем айди-ю , леки н вино ичмаса ж и н ни
бўлиб қолиш и тай и н . Хаёлимга: “ И лд из ей и ш к е р ак ” , 
деган ўй келди. Тарих ўқитувчимиз: “ У зоқ ўтм иш да аж - 
д одлари м и з илдиз еб кун кўри ш ган ” , деб айтган эди. 
Қ ўлимга уч қурроқ то ш н и олиб, ки ч к и н а бир бутанинг 
таги н и ковлай бош ладим . Ё н им дагиларн и нг миялари қай- 
наб кетган идан, қилаётган иш и м га эъти бор ҳам б ер и ш ­
мади.
И лд и зн и н г таъм и нордон экан . Л ек и н о ш қ о зо н н и ал- 
д аса бўлади. Я н а битта илдизни ковлаб олдим. Б ун иси- 
н и н г тупроғин и қоқ и б , бир қаватини ш и лиш га улгурол- 
д и м , холос, Ж о қўлимдан ю лқиб олиб оғзига ти кд и -да, 
гўё биров оғзи дагин и торти б оладигандай ш ош иб чайнай 
бош лади. Л уқм ан и ютгач, м ам нун илж айди.
112


— К алланг и ш лар эк ан , — деди у менга қараб.
М ақтов менга ёқдим и, ем иш им дан айрилганим дан хафа
бўлмадим. А к си нча, руҳим кўтарилди. Т ағи н б и р бута­
н и н г таги н и ковлаётиб ён -в ер и м га алангладим , энди бу 
и лди зн и ян а ки м д и р илиб кетиш ин и истам асдим . А ммо 
энди хавотирга ҳож ат й ўқ эди, ш ерикларим ўзлари илдиз 
ковлаш га туш иб кетиш ганди. Биз гўнг титкилаётган пар- 
ранда га ўхш ардик. Ф арқ и ш уки, парранда ю м ш оқ қи н а 
гўнгни оёк,лари билан титади. Б из эса т о ш л о қ ерн и тош
билан ковлаяпм и з. Л ек и н илдиз билан қо р и н тўйғазиб 
бўлмас э к а н , нордон н арсани гаж иш меъдага тегаркан. 
Кўп ўтмай б и р и н -к е ти н ер ковлаш н и бас қилдик. Б и роқ 
и лдиз ковлаган ж ой и м и зда ч ўнқай иб , б о ш и м и зн и хам 
қилганча ўтиравердик. Гўё бу ж ойдан туриб кетсак, б и ­
ров келиб ер и м и зн и олиб қўядигандай. Ҳ ар қай си м и з ўз 
коваги м и зн и , бутам изни йўқотиб қўйиш дан чўчиётган- 
д ик. Ч арчаб, ҳолдан той ди к. Ҳ аво исиб, л ан ж бўлгандик. 
Б унинг устига, кечаси совуқда м иж ж а қоқ м аган и м и з боис 
уйқу босиб келарди. Ч анқаган дик. Н егадир сувли илдиз 
чанқатарди. Л абларим туп роққа б елан ган , оғзим тахир 
эди. Ш ундан м и , ўтиролм адим , ўрним дан туриб кўм -кўк 
ум м онга қарадим ва аста-секи н пастга туш а бош ладим . 
Ш ери клари м ортим дан эргаш ар, деб ўйлагандим. Бирок, 
улар ж ой лари дан қим ирлам ади.
С ув шўр э к а н , кеча сузганим да хўплаб кўрм аган э к а н ­
м ан, овора бўлдим, деб ўйлаб энд и изим га қайтгани м да 
тош лар орасидан си зи б чиқаётган булоққа кўзим туш ди. 
Бирдан ж он ки рд и, чўк туш иб, б и р ҳовуч сув олиб ич- 
дим . Бирам м азали ки , асти қўяверасиз. Ҳовучлаб ўти- 
риш га сабрим чидам ай, л аб и м н и б улоққа тутдим. Ю то- 
қиб қ он и б ичиб, кейи н қаддим ни ростладим -да, тепада- 
ги ш ерикларим га бақирдим :
— Ҳ ов, ўтираверасизларми?! Сув бор экан! Сув!
Улар ўринларидан туриш иб мен том он га югура бош - 
лаш ди. Ж ога ҳовлиқм алиги п анд берай деди, оёғи бир 
ч алин и б кетди -ю , л ек и н дарров ўзини ўнглаб олди.
Б улоқ бош ида у зо қ ўтирдик. С ув ичганда енгил торт- 
гандай бўлувдик. О радан бироз ўтиб, ч арчоғи м и з сези- 
л и б , узала туш ганча ухламоқчи бўлдик. Қ уёш н и н г қ ай н о қ
8
-
0 8-5 3 1
ИЗ


тиғи остида ухлаш азоб экан . Ў рним издан туриб, ти к
ўсган, тан аси яри м қулоч келадиган, ф ақ ат тепасидан 
ш охалаб барг чиқарган д арахтн и нг б и р парча соясига 
ўтдик. С ояга ҳам м ам из сиғм адик, шу боис, и кки га бўлин- 
дик.
Би лм ади м , қан ч а ётдик. Бир маҳал қорн и м ғулдирай 
бош лади. Ўтиб кетар, деб қим ирлам адим . Л ек и н бураб 
оғрий бош лагач, чидаб туролм адим . Ў рним дан сапчиб 
туриб, кўздан п ан ар о қ ж ойга югурдим.
“ Ш у етм ай турувди, — ўйладим и н қ и л л аб -си н қи л л аб
ж ой и м га қайтиб кели б, — энди бу балодан қандай қуту- 
л а м а н ? ” П еш онам даги терн и артиб, ч ўзилган и м н и б и ла­
м ан, А ндрес и нқиллади . С ўнг ўрнидан туриб п астли кка 
югурди.
И ш о н а си зм и , ш ер и к лар и м н и н г бари си б и р и н -к е ти н
холи ж ойга чопиш ди. Я хш и ям , м ен и кки марта чопиб 
қутулдим, улар беш -олти марта қатнади -ёв.
— О даммассан! — деди ҳолдан той ган Ж о. — М ақса- 
д и н г бизни ш арманда қилиб ўлдириш миди? Ш унча кўрган 
азоб и м и з кам м иди?
— М ен қаёкдан били бм ан ? — дедим ўзи м н и оқп ам оқ- 
чи бўлиб. — Ш у билан қори н тўйса керак деб ўйловдим - 
да.
— Т ўйдим и қорн и н г? Бундан кўра оч им и зд ан ўлгани- 
м и з яхш и эм асм иди?
О ч ли к азоби бундан кам бўлм аслигини Ж о билар, л е­
ки н ҳозир у н и н г ж он и қий налаётган ди. Ш у боис, оғзига 
келган гапни қайтарм аяпти . М ен эса и ч-и ч и м дан : “ И ш - 
қи либ , сўки н и б ю борм аси н -д а, сўки н са ўзи м н и тўхта- 
толм ай қ о л ам ан ”, деб ўйлардим. Ҳартугул, у сўкинм ади.
К ечга бориб, худога н о лалари м и з етди м и , ҳар қалай, 
аҳ в о л и м и з б и р о з ях ш и л ан д и . Л е к и н и ч и м и зд аги бор 
о \о р и м и з тўки ли б, кечаги д ан -д а баттар д ар м о н си з бўлиб 
қолдик.
Э ртаси га қуёш тер а к бўйи кўтари л ган д а уй ғонди м . 
Қ им ирлаш га маж олим йўқ, осм онга қараб ётавердим. Бир 
маҳал А ндреснинг:
— Ёқдим! Ёқцим! — деган б ақи ри ғи эш и тилд и. О воз 
келган том он га б ош и м н и зўрға буриб қарадим . А ндрес
114


гуриллаб ён аётган олов атроф ида рақс туш арди, ёнида 
ҳеч ким йўқ. У аланга теварагидан б еш -о лти м арта қ и й қ - 
ириб айлангач, биз ётган ж ойга югуриб келди. Ю гуриш и 
м ает од ам н и н г ган дираклаш и га ўхш арди. Б и рон калим а 
сўз ай ти ш га о ж и зм ан -у , уни й и қ и л и б кетм асайди, деб 
ўйлайм ан.
— Б ал и қ тутам из, — деди у \о в л и қ и б , — пастда кам ар 
бор, кўрдим. Б али қлар кам арда кўп бўлади. Э нди п и ш и - 
рилган б а л и қ ейм из.
У ни н г гапидан сўлагим оқи б кетди. Ў зим ни маж бур- 
лаб, қўлларим га тая н и б туриб ўти рм оқчи бўлдим, бош им
а й л а н и б ё н б о ш и м га а га н а б ту ш а й д ед и м . Б о ш қ а л а р
қи м и рлаб ҳам қўймади. А ндресга ҳавасим келди. У б и з­
д ан кўра чидам ли экан . Ҳ ар қалай, оёкда ю рибди.
— Тур, — деди А ндрес қўлтиғим дан суяб тургазиш га 
уриниб, — бу аҳволда ўлиб қолам из. Б а л и қ уш лай ли к, 
п и ш и ри б еймиз.
Л ек и н мени тургазиш га ун и н г кучи етм ади, ўзи ўти- 
риб қолди. Ш ундан сўн г ам ал-тақал қи либ ўзим оёққа 
турдим. А ндрес билан суяш и б п астл и кка э н а бош лади к. 
У нуқул и кки та то ш н и б и р -б и р и га уриб олов ч и қ ар ган и - 
ни вайсарди.
А ндрес кам ар деб кўрсатган ж ойга сувга туш ганим дан 
сўн г бироз тетикландим . У адаш м абди, қўлим ни камарга 
ти қи ш и м билан б еш -олти та б а л и қ потирлаб қочди. Бит- 
таси н и уш лаб олди м -да, қуруқдикка отиб ю бориб, яна 
сувга қўлим ни ти қд и м . Т ағин ом адим чопди.
Б али қлар билакдай келарди. Б и ттасини А ндрес и кко - 
ви м и з п аққ ос туш и рдик. И к к и н ч и с и н и чўзили б ётган 
ш ери клари м и зга олиб бордик. У лар там адди қи лган ла- 
ридан кей и н ҳам яри м соатча ёги ш гач, ўзларига кели ш -
ди„
Ў ш а кун и кечгача б а л и қ ови билан машғул бўлдик. 
Б и р ёқда олов ён и б турса, б ош қа том он д а егулик бўлса, 
кўнгил ҳам хотирж ам торти б қоларкан. Б ем алол хаёл су- 
риш га, б и р н и м аларн и орзу қи ли ш га майл туғиларкан.
— К о н г қаерга й ўқолди й кан ? — сўраб қолди Ж о қоро- 
нғи туш иб, гулхан атроф и д а уйм алаш иб ўтирганим изда.
115


— Ҳеч қаерда кў р и н м ад и -я, — деди А ндрес ярм и ёниб 
чўққа айланган ш охни серм аб ўйнаб.
— Қ ирғоққача сузиб келган и ан и қм и ? — дедим мен.
— Келувди. Ёнимга ётганиниям билам ан. К ей ин қаёққа 
ғойиб бўлди?..
— Балки сен га ш ундай туйилгандир. Қ аёққа гойиб 
бўлиш и м ум кин? Орол ўзи бир ҳовуч бўлса. Ч ўкиб к ет­
ган -да, бечора, — деб Ж о А ндресга қараб қўйди.
У ни н г гапи ҳақиқатга я қ и н р о қ эди. Ч унки К о н гн и н г 
қаноти й ўқки , бирон ж ойга учиб кетса. П и ён и ста бўлса- 
ям яхш и эди. Ш унча вақт иш лаб бировга қ а тти қ гап и р- 
ганини эслай олмайман. Сўнгги пайтлар рам ақиж он бўлиб 
қолганди. У ни еган акул ал ар ҳам барака топ м аган , қ о қ
суякн и гажиш д ан н и м а фойда?
Саҳар вақти совқотган и м н и айтм аганда, оролга келга- 
ним дан бери энди одамдай ухладим. А л о қ -ч ал о қ туш лар 
кўрдим, б и р о қ ёдим да қолм ади. С о ву қ ўтиб, д ағ-д ағ қал- 
ти раб ўрним дан туриб ўтириш га мажбур бўлдим. Қ ара- 
сам, гулхан ўчиб қолибди. Қ ўлимга шохча олиб кул ую ми- 
ни титдим . Тагида б и р ҳовуч чўғ қолган эк ан , дарров 
устига бир си қи м хас-чўпларни таш лаб, пуфладим. Аланга 
олиш и қи й ин бўлди, буриқсиб тутади. Қ аран г, ам аллаб 
олов ёқиб , б ал и қ п и ш и ри б еб м и з-у, ўтни ўчирм ай сақ- 
лаш хаёлим изга ҳам келм ай ухлаб қолибм из. Н авбат б и ­
лан ш ох-ш абба қалаб ўтирсак бўларкан.
Н и ҳоят хас-чўп олов олиб, унда б и роз и си нгани м дан
кейи н ш ерикларим га қарадим . А ндрес билан Ж о п иш ил- 
лаб ухлаб ётибди. Т аски н йўқ! А ввалига ҳожатга к етган - 
д и р , деб хаёл қилдим . Б и р о қ то н г оти б қуёш ч иққун га- 
чаям келм ади. “ Н и м а бало, борган ж ой и да ухлаб қолди- 
м и ?” — деган ўйда ўрним дан туриб яхш илаб кери ш и б
олди м -да, о рол чан и н г ўнгу сўлини кўздан кечи ри б ч и қ - 
дим . Т ас к и н н и н г изи ҳам йўқ. К ўнглимга ваҳм туш ди ва 
Андрес билан Ж они уйғотмоқчи бўлиб энгаш ганим да ерда 
бир н и м ан и н г судралгани изига кўзим туш ди. Қ ўрқиб, 
ш ерикларим га б ақи ра бош ладим :
— Қ аранглар бунга! Қаранглар!
И ккала ш еригим ҳам чўчиб уйғониб, кўзларини уқалаш - 
ди.
116


— Н им а бўлди, ти н ч ли к м и ? — сўради Ж о.
— Н и м ади р бу ердан судралган, м ана изи!
Ж о и стар-и стам ай эги ли б қаради, ам м о уйқули кўзла- 
ри изни илғамади. Б о ш и н и кўтариб м енга анқайди.
— М ана, мана! — деб қўлим ни тек к и зи б ердаги изни 
кўрсатдим.
— И зга ўхш ам ай д и -ку, н и м ал ар деб в алд и раяп сан ? 
Ш ун и н г учун уйготдингми?
— Т аски н йўқ.
— К етган дир-да енгиллаш гани.
— И к ки соатдан бери йўқ. И злай ли к.
Аввалига улар қайта ж ойларига чўзилиш ди, б и р о қ ўйла- 
ри ти н ч л и к берм ади, ш еки лли , ўринларидан туриш ди.
О ролчани изгиб ай л ан и б чикди к. Ерга к и ри б кетган - 
ми, осм онга учганм и, Т аск и н н и топм адик. Ш ундан сўнг 
б и зн и ваҳима босди. Аввал сувга туш иб кетгандир, деган 
тахм ин га борди к. К ей и н , бирор аж даҳосиф ат илон ёки 
ти м соҳ еб кетган, деган эҳтим ол пайдо бўлди. Л еки н бу 
ф аразларга ўзим из ҳам иш онм асдик. Кеча қорн и м и з тўйиб 
балиқхўрлик қи лган им издан кейи н б и роз куч га э н и б қол- 
гандик. “Т аски н сувга туш иб кетган такди рда ҳам б ем а­
лол сузиб чиқоларди. Б ун и н г устига, у м м он н и н г оролга 
туташ ган ж ой лари хийла саёз-к у ” , деди Ж о. И лон ёки 
ти м соҳ еган д ей ди ган бўлсак, ҳеч қурса, Т ас к и н н и н г ба- 
қи р ган и н и , ти п и рч и л аган и н и эш и тард и к, сезардик-ку...
Б ал и қ ов и м и з бароридан келм ади, учтагина тутдик ва 
шу билан қаноатландик. Ш у пайтгача огизларидан “в и н о ” 
туш м аган, и лди зн и ачи тсак, балки сп и рти ч и қ и б қолар, 
деган хомхаёлга борган А ндрес билан Ж о и чи м ли к ҳақида 
огиз очиш м ади. Б и р -б и ри м и зд ан и кки кддам узокдаш - 
май юрди к. К ечаси н авбатчи лик қи лиш га келиш дик.
Тун осуда кечди. Л ек и н кун бўйи қўрқув б и зн и тарк 
этм ади. Т и қ этган товуш га аланглаб қарай м и з. Бирор 
шубҳали нарса кўринмади. Бугуним из кечаги кундан ф а р қ
қи лм ади , ф ақ ат кў п р о қ б а л и қ тутдик. Ж о би лан А н дрес­
н и н г хаёл и я н а вин ога кетди. А ндрес б уталарнинг барг- 
л ари н и йигиб келиб, обдан эзғилади. Б и р о қ ачитиш га 
идиш й ўқ эди. Ш ундан к ей и н алам б илан эзгилаган бар-
117


гларни улоқтириб ю борди ва: “ Бир қултум вин о ичиб, 
кей и н ўлсам арм они м йўқ!” — дея бақирди.
Э ртасига у н и н г Ж ога ғалати қараётгани н и сезиб қол- 
дим . Бу оролда биздан бўлак ж о н зо т йўқ. Ҳ атго илон лар 
ҳам. Бор бўлганида кўрардик-да. Т и м с о \
1
ар ботқоқли кд а 
яш ай д и . Д ем а к , о рам и зд ан ки м д и р... Й ўқ, қ алл о б л и к
қи лиш Ж о н и н г қўлидан келм ай ди , юз ф о и з и ш ончим
ком ил. Уни и чки ли кд ан б ош қа н арса қи зи қти рм ай д и. 
Ў зини туртиб ю борса й и қ и л и б туш гудай а\в о л д а. Л екин
А ндрес \а л и бақувватга ўхш айди. О лов ёқ и ш н и уддала- 
ди, б а л и қ тутиш ни ҳам шу ўйлаб топди... Э ҳтим ол, б и з­
ни иш латган ўш а муттаҳамлар билан тил бири кти рган
бўлса-чи? Балки гугуртни яш и р и н ч а олиб ч и ққан д и р... 
Қ и зи қ, б и зн и ўлдириб ю бориш учун тил б и ри кти ри ш
ш артм и, кемадан сувга итариб ю борса бўлди эди. Чўкиб 
акулаларга ем бўлиб кетардик... У нда нега у Ж ога галати 
қаради?.. “ Қ ўлинг билан уш лам агунча ўғри ўғри э м а с ” , 
дерди отам. Н им а бўлган такди рда ҳам уни кузатиш им
керак. С алгин а орти қча ҳаракат қи лса, бўйнидан бўға- 
ман. Ҳ ар қалай, унга кучим етади. Ш ундай ўйлар билан 
навбатим ўтиб кетган бўлса-да, кўзим ни ю м иб ўзим ни 
ухлаганга солиб ётдим. А слида А ндресни б и ри н чи на- 
вбатга қўй сак бўларкан . Н авбати дан ке й и н тарракд ай
қотиб ухларди.
Э ртасига туш га яқ и н А ндрес й и глад и. В и н он и н г хумо- 
ри тутибди. Ж о унга қайри либ қарам ади ҳам. Ч унки в и ­
н оси з ўзи н и н г ти н к а-м ад о р и қуриб бораётганди. Туш да 
иккаласи ҳам баликдан ш ун чаки татинди, холос.
— Ш у б ал и қ н и н г ўрнига б и р қултумгина вин о бўлсай- 
д и, — деди Ж о ум м онга ум идсиз терм илиб.
— С абр қи л ай л и к -ч и , б ирорта кем а ўтиб қолар. О либ 
кетиш м асаям , б ирор ш иш а вин о таш лаб кетар, — дедим 
у н и н г кўнглини кўтариш м ақсадида.
— К ош ки й ди , — деди у чуқур хўрсиниб, — леки н
ҳечам и ш онгим келм аяпти. Э сиз, мает пайтим да бирор 
м а ш и н ан и н г тагида қолиб, ўлиб кетм аган экан м ан -д а. 
Қ ий н али б ю рмасдим.
— Ҳ али кўп ичасан. М ана, мени айтди, дерсан.
А ммо бадбахт Ж ога ян а вино ичиш н аси б этм аган
118


экан . Э ртасига у ҳам йўқолиб қолди. Тунда м ендан кей ­
ин н авбатчи л и кка турганди. У йғотганим да б и р нарсалар 
деб ғўлдиради-да, туриб ўтирди. К ей ин мен чўзилдим. 
К ўзим ни ю м ар-ю м м ас уйқуга кетибм ан. Эрталаб турсам, 
у йўқ. Туйқусдан: “ Н аҳотки ундан ҳам ай ри лди к? — д е­
ган ўй келди хаёлимга. — Й ўғ-э, ю ргандир а й л ан и б ” . 
Ҳ ам м а ёқ н и ахтардим. Т оп олм агач, энди уйқудан туриб, 
бош и н и хам қи ли б ўтирган А н д ресн и нг теп асига келиб 
бақирдим :
— Ж о қани?!
У ҳайрон бўлиб м енга қаради.
— Б и лам ан , — дедим унга ўқрайиб, — ҳам м аси сен и н г 
иш инг! Б и тта-би тта ўлдириб, сувга таш лаб ю бораяпсан! 
Э н ди ўзи н гн и ўлдираман!
— Ж и н ни м и сан?!
А ндрес ўрнидан туриш га улгурмай баш арасига туш и р- 
дим . А ф тидан, у буни кутмаган эди, Ё н бош ига “ гуп” 
этиб ағанади. Ў рнидан турм оқчи бўлди, б и қ и н и га теп - 
дим . Ғуж анак бўлиб қолган Андрес:
— Н ега? Нега урасан? — деди инграб.
— Қ ани Ж о? Н и м а қи лди н г уни?! О ролда сен билан 
мендан б ош қа бирор зоғ йўқ-ку, номард!
— Б и л -м ай -м ан , илтим ос, б о ш -қ а урма мени. Ўлиб 
қоламан!.. М ен ҳам ухлаётгандим. Ҳеч балодан хабарим 
йўқ.
Ўтириб олиб ерн и муш тладим. А лам им дан кўзимдан 
ёш чиқиб кетди.
— Унда бу к и м н и н г иши?! К им га керакм и з биз?!
А ндрес ён и м га ўтирди. Л абидан о қ қ ан қ о н н и титраган
қўллари билан артаётиб:
— М ен қилм ади м , — деди хирқи раб, — бу ерда сен 
билан м ендан б ош қа я н а ки м д и р борга ўхш айди.
— Қ ани ўша кимдир? Нега уни биз кўрм аяпмиз? Ҳ амма 
ё қ н и н г ти т-п и ти н и чиқардик-ку!..
Ў ш а куни бир д о н а ҳам б ал и қ тутолмадик. К ун бўйи 
дарахт сояси да мум ти ш лаб ўтирдик. Қуёш у ф ққ а ё н б о ш ­
лаган маҳал б и р-б и ри м и зд ан й и рокдаш м ай ўтин териб 
келиб гулхан ёқди к. О см онда ю лдузлар чарақдади, ҳаво 
совиб, ж ун ж и ка бош ладик. Андрес:
119


— М ени ўлдирма, н и м а десант тай ёрм ан . И лтим ос, 
ф ақ ат ўлдирма. К ем а келиб қоли ш и дан умидим бор. Агар 
вин о ичмай ўлсам, арм онда кетам ан, — деди й и ғлам си - 
раб.
— Ж он и , Т ас к и н н и , б ош қаларни мен ўлдирган деб 
ўйлаяпсанм и?! — дедим ж а \л и м чиқиб.
— Н им а қилай?! — йиғлаш га туш ди у. — Ҳ али бироз 
яш асам , дей м ан . Ростини айтай, шу ёш им гача бирор қи з- 
н и н г қўлини уш лам аганм ан. И чим тўла арм он. М ени 
таш лаб кетган бўлсаям о н ам н и б и р кўри ш н и истайман!
У елкам га б о ш и н и қўйди, мен эса без бўлиб ўтиравер- 
д и м , гапларига иш он м ади м . О дамларга и ш о н и б -и ш о н и б , 
мана, қай а\в о л га туш дим? Э нди бунга и ш о н сам -д а, у 
ўлдириб ю борса м ени ... Ахир, м ени ям арм он л ари м бир 
дунё. Қай б и ри н и айтай?
— М ен ҳали қўлим ни қон га ботиргани м йўқ. Б отир- 
м айм ан ҳам...
Э ртаси га о ч л и к ём он азоб берди, б а л и қ о вл ам асак 
бўлмади. А мм о иш таҳа йўқ, том оғи м и здан ов қат ўтиш и 
қи й и н бўлди.
О радан я н а и кки кун ўтди. К ечалари қуш уйқу бўлиб 
қолган м ан , “т и қ ” этган товуш гаям уйғониб кетаман. Ч и- 
ги рткан и н г ч ири ллаш и га (тавба, шу ерда ҳам чигиртка 
бор э к ан ) у м м он н и н г ш овуллаш и қўш илиб қолса, ваҳи- 
мани кўринг, дарров сергак тортам ан. Ж о й ўқолиб қол- 
ган к у н н и н г учинчи оқш о м и , сергак ётганди м , кулоғим - 
га ихраган товуш чалин ди, уйғониб кетдим. Ш у н д о қ бо­
шим устида биров қараб турибди — ж о н -п о н и м чиқиб 
кетди. Қ ўрққани м д ан кўзим ни ч ирт юмдим. Ё нгинам да 
ётган А ндрес б и р -и к к и марта ихради-ю , ж и м и б қолди. 
“ Э й, худо, — деб ўй лай м ан , — и ш қи ли б , м енга теги н м а- 
с и н -д а ” . Ш ундан сўнг н и м ан и н гд и р судралгани ва қадам 
товуш и эш и тилди. Н аф аси м ичим га туш иб кетган. Т а­
нам қулоққа айланиб, ш ерикларим ни гумдон қилган ж он- 
зотн и н г (ун и нг одам лигига и ш он м асди м ) узоқл аш и ш и н и
кутдим.
Бир о з ўтиб ю рагим да ғазаб алангаси ёнди: “ Ҳеч ким 
қолм ади, ҳам м ани ўлдирди бу ёвуз. Э н ди у м ени ти н ч и - 
тади. Ҳ о зи р о қ ҳам ла қи ли ш и м , кучим етса уни ж аҳан-
120


нам га ж ўнатиш им л ози м . Б ош қа чора йўқ. О ртидан бор- 
м асам, и зи н и йўқотиб қўям ан , ундан кейи н аж алим ни 
кутиб ётиш им керак”. Танам га ғойибдан куч эни б , ўрним - 
дан ирғиб турдим. У ни н г қай тараф га кетган ин и тахм ин 
қи либ, изидан туш дим.
Й и ги рм а қадам лар ю рганим да м илтиллаган шуълага 
кўзим туш ди. Т ақ қа тўхтадим, ю рари м н и ҳам , ю рм асим - 
н и ҳам б и лм ай м ан , оёғим қалтирайди. Б орм ай десам , 
эртага ўлиб кетиш им ни ўйлайм ан. А хи й ри, эн гаш и б ти - 
м и рскилан ган ч а ч ақ ало қ н и н г бош идай то ш н и қўлимга 
олди м -да, товуш чиқарм ай қадам таш лаб ўш а шуъла м и л­
тиллаган ж ойга яқ и н бордим . И к ки қадам ча қолганида 
тўхтаб ерга ўтирдим , д и қ қ ати м н и ж ам лаб эм аклаган ча 
си лж и й бош ладим .
Ёруғлик ч и қ и б турган ж ой ўрага ўхш арди. Ер бағирлаб 
ётган ж ой и м д а секи н пастга қарад и м -у ҳайратдан қотиб 
қолдим . Ў ран ин г ичи анча кенг, ўртада гулхан ён и б ту- 
рар, бақувват б и р одам қўлидаги болта билан А н дрес­
н и н г ж асади ни чопарди. П еш он ам дан со в у қ тер чиқиб 
кетди, ўзи м н и орқага таш ладим . А ъзойи баданим дағ-дағ 
қалтирайди. Кўрганим қўрқинчли тушга ўхшайди... Ў нгим- 
ми ё туш им м и — и ш он м асди м . Н аф аси м н и ю тиб, яна 
бир марта туйнукдан мўраладим. Йўқ, туш и м м ас, ўнгим. 
Э нди кўзларим га иш ондим .
Қўрқув ў р н и н и ғазабим эгаллади, ш еки лли , дадилла- 
н и б каттароқ тош қидирдим . Қ ўлимга ўн килоча келади ­
ган тош и ли н д и, секи н кўтардим -да, туй н ук н и н г оғзига 
келдим. П астдаги одамнусха м ахлуқ ж асадни бўлаклаш
билан банд. Бор ғазабим билагим га энд и ва қулочкаш лаб 
то ш н и зарб билан ў ран и н г и ч и га улоқти рд им ки, тош 
қо ти л н и н г бош ига гурсиллаб ури лгани н и эш итдим . М ах- 
л у қ н и н г бош идан ҳар том он га қон сачради ва у юзтубан 
й иқилди. Ў зим бир муддат тош қотдим. Вужудим музлаб 
қолгандай. Н им а иш қи л и б қўй ган и м н и англаёлм асдим . 
Бу ш ун чалик тез юз бердики, ақ л и м н и йиғиш гаям улгу- 
ролмай қолдим.
“А қдим би лан қи лм ад и м м и ш у и ш н и ?” — деган хаёлга 
бордим. Ҳ ам м асин и олди н дан мўлж аллагандим: м ақса- 
дим — ж он и м га қасд қи лм оқчи бўлган махлуқни ўлди-
121


риш эди. Б ош қача бўлиш и м ум кин эм ас. Л ек и н ... Л екин
мен одам ўддирдим! Б и р о вн и н г қ о н и н и тўкдим!.. О ёқла- 
р и м н и н г д арм он и қуриб, чўк туш иб ўтириб қолдим . Ў ти- 
равердим ... Ш у ўти рган им ча қуёш бир терак бўйи кўта- 
рилгунча қим и рлам ади м . Х аёлим дан н и м алар кечмади, 
эслолм айм ан. Балки ақл-и д роки м ўчгандир. Л еки н қ атги қ
қўрққан и м рост. Й ўқ, қи лм и ш и м н и сези б қоли ш лари - 
д ан , қам аш ларидан қўрққан и м йўқ. Одам ўлдириш жуда 
ём он экан...
Н и ҳоят ўрним дан турдим. Ш унда тош устига ўтирга- 
н и м н и , ти ззам га тош ботиб к етган и н и сездим.
И чки бир туйғу мени ўрага туш иш га ундади. Оҳ, айни 
лаҳзада б ун и н г мен учун нақадар қўрқи н ч ли экан л и ги н и
б илсан ги з эди! Бун ин г ўрнига: “ У м м онга ч ўк” , дей иш са 
баж онидил рози бўлардим.
Ўрага б ош и м н и ти қи б қарадим. Бу ердаги манзара мени 
баттар даҳш атга солди. Қ атор тери лган ўнтадан зиёд к ал ­
ла суяги, ўра дорига осилган одам н и нг қўли, сон и ... кўзим 
ти н и б , эсим оғиб қолаёзди. Й и қи л и б туш м асли к учун 
ўранинг лабига қўлларимни тирадим . “ Ўҳ, мараз! Бу одам ­
нусха м ахлуқ ш ерикларим дан б ош қа ян а қанча к и ш и - 
л ар н и н г бош и н и еган э к а н ? ” Ў йлаганим сай и н ғазабим 
тош ди ва ҳеч и кки л ан и б ўтирмай, “т а п ” этиб и чкарига 
сакраб туш дим.
Ўра эм ас, бу бир ғор эди. Ҳ авоси ш ун ақан ги бадбўй- 
ки, д и м оғн и ёради. Беихтиёр қўлим билан б урн и м н и бе- 
китдим . К ўзларимга и ш о н м ай м ан -у , л ек и н д орга и ли н - 
ган гўшт бўлаклари п иш ири лган эди. Гулхан ўчиб қолган 
эса-да, қуёш н ин г ёруғи и чк ари н и ёритиб ю борган, хом 
гўшт билан п и ш ган и н и ф арқ л аб бўларди. Ч идаб турол­
м адим , кўзи ш окосадай оч или б, тили оғзидан ч и қ и б қол- 
ган одам хўрнинг л о ш и н и бир тепдим . Ш унда у н и н г ел- 
касидаги расмга кўзим туш ди: олти нуқтадан иборат бел- 
ги... Ш ундан кейи н ун и н г ки м л и ги н и ян ая м яхш и роқ 
англадим . Ғазабим и кки ҳиссага ортди.
М урдани тепган одам м асдим , л ек и н ҳозир ўзи м н и ту- 
толм ай , наф асим бўғзим га ти қи лгун ча одам хўрн и нг ж а­
садини тепки лади м . С ўнг м англай и м дан о ққ ан терн и ар ­
тиб: “ Бу иф лос ян а ним а қи лғили клар қилган э к а н ? ” —
122


деган ўйда атроф ии кузата бош ладим. Ғорда болта, пичоқ, 
нарвон ва б и р к и ш и чўзилса бўладиган хас-хаш ак тўш ал- 
ган ётоқ-ж ой ҳам бор эди. Бўртиб ч и қ қан тош лардан 
б и н о й и д ек то кч а ясаб олибди бу ёвуз. Т окчадаги и ди ш - 
ларда туз, гугурт ва я н а аллам балолар бор.
О р ти қ бу ерда туролм адим . Н арвон н и ғо р н и н г оғзига 
тирадим .
Т аш қари га чиққач, б и р о з чўзилиб ётдим. Буткул ҳол- 
дан тойган эдим. О ром олгим кел ар, б и р о қ кўзим ни ю м и- 
ш им билан ғорда кўрганларим ж онланарди. Одамхўр то ш ­
л ар н и суриб таш лаб ғордан ч и қ и б келаётгандай туйила- 
верди. Қ ўрқиб б о ш и м н и кўтариб ғор том он га қарадим. 
М ай и н ш амол эсарди , ғор оғзи га қоти ри лган харсанг 
қабрдай дўм п ай иб турарди. М ен бу ерда о р ти қ туролм ас- 
л и ги м н и сезардим . “ Бир оқш ом ю рагим ёри ли б ўлиб 
қо л ам ан ” , деб ўйладим. Хаёл и мд а ўликлар энди тинч 
қўйм айдигандек. Л ек и н қаёққа борам ан? Ҳ ам м а ё қ сув 
бўлса...
Б ояги журъатдан ю рагим да асар ҳам қолм аганди. Ш у 
ерда таги н о зги н а ўти рсам , м ени ваҳим ага солаётган 
о қш о м н и кутиш га ҳам ҳож ат қолм айдигандек. С удралиб 
ўрним дан туриб ю қориладим . О р о л н и н г э н г баланд ж ой - 
ига ч и кди м , узоқдарга терм илдим . К утилм аганда кун чи- 
қар том он да, чапроқда бир қора нарсага кўзим тушди. 
Ю рагим ҳап ри қи б кетди, наф ас олиш им тезлаш ди. “ Нега 
шу пайтгача қарам адим у тараф га? М ен қутулдим! М ен 
ом он қолам ан!” — деб б ақи рган ча рақсга туш иб кетдим. 
Ш одлигим ч екси з эди. Худди қи ш л оғи м н и кўргандай 
бўлгандим.
А мм о 
ш о д л и г и м н и н г
умри жуда қи сқ а бўлди. Туйқус- 
дан хаёлимга келган: “У ергача қандай сузиб етам ан ?” — 
деган ўйдан ҳаф салам п ир бўлиб, чўк туш ганча йиғлаб 
ю бордим : “Ў либ ке там а н м и шу то ш л ар о раси д а, эй , 
Худо?” — ерн и муш тлаб нола қилдим. Бу билан ҳам 
қан оатлан м ай , қўлимга и линган тош н и олиб пастга улоқ- 
ти р ар , а й н и чоғда худди б и ровд ан қасд олаётгандай : 
“ М ана сенга, ярамас! М ана сен га!” — деб бақирардим . 
Отган тош ларим дан бири у зо қ учди. К ўзим дан ёш оққанча 
қараб турдим. Т ош ерга туш иб дум алаётганида кўзим
123


қай и ққ а туш ди. Қ ай и қ н и н г бурни қуруқди кка туртиб чи- 
қиб, дум қи см и эса сувда қадқиб турарди. Ғам билан 
қувонч ораси бир қадам экан . М ен ш амолдай елиб п аст­
л и к к а ш ўнғидим. Ҳ овл и қ қан и м д ан , ўзи м н и тўхтатолмай, 
ш алоплаб сувга ки ри б кетибм ан...
Қ ай и қ н и н г теш иги н и эгним даги й и р ти қ кўйлагим ни 
ти қи б беки тм оқчи бўлдим. К ўнглим тўлмади. Бир то ш н и
понага ўхш атиб йўниб, устидан кўй лаги м н и ўраб теш и к - 
ка ти кдим . Ҳартугул, теш и к ж и п с беркилди. Бахтимга 
эш к ак ҳам бор экан.
Қ ай иққа ўтириб, сўнгги бор қувончу қайғуларимга м ас- 
кан бўлган оролга қарадим . Ш ери клари м н и б и р м а-б и р
эсладим . Кўз ёш га тўлди. Т и р и к қолсам , улар учун қасд 
о ли ш н и кўнглим га тугдим. Ш ундан кей и н э ш к а к эш а 
бош ладим . О чиғи н и айтсам , шу оролга ҳам меҳрим ту­
ш иб қолган экан . Ҳ а, бу ерда хавф -хатар ости да яш адим , 
леки н барибир яш аган ж ойи одам н и н г кўзига и с с и қ кўри- 
нади-да.
Бош ида б ил и н м ай д и -ю , к ей и н ч али к эш к ак қўлни то - 
л и қ ти р и б қўяркан. Бун ин г устига, тепада қуёш қи зд и ра- 
япти. Т ез-тез б ош и м н и ҳўллаб о лам ан , ам м о ф ой даси
кам.
“ Э й, Худо! — деб и лтиж о қилам ан. — И ш қи ли б , аку- 
ла-п акулага дуч кели б қолм ай и н -д а. Қ ай и қ н и парчалаб 
таш ласа там ом . Ёмғирдан қутулиб дўлга тути лам ан ”. Ха- 
ёлим ўзимга душ м ан. Ҳ ар балони ў й лам асли к ка ҳаракат 
қилдим. Ч алғий деб Н ози м ан и эслаш га ури ни б кўрдим.
Й ўқ, эслаёлм адим . Одамхўр махлуқ, териб қўйилган 
бош суяклари , дордаги гўшт... (булардан қутулолм айм ан, 
ш еки лли ) мени севган қи ш лоқаош қ и зн и н г қи ёф аси н и
кўз ўнгим га келти ри ш га йўл бермасди. Э ш к ак эш аётган 
озғин қўлларим титрар, бўғзим га ўкинч ти қи лган эди.
Бир маҳал ш ам ол турди. О м ади м н и қаран гки , ш амол 
айни мен мўлжаллаб сузаётган қуругуш к том он эсарди. 
Ш амол кучайганида қувондим , тез-тез орти м га ўгири- 
либ, қуруқдикка қараб қўяман. “Я қ и н қолди, н аси б этса, 
ҳадемай кўзлаган м анзилим га етам ан ” , деб ўйладим. Аммо 
ш ирин хаёлим тарқам ай туриб, довул қўпди, тўлқи н қай- 
и қн и писта пўчоғидай ўй ната бош лади. М ен ж он -ж аҳ-
124


дим билан э ш к а к к а ёп и ш д и м , узоғи билан бир соатларда 
қуру
1
у
1
и кка о м о н -э со н етиб олам ан, дея мўлжалладим. 
Афсус...
Том бўйи кўтарилган тўлқин қ а й и қ билан қўш иб ютиб 
юборгудай қутуради. Э ш как н и қ а й и қ ичига таш лаб, и кки
қўлим билан қ а й и қ н и н г четидан маҳкам уш лаб ўтириб 
олдим. “Агар қ а й и қ тўн тари либ туш са ҳам қўйиб ю бор- 
м ай м ан ” , деган хаёлдаман. А ммо б ан д аси н и н г айтгани 
бўлаверм аскан. Бир пай т қора тўлқи н устим дан бости- 
риб келиб, ч и рп и рак қи либ улоқтириб ю борди ки , қ ай - 
икдан учиб ч и қ и б кетган им ни сезм ай ҳам қоли бм ан . Бир 
зум хаёлим қочди, карахтлигим да ичим га сув ю тиб юбо- 
рибм ан. Л еки н тезда ўзим ни ўнглаб, юзага чиқиш га урин- 
дим.
Т ез-тез н аф ас олганча қай и қ н и қидирдим . Бахтимга, 
узоққа туш м аган экан . А маллаб етиб ол ди м -да, м а \к ам
ёп и ш д и м , тўлқи н қан ч ал и к қутурм асин, қўйиб ю борм а- 
дим . А мм о дарм он и м қуриб, кўзим ти н и б , атроф н и ғира- 
ш и ра илғардим. Ш у аҳволдаям ум и дим н и узганим йўқ. 
Қ ирғоқдаги дов-дарахтлар кўзим га кўри н а бош лаганда 
чўкаётган им н и ар ан г англардим ...
К ўзим ни очсам , қум устида ётибм ан. О лтм и ш -етм и ш
қадам нари да ўрмон: дарахтларни н г ш охлари ш амолда 
тебран аяпти . Кўнглим беҳузур бўлди, ўқчий бош ладим . 
И чим да сувдан бўлак ҳеч вақо й ўқ эди. Ч арчаб қолдим 
ва ю зим ни қумга қўйдим. А на шу пай т қулоғимга чақа- 
л о қ н и н г чин қи рган товуш и эш и тилди. Б ош и м н и кўтар- 
дим . О воз ўрм он том он дан келаётганди. Ў рнимдан тур­
дим . Худди мает одамдай гандираклаб товуш и ти н м аёт- 
ган ч ақалоқ н и ахтариб йўлга туш дим.
Б и р и н ч и , и к к и н ч и д арахтн и нг ён и дан ўтдим, учин чи - 
сига етганим да галати м анзаран и кўрдим: олти-етти о й ­
л и к ч ақ а ло қ оёгидан дарахт ш охига осиб қўйилганди. 
Ш ўрлик гўдак ш ам олда ҳар тебран ган и да, д арахтн и нг та- 
н асига манглайи билан уриларди. У ни ечиб о лди м м и - 
йўқм и, тўғриси, а н и қ б и лм ай м ан , бирдан кўкрагим га бир 
н им а гурсиллаб урилди. Эҳтимол, менга ш ундай туй и л ­
гандир, и ш қи л и б , ним а бўлган такдирда ҳам, орқам га 
аганаётган и м н и эслай м ан , холос.
125


Қ анча вақт беҳуш ётгани м н и б и лм ай м ан , кўзим ни оч- 
сам , о п п о қ соқоли кўкрагига туш ган б и р чол бош учим - 
да ўтирибди. Ў рним дан турм оқчи бўлдим, у “ қи м и рл а- 
м а” деган д ек кўкрагим дан босди.
— Қ аердам ан? — сўрадим ўзбекчалаб.
Қ ари я ж авоб ўрнига кулиб қўйди. Ш ундан к ей и н га- 
п и м н и таи ландчада такрорладим .
— М ен и н г уй им дасан , — деди чол ўш а кўйи ж и л м ай - 
иб.
— Қ андай... кели б қолдим ?
— Бу саволи н гга ўзи н г ж авоб б ер и ш и н г керак. Ф ақ ат 
ҳозир эм ас, кей и н роқ. Аввал ўзингга кели б ол , қара, 
суягин г қолибди, холос.
М ен ж и лм ай и ш га ури нди м , л ек и н уддалай олмадим. 
К ўзим ю м илиб кетаверди.
— У хлаш ни бас қил, — деди чол м айи н овозда, — уч 
кун дан б ери у хл аяп сан . Қ ай ти б у й ғо н м а й с а н м и , деб 
қўрққандим . Ж о н и н г тош дан экан . К ел, м ан ави н и ич.
У қўли ни б ўйн и м дан ўтказиб б о ш и м н и кўтарди ва 
оғзи м га пиёлада қандай дир сую қли к тутди. И к ки марта 
ҳўплаёлдим, холос. У чинчи қултум том оғи м га ти қи ли б
қолди. Ў қчидим , л ек и н қусмадим. П еш он ам д ан тер чи- 
қиб кетди. Чол б ош и м н и оҳиста ёсти қ қа қўйди. М ен 
чуқур-чуқур наф ас ола бош ладим . К ўзим га ҳар бало кўри- 
ниб кетаверди: қ и ш лоғи м и з, отам , укаларим ўтди кўз 
олдим дан. “ Ў лаяпм ан, ш еки лли , — деб ўйладим. — Бун- 
ча тез? Бунча осон ? Ж он бериш қи й и н бўлади, деган ла- 
ри бекор э к а н ” . Й ўқ, чол ай тгандай, ж он и м тош дан экан. 
У п еш он ам га н им ад ир қўй ган и н и сездим .
— М ен ўлм ай м анм и? — сўрадим ундан.
— Х авотир олм а, энди яш ай сан .
Д арҳақиқат, кўп ўтмай бем алол кўзим ни очдим.
— А на, ай тд им -ку, — деди чол хурсанд бўлиб, — энди 
м анави дан ич, тети клаш асан .
У берган с у ю щ и х тахир эди. Бу таъ м н и мен аввал ҳам 
туйгандайм ан. Л ек и н қаерда татиб кўргани м н и эслаёл- 
мадим.
Беш кун ж ой и м дан қи м и рлам ай ётдим , чол ҳам ён и м - 
дан ж илм ади ҳисоб. С оқол и у н и к и д ан қоли ш м айд и ган ,
126


кўзлари қ и си қ , п еш он алари н и аж ин босган уч-тўрт киш и 
ҳам ки р и б -ч и қ и б туриш ди. Ҳ ам м аси м ен биладиган т а и ­
ландчада гапирарди. У ларни н г гап -сўзларига қараганда, 
сувдан ч и қ и б келибм ан. С ўнг дарахтда осилган ч ақалоқ - 
н и ечиб ол и б , ерга қўйибм ан.
Улар м ен и н г ж удаям озғи н , мурдага ўхш аш им дан хав- 
ф си раш и б д и . Ч ақал о қ қа зи ён еткази б қўйиш им дан чўчи- 
ш иб, “ п еган а” (бам букдан ясалган д ум алоқ қурол) билан 
уриб ағдариш ибди. С ўнг бу ерга — о қ с о қ о л н и н г ён и га 
олиб кели ш и бди (қ и зи қ , кўри н иш ид ан бари бир-би ри га 
ўхш айди, о қ со қ о л и н и қандай аж ратиб олиш м ум кин?). 
Ҳ а, эсладим : улардан дастлаб:
— М ени сем и рти ри б , кейи н сўйиб ем ай си зларм и ? — 
деб сўраганм ан.
Ч оллар б и р-би рл ари га аж аблани б қараш д и , сўн г менга 
ю зланиш ди. Берган саволи м дан ўзим ҳам ноқулай аҳвол- 
га туш дим-у, л еки н ним а қилай, мудом одамхўрлар қўлига 
туш авериб, ю рагим зада бўлиб қолган эди-да.
— Хавотир олм а, — деди о қсо қо л , — уй ингга бемалол 
етиб оласан.
Б ирдан кўзим да ёш ҳалқалан ди , йиғлаб ю бориш дан 
ўзи м н и зўрға тийдим.
— Э н ди тур, ётаверсанг оғи рлаш и б қоласан. Еттита 
касали н г бор. И к ки таси н и д аволадим , холос. Қ олгани - 
н и , ҳаракат қи лм асан г, тузатолм айсан.
У ни н г гапи таъсир қи либ, ўрним дан туриш га ҳаракат 
қилдим . Бир ури н и ш д а кучим етм ади. Ч оллар ёрдам бе- 
рай дем ади, безрай и б қараб туриш ибди. Алам қилиб, 
и кки н чи ури ни ш да ўрн им дан туриб ўтирдим. Б ош им ай - 
лан ди , ётиб қолм ай деб ерга қўлим ни ти раб олдим.
— Я хш и, — деди оқсоқол кулиб, — иродали йигит 
экан сан . Т ез орада ўзингга келасан.
Улар о ёқ қа туриш им га ёрд ам лаш и ш д и -ю , л ек и н таш қ- 
арига ч и қ и б олиш и м га кўм аклаш иш м ади . Бу қариялар- 
дан н им а умид? Ў злари н и н г гавдасини кўтариб ю риш са- 
ям катта ran . Ё ш лариям етм и ш -саксо н га б ориб қолган - 
д и р , деб ўйладим.
Т аш қари га ч и қ и б , тоза ҳаводан н аф ас олдим . Ёғочдан 
ти кл ан и б, том и қам и ш билан ёпилган тўртга уй қўққайиб
127


турарди. Б еш -олти қадам наридан б ош лан адиган ўрм он- 
га кўз таш ладим . Б уларн и нг б ари н и мен аввал кўргандай 
эди м , шу боне, ҳайратланм адим , ш ун чаки бош чайқаб 
қўйдим. У йлар олдида беш -олти бола чоп қи л лаб ю ри- 
ш ар, о р а-чора енгил сакраб ҳавода ўм б ал оқ ош и б туш и- 
ш арди, бунга ҳайратланм ай илож им й ўқ эди.
Б олакай лар нари б орса ол ти -етти ёш ларда. У ларни 
кўриб ёш ли ги м , кўча чан ги ти б ю рганларим эси м га ту- 
ш иб, йиғлаб ю бораёздим. Тўғри, уларга ўхшаб \а в о д а
учиб ай лан и б ерга туш иш м ен и н г қўлимдан келм асди. 
А ммо болаликдаги завқ-ш авқи м буларникидан кам бўлма- 
ган.
О қсоқол билан бирга овқатландим . Кўп ем асам -да, дар- 
ров тўйиб қолдим.
— Ҳ али ўрганиб кетасан. О ш қ о зо н и н г ки чрай иб кет- 
ган. Ҳа, сенга маслаҳатим: сувга қарам а. Б ирор ўн кун ­
д ан кейи н қарай сан , — деди оқсоқол.
Н ега бундай д еган и н и туш унм адим , ш ундай эса-д а, 
“хўп" деган д ек бош си лки б қўйдим.
— М ана, ан ч а ўзингга кели б қолдинг, — деди у гапи- 
ни давом эттириб. — Э н ди н и м а б ўлганини б и рм а-б и р 
гапириб бер.
М ен учун ўтм и ш и м н и эслаш жуда оги р эди. Не кун- 
л ар н и б ош д ан ўтказм ад и м . Қ а н а қ а н ги к а ззо б л а р н и н г 
қўлига туш м адим. Э нди ўш аларни бир бош ид а н қайта 
эслаш ... О гир... Ж удаям огир.
Бир муддат ти н олдим . М ард и корли к ка борганим дан 
оролда одамхўрни ўлдирганимгача кўрган-кечирганлари м - 
ни хаёлимдан ўтказдим. Ш ундан кейи н гап и риш га туш - 
дим .
О қсоқол, бирор марта бўлсин, гапим ни бўлмади. Тўхтаб 
хаёл суриб қолган кезларим ю зим га д и қ қ ат би лан ти к и - 
л и б тураверди. А мм о одамхўр билан рўй берган воқеани 
ай таётганим да чидаб туролмади: менга туш унарсиз тилда 
бир ним а деб қатти қ гапирди. С ўнг м енга “д авом э т ” 
деган дек и ш ора қилди.
— Б и лам ан , — деди у гап лари м н и охиригача эш и ти б
бўлгач, — улар И со п айғам бар — О ллоҳн ин г эл ч и си н и н г 
хочга м и хлан иш ига сабабчи бўлиш ган. М ан а, неча юз
128


йиллар ўтса ҳам ки қон и тўки лган , вай рон агарч и л и к рўй 
берган ҳодисаларга улар аралаш . У м рл ари н и н г ҳар бир 
сон и яси д а Оллоҳга ш и р к келти ри ш билан овора. Қ ани, 
бу ёқ қа юр, сенга кўрсатадиган нарсаларим бор.
У ўрнидан туриб уй том он юрди. О ртидан эргаш дим . 
Зиналардан и к к и н ч и қаватга кўтарилдик. С иртдан қара- 
сан ги з, бу уй ни ҳечам и кки қаватли деб ўйлам айсиз. 
С аксо н д ан о ш и б қолган қ а р и я н и н г зи налард ан енгил 
кўтарилиш и янада таажжубланарли. Тепадаги қаватга чиқ- 
қан и м и зд а оғзим очили б қолди. П астда учта хона бўлса, 
тепадаги қаватда бу ж ой яхлит бир хона, ичи китобга 
л и қ тўла эди. К и ч ки н а бир оролда, гадойтопм ас бир 
ж ойда б унч али к кўп ки тоб борлиги ҳар қандай од ам н и н г 
ак ди н и ш ош ири б қўяди. Ҳ айҳотдай хон ан и ки тоб жа- 
вонлари тўлдириб турарди. М ен кирган ж ойим да ан грай - 
иб туриб қолдим . О қсоқол ж авон лар орасидан адаш май 
бориб битта китобни олди-да, варақлади. С ўнг мени ёнига 
чақи ри б кўрсатди.
— М ана, — деди у китобдаги тагига қизил қалам б и ­
лан ч и зи б қўйилган сатрларни кўрсатаркан , — м ана бу 
ерда а н и қ -т и н и қ ёзи б қўйилган.
Ё зувн ин г арабча э к а н и н и билардим , б и р о қ ўқи ш га ти - 
ш им ўтмасди. Ш у боис, бир китобга, бир оқсоқолга қара- 
дим .
— Д и н и н г ним а? — сўради у.
— Ислом.
— Н ега унда билм айсан?
— Ҳеч ким ўргатмаган.
— Нега ўргатмаган?
— Билмадим.
— Я хш им ас, ўзи н и н г д и н и н и б илм асли к... Бу бетда 
И со воқеаси ёзилган. Ўз қ авм и н и н г одам лари ри м л и к - 
ларга И сон и соти ш ади , ун и н г устидан бўҳтон ую ш тири- 
ш ади. И со калтаклан ади , м и н г бир қ и й н о қ қ а солинади. 
Б и р о қ сотқи н л ар бу б илан ҳам қ ан оатлан м ай , О ллоҳ- 
н и н г элч и си н и хочга м ихлаш ни талаб қи либ туриб оли - 
ш ади... Балки ўш анда И со уларни қарғагандир, лаън ат- 
лагандир. У ёғи бизга қоронғи. Л ек и н далил ш уки, ўш а 
лаъ н атланганлар ўта м аккор, ўта акдли. Қ аердаки, б ой-
9
-
08-531
129


л и к бўлса, унга эга ч и қ и ш га ҳаракат қи лиш ад и, буни 
уддалаш ади ҳам. Улар аввал и ш он чи га киради. Бунинг 
учун м и н г хил н ай р ан гн и ўйлаб топади. К ейин жуда 
устом онли к билан алдаб, бор-будига эга чиқади. Қ араб- 
сан к и , қ уп -қ уруқ т о ш л о қ ж ойда осм онўп ар м иноралар, 
са й и л го \лар , ф авворалар пайдо бўлади.
С ен ёш б олаларни супрадаги ун устига яланғоч ўтқа- 
зи ш и б бигиз ти қ қ ан л ар и н и эш и тган и н гн и гапирдинг. Бу 
ҳали ҳолва. Улар ш ундай хунрезликларга қўл ури ш ган ки , 
ҳайратдан ёқан гн и уш лай сан... Буни сенга к е й и н р о қ га­
пириб бераман... С ен и ертўлага олиб туш ганларида ем оқчи 
бўли ш м аган . Ў пка, ж и га р и н гн и , ю р аги н гн и с о ти ш н и
мўлж аллаш ган. Д унёда ш ундай бой одам лар б орки , битта 
ю ракни соти б олиш учун м и л л и о н -м и л л и о н долларни 
аям ай ди. А слидаям , аяб н и м а қилади? Агар ю раги иш - 
дан ч и қ и б , яш аш д ан маҳрум бўлиб қолса, пулларин и нг 
ки м га кераги бор? Э н ди ер ости да қилган и ш и н г хусуси- 
да: ул арн и н г н и яти , албатта, сен и н г аъ золарин гн и сотиш
бўлм аган. К им ёвий йўл билан олм ос ясаш м ум кин. Л е ­
кин буни н г учун ҳам махсус тош керак. Хуллас, сени 
и ш лати ш ган , холос. К ей ин мурувват кўрсатиш ган...
— С из буларнинг барини қаердан биласиз? — дея оқсо- 
қ о л н и н г гап и ни бўлдим.
У ж илм айди ва китобларн и кўрсатди:
— Бу ер — хазина. Ҳ ар битта ки тобни кам ида ўн 
мартадан ўқиб ч и қ қан м ан .
— Қ андай қилиб?
— Еттита ти л н и билам ан. Ш ун и н г учун \а м сен билан 
бемалол гаплаш иб турибм ан.
— Т ил билган билан... бунча ки тобни ўқиб чиқиш
учун озм унча вақт керакм и?
— Н им а, сени н гча, бир ю з ўттиз и кки йил кам вақт- 
ми?
— Н и -м а? — дедим мен ҳайратланиб, — б и р юз ўттиз 
икки?!
— Ҳ а, мен шу ёш дам ан, — деди оқсоқол ж иддий тор- 
тиб. — С уҳбати м и зн и ш у ерда тугатам из. С ен га кўп 
ҳаяж он лан иш м ум кин эм ас, касал и н г оғирроқ.
М ен карахт эдим . Қ улок^ари м га и ш онгим келмасди.
130


О дамзод қандай қи либ бир юз ўтгиз и кки й ил яш аш и
м ум кин? А кдга сиғм айди. Балки оролдаги ҳалиги чол- 
л ар н и н г ёш лари ҳам ю здан ош и б кетгандир. Қ аерга ке­
ли б қолдим ўзи? Т ан и м д а еттита касалл и к борлиги ни бу 
чол қаёкдан била қолди? Д ўхтир эм ас-ку... Балки ёш ли - 
гида таб и бл и к билан ш угуллангандир. М айли, бунис и га­
ям и ш о н са бўлади. Л ек и н сохта олм ос 
ясаш , қайси 
қавм н и н г қандай лиги тўғрисидаги гаплари зўр-ку!.. М и- 
ям да м и н г бир савол тугилган, бирок, уларн и нг ҳеч б и ри - 
га ж авоб тополм асдим . Чол мени ухлаш инг керак, деб 
ётқизи б қўйди. К ўзим га уйқу келм айди. Ю рагим безовта.
— М ан ави ни ич, — деди б и р маҳал оқсоқол м ен ётган 
хонага кириб.
И н дам ай у н и н г ай тган и н и қилдим — пиёладаги сую қ- 
л и к н и ичиб б ўли б оқ ухлаб қолдим.
Эрталаб уй ғони б ўрним дан тети к бўлиб турдим. Т аш - 
қарига чиқдим . О қсоқол билан бирга овқатланди к. Э нди 
иш таҳам очилганди. Чол би лан бир соатдан зи ёд р о қ гап ­
л аш и б ўтирдим.
— Кеча шу атроф да бош қа одам ларни ҳам кўргандим. 
Ҳ ози р улар қаерда? — сўрадим ra n орасида.
О қсоқол кулди. С ўнг ўрнидан туриб, ўрм он тараф га 
ен ги л қадам таш лади. М ен у н и н г орқаси дан лўкиллаб 
эргаш дим .
Ўрмон м ен ўйлагандан кўра ан ч а қали н экан . Д арахт- 
лар тубидан кўкарган бута ва ўт-ўланлар тиззадан кела- 
ди. М ен и кки ҳафтадан кў п р о қ яш аган одам хўрн и нг оро- 
ли д а қуш товуш и н и ям эш и тм аган дим . Бу ерда чуғурчуқ- 
л ар н и н г сай раш и дан қулоғинг битаёзади. Ҳ аво н и н г тоза- 
ли ги н и ай тм ай си зм и , бир чуқур наф ас олсан ги з, ўзи н- 
гизни қуш дай енгил ҳис этасиз. “ Ш ундай ж ойда яш аган - 
дан к ей и н м ин гга ки рад и -д а од ам ” , деб ўйладим.
Я рим соатлар чам аси ўрм он оралаб ю рган и м издан к ей ­
ин кўм -кўк ўт билан қоп лан ган ял ан гл и кка чиқди к. М ен 
бу оролда кўрган одам лар шу ерда экан . Беш та қи з- 
ж увон, етти -сакк и з н аф ар болакай, қариялар, олтита кам- 
пир ва тўртта йигит. Улар аллақандай м а ш қ билан маш - 
ғул.
— С ен шу ерда ўтир, — деди оқсоқол ш уғулланаётган-
131


л ар н и н г ён и га етгани м и зда, — м ен б ад ан и м н и озги на 
қи зд и ри б олай.
Чол қаторга қўш илиб, оёқлари н и ердан енгил узиб 
тепага сакраб ў м б алоқ ош и б туш ар, қўллари б илан со- 
ки н ҳаракат қи либ ҳавода сузарди. У ни н г ҳаракати қуш - 
н и н г п арвози н и эслатарди. О радан бирор 
соат ўтиб, 
маш гулот як ун и га етди, ш еки лл и , улар ўзларига рақиб 
тан лаш и б , ўзаро ж ангга туш иб кетиш ди. Ё ш л ари -ку м ай ­
л и , л е к и н қ а р и я л а р н и н г д адил у р и ш аё тган и н и кўриб 
огзим л ан г очили б қолди. Улар рақиби га зарба бериш
баробарида, ш унақа сакраб ҳ и м оял ан и ш ард и ки , кўзингга 
и ш он гин г келм айди. Ч о лл арн и н г абж и рлиги н и туш униш
м ум кин дир, кам п и рларн и айтм айсизм и! Агар уларн и нг 
о ё қ зарбаларидан биттаси менга ўхш аганга тегса борм и , 
м айиб қи лиш и тай и н...
Қўл ж анги н а қ и кки соатга чўзилди-ёв. Ҳеч ким ю тқ- 
и зм ади, б и рор ки ш и ҳан си раб ҳам қолм ади. М ен эса 
уларни кўри б-кузатиб туриб ўзим дан хафа бўлиб кетди м.
О ртга қайтдик. Ҳ ам м а ўзи н и н г уй -уй ига к и ри б кетди. 
М ен чол билан қолдим .
— Ю здан ош ган од ам н и н г ҳассага таян м ай гавдасини 
кўтариб ю риш и ўзи даргум он-у... си з қандай қилиб...
— Ҳ али ҳам м асига туш униб о ласан , — деди оқсоқол 
гапим ни бўлиб, — аввал соғай и б олгин.
О радан б и р \а ф т а ўтди, мен бутунлай соғай и б кетдим. 
Ш у орада орол қавм и билан тан и ш и б ҳам олдим . Улар 
сиртдан вазм и н кўри н ган и билан шўх, хуш ч ақ чақ экан . 
Гапирганда, албатта, ҳазил, к и н о я аралаш ти ри ш аркан . 
Э н г ёқ қан том он и эса, м ен и н г ён и м д а улар ҳеч қачон 
б о ш қ а тилда гаплаш иш м асди.
— Нега бундай қи ласи злар? — деб сўрасам:
— К ўнглингга ғулғула ту ш и ш и н и и стам ай м и з, — деб 
ж авоб қилиш ди.
Ш у гапдан кейи н меҳрим и кки ҳисса ош ди ва уларга 
ҳавас қилдим . О қ со қ о л н и н г ён и га бориб (у к у н н и н г асо- 
си й қи см и н и китоб мутолааси билан ўтказарди. “ Н им а 
қи ларкан ш унча ўқиб? — деб 
ўй лай м ан мен. — Бу 
ки тобларн и бир неча марта ўқиб ч и қ қан бўлса, я н а ти - 
килган билан м ойи ч и қ ар м и д и ?”):
132


— М енгаям каратэн и ўргатинг, — дедим.
О қсоқол кулди ва ўқиётган ки тоб ин и эҳтиёткорлик б и ­
лан ёпди-да:
— Б и з кар атэ би лан ш уғул лан м ай м и з, баж араётган 
ам алларим изни қилолмайсан. Ёш инг ўтиб қолган, — деди.
— Нега ёш им ўтиб қолади? Ҳ<
1
ли йигирм агаям ки рм а- 
ган м ан -к у, — дедим ҳайрон бўлиб.
— С ен дарахтдан ечиб олган ўш а ч ақ а л о қ олти ойлик. 
Б изда одам ни шу даврдан бош лаб ўргатилади. С езмаган 
э к ан са н -д а, б и з — н ин заларм из.
М ен ҳайратдан д он г қотган эдим. О қ со қ о л н и н г гапла- 
ри га и ш о н и ш н и ҳам , и ш о н м ас л и к н и ҳам билм асдим . 
А мм о кўзим билан ш унча н арсан и кўргани м дан сўнг 
и ш онм асдан илож им й ўқ эди.
— О ёгидан осилган гўдак ҳар тебран ган и да дарахтга 
урилади. Албатта, ун и н г бош и ғурра бўлм аслиги учун 
дарахтга ю м ш о қ қоплам а бойлаб қўй ган м и з, — дея гапи- 
да давом этди оқсоқол.
— О лти о й л и к гўдак ним а каром ат кўрсатиш и м ум ­
ки н ? Ёки си з мени ш унчаки...
— О лти о й ли к гўдакда ҳам сезиш қоб и ли яти бор. Бо- 
ш қа биров ёрдам берм агач, у ўзи н и -ўзи ҳим оя қила бош - 
лайди. С ен бўлсанг, ўзи нгн и ҳим оя қи лиш палласидан 
ўтиб кетгансан. Энди сенга б ирон усулни ўргатиш қийин. 
Ў ргани ш и н г м ум кин , ф ақ ат оддий нарсаларни.
— Й ўқ, — ўж арлигим тутди, — мен ҳали кўп н арсани 
ўргана олам ан. М ана кўрасиз.
Чол кулиб қўйди ва китобни очиб, келган ж ойидан 
ўқиш га туш иб кетди. Ҳ аф салам п ир бўлиб, у н и н г ёнидан 
чикдим .
Агар ул арн и н г ж анг усулларини ўрганиб олсам , мени 
шу кўйга солганлардан ўч олар эдим. О дамни хароб қилиб, 
ун и н г тан а аъзоларин и сотади ган ларн и н г кун и н и кўрса- 
тардим ...
О радан я н а бир ҳафта ўтди. О қсоқол кўм ак б ерм асли- 
гига и ш он чи м ком ил бўлгач, ўзим саҳарлаб туриб, бош - 
қаларга қўш или б югура бош ладим . Улар 
баж араётган 
м аш қларн и такрорлаш га ури ни б кўрдим. Б и р о қ м аш қ 
баж ариш у ёкда турсин, ҳатто оёғи м н и и кки ён га чўзиш -
133


га ҳам қурбим етм ас, бу м енга алам қиларди. Л ек и н на 
илож ? К ам п и рлар коп токдай сакраб м а ш қ баж арганда, 
бир нарсани эплолм асам -да, югуриб турганим яхш и эм ас- 
ми? Л ек и н ичим да ўзим ни улардан кучлироқм ан , деб 
билардим . Бир куни бўйи м ен и ки д ан калтароқ, бургут- 
бурун, сочлари ти п рати к ан га ўхш аш , кўзи бир ч и з и қ — 
қ и с и қ С ёхэй исмли й и ги тн и н г ён и га бориб:
— М ен б илан сп ар и н г туш м ай сан м и ? — деб сўрадим 
(сп ари н г — ўзингга рақ и б танлаб, теп и ш и ш маш ғулоти).
У менга б о ш д ан -о ёқ разм солди-да, кулди. К ей ин етти- 
са к к и з ёш лардаги Т ак еш и н и кўрсатиб:
— Ў ш а б илан туш санг, қ а тти қ урм айди, — деди.
— Н им а деяп сан? — дедим жахдим чиқиб. — М ен и н г 
тен ги м шу гўдак бўлиб қолибдим и?
— Х афа бўлма, л ек и н сен ҳали ҳеч н арсан и б и л м ай ­
сан.
— Кўрамиз!
— М айли, ўзингдан кўр, — деди у.
Хаёлимда: “ Б и рин чи бўлиб мен уриш им керак. Ш унда 
у қочи ш га улгурмайди. К ейин ер би лан битта қи либ таш - 
л а й м а н ” , деб ўйладим.
Р ақи б им , менга ўхш аб, қўлларини муш т қи либ тугма- 
д и, ж ангга тайёрланм ади. Д ем ак, м енсим ади м ени. К ўра- 
м из, буни н г оқи бати ним а бўларкан? С акр аб -сак р аб се- 
ки н унга я қ и н л аш д и м -д а, и кки қош и ўртасини мўлж ал- 
лаб зарба бердим. Бемалол уриб ағдарсам керак, деб ўйла- 
гандим. Н азари м да, унда куч йўкдай. Кучи бўлмагач, у 
ёқ дан -бу ёқ қа сакрагани д ан н и м а ф ойда? Л ек и н у бош и - 
н и озги на қи м и рлатди, муш тим тегм ай ўтиб кетди. М у- 
возан ати м н и йўқотиб, йиқилаёздим .
— Б и рин чисид ан қутулиб қолдинг, — дедим ҳансираб, 
— м ана бунисига чап б ери б кўр-чи?
У н и н г н и м а қ и л аётга н и ағутимга си ғм а сд и . С ек и н
қи м и рлаб қўяди-да, м ен и н г зарбаларим н и бем алол ўтка- 
зиб ю боради. С ўнг мени масхаралагандай и рж айиб қўяди. 
А лам дан ж о н -п о н и м ч и қ и б кетади. Ў лж асини ғаж им оқ- 
чи бўлган арслондай таш лан ам ан -у , ерга ағанаб туш а- 
ман. Ч ам аси, ўн д ақи қалар о ли ш и б , унга ҳатто б арм о- 
ғи м н и н г учин и ям текки золм ад им . Н аф аси м бўғзим га ти-
134


қи либ қолди. Т еп м оқ чи бўлиб оёғи м н и си лтаган и м н и
б илам ан , юзтубан йиқилди м . К ей ин ғазаб билан ерда 
ётган таёқн и қўлимга ол ди м -да, бурилиб “д у ш м ан ”имга 
улоқтирдим . Ш у ҳам тегмай ўтиб кетди. С ёхэй ўзини 
о зги н а чапга олди, холос. Т а ё қ ён ги н аси дан ўтиб кетди. 
Ш унда б о ш қалар н и н г ” қаҳ-қаҳ” отиб кулгани эш итилди. 
А троф им га разм солиб қарасам , одам лар тўп лан иб то м о ­
ш а қи л и б туриш ган экан . Уларга еб қўйгудек бўлиб ти - 
килдим.
О қсоқол ён и м га келди. О таларча м еҳрибон ли к билан 
елкам га қўлини қўй ди-да, кўзим га ғалати назар билан 
си н чи кл аб қаради. Б и лм ади м , ч о лн и н г кўз қараш и таъ ­
сир қи лди м и , м уш тлаш олм ай ш арм анда бўлганим дан то- 
ш иб турган ғазабим ўз-ўзидан ариди.
— Э нди ш уғулланам из, — деди у бир оғи з ва ортига 
бурилиб кетди.
Эртасига то н г отм аси дан, оқсоқол м ени туртиб уйғот- 
ди.
— Т и н ч л и км и ? — дедим ҳайрон бўлиб.
— О ртим дан югур.
Т аш қари га ч и қ и ш и м билан оқсоқол ўрм он ичига қараб 
чопиб кетди. М ен ортда қолиб кетм асли к учун югурдим. 
Ҳ али уйқум тарқам аган , нега чопаётган и м и зн и би л м ас­
дим . Ў рмон зи м -зи ё, бу ҳолатда кундуз куни ҳам эҳтиёт- 
кор бўлмаса, б ирорта ш ох-ш аббага урилиб кетиш и ҳеч 
ran эмас. У йқусираётганим п анд берди. Ҳ али тузукроқ 
ичкари лам ай туриб п еш он ам бир шохга қарсиллаб урил- 
д и -ю , кўзим дан ўт ч иқиб, орқам га гурсиллаб қуладим.
— Тур! — қи ч қи рди оқсоқол.
М ен уни кўрмадим, овозини эш итдим , холос. Ш у ёш ида 
бу ч о лн и н г чоп қи л лаб кети ш и н и қаранг! Кўзи ҳам тузук- 
қуруқ кўрмаса керак. Кеча китобни кўзойнак билан ўқиёт- 
ганди. Қ андай қи либ ш охларга чап бериб югуради, ҳай- 
ронм ан.
Гандираклаб ўрним дан турдим. Б и р о қ уч ёки тўрт қадам 
б осар-босм ас я н а бир ш охга м англай и м н и уриб олдим. 
Бу саф ар о ғр и қ н и н г зўридан и н ф а б юбордим.
Ч ол илож сиз ортига қайтиб, қўлим дан уш лаб турғазди.
135


— С ен олдинга и н ти л и ш и н г керак, — деди ю м ш оқ, 
ам м о қатъий оҳангда.
— Я н а дарахтга урилсам , бош им и кки га бўлинади! — 
дедим йиглам сираб.
— О рқага қайтиш йўқ!
У и кки қўлим ни елкаси дан уш латиб, ю гуриш га туш ди. 
Ю зимга майда ш ох-ш аббалар урилар, кўзим ни ю миб ол- 
гандим . Л ек и н ҳадеб юзга ш ох-ш абба урилаверса, од ам ­
н и н г эти н и пўла қи либ қўяркан. Э н ди э н к ай и б , о қсо - 
қолн и пана қи л и б чопиш га туш ди м. У ни н г бўйи м е н и ­
кидан паст, югуриш ўта н оқулай ки , бир неча марта оёгим 
ч алиш иб й и қ и лай дедим . Б и р о қ чол ни м ен и н г аҳволим 
мутлақо қи зи қти рм ас, у ти н м ай ю гурарди. “ Б ун и н г чар- 
ч ам аган и н и , озги на дам олса н и м а қ и л ар к а н ?” — деб 
ўйлайм ан.
Бир маҳал оёгим чуқурчага туш иб қайри либ кетди, 
йиқилди м . О ёгим си н д и -ёв д ей м ан , о ғр и қ жуда кучли 
эди. И нграб ёти ш и м қ а р и я н и н г парвойига ҳам келмади. 
Т ортаётган азоб лари м ка м л и к қ и л ган и д ай , қўш им чага 
эш и м ча қилиб аям асдан оч б и қ и н и м га и кки марта тепса 
бўладими?
— Қ асдингиз б орм и менда?! — дея ўкириб юбордим.
— Тур! — деди у газаб билан.
Товуш и ш ун чалик ўткир ч и қц и ки , о ғри қн и ҳам уну- 
тиб, сакраб турдим. Ю гурмай д есам , чол ян а калтаклаб 
қоли ш и дан қўрқам ан, югурай десам , оёғим узилиб туш - 
гудай оғрияпти. Хуллас, ялан гл и кка ч иққун им и зча ит азо- 
бин и кўрдим.
Қ ар и ян и н г оғзидан: “ О зги н а дам о л ” , деган ran ч и қ и - 
ши билан ўзим ни ерга таш ладим . Н егадир ўки ри б -ўки - 
риб йиғлагим келди. Л ек и н ... Т и ш и м н и ти ш и м га бос- 
дим.
Ҳартугул, оқсоқол анча дам олиш и м га и зн берди. Ўзи 
эса у ф ққ а ти ки л ган ч а бир н и м аларн и пичи рлаб ўтира- 
верди.
Т он г отди. Ч а р ч о қ ва оғриқдан инқиллаб, ухлаб қоли б- 
ман. Чол ўтирган ж ойидан туриб ёни м га келди -да, оёғи м - 
ни кўздан кечирди. С ўнг б о ш и н и сар ак -сар а к қилиб:
— Б ош қа ю гуролм айсан, — деди. “С ен да ҳам ю рак
136


б ор э к а н -к у , сен ҳам ту ш у н а р к а н с а н -к у , кўрд и н гм и , 
оёғи м н и м айи б қи л д и н г” , деб хаёлимдан ўтказдим. — 
Ў зинг ай бдорсан , — деди у гўё ф и к р и м н и уққандай.
Гапини қаранг: ўзи нг ай бдорсан , эм иш . Н им а, мен ўз- 
ўзим дан шу қалин зи м -зи ё ўрм он ичида ю гурибманм и? 
М енга қолса, то н г отиб, ҳам ма ё қ ёри ш гани д ан кейи н
м ана шу ял ан гл и к к а келиб, қанча бўлса ю гураверардим. 
С енлардай бўламан деб бирон ж ой и м н и м айиб қилиш им
ш артми?
— К ей и н ч ал и к ўзи нг туш униб оласан, — деди д и қ қ ат 
билан ю зимга ти ки л и б турган оқсоқол. С ўнг қўлимдан 
тутиб, ўрним дан туриб о л и ш и м га кўм аклаш ди. К ейин 
ю рғизиб кўрди. Ч ўлокдани б ю риш им дан кўнгли тўлмай:
— М ен сен и оп ичлаб олам ан, — деди.
Бир кулгим қистайди, бир жавшим чиқади. Ёш и юз 
ўттиздан ош ган бу чол уш окдай гавдаси билан мени орт- 
моқлаб қаергача борарди? К ўтарам ан деб қоқ и л и б кет- 
маса бўлгани. Қ олаверса, биздаям гурур бор, чоллар ус­
тига м и н иб оладиган хотинчалиш лардан эм асм из.
— Ш арт эм ас, аста-секи н ўзим бораверам ан.
О қсоқол ж илм айди. С ўнг м ендан сўраб ҳам ўтирмай,
бир қўлимдан тортиб, оёгим дан ч аққ он кўтариб, ел каси - 
д а хуржундай осиб олди. “ Баттар бўл, ҳозир й и қ и л ас ан ” , 
деб ўйладим. Л ек и н у пилдираб ю риб кетди. “ О згина 
юр, ундан кейи н кўраман ҳ о ли н гн и , қари ч ол ” , деган 
хаёлда индам ай кетаяпм ан. Ю з метр, и кки юз метр юрди, 
кей и н қали н ўрм он бош ланди. Б и р о қ қария тўхтай д е- 
майди. Қ айтанга, ш ундоғам ш и лин и б кетган ю зимга ш ох- 
ш абба урилиб баттар азоблайди. М англайим даги гурра- 
н и н г л ў қ и л лаш и н и -к у , айтм ай қўя қолай.
Ў р м о н н и н г ўрталарига етгани м и зда чол мени секи н
ел каси дан ерга туш ирди. Бу чол мени о р тм ок ^ай м ан деб 
бели ч и қ и б кетди -ёв, дегандим , у ҳатто ҳансирам асди 
ҳам. М ени кўтариб ол ганда қандай бемалол турган бўлса, 
ҳозир ҳам худди ш ундай қ аққай и б турибди.
— Бу ёғига ўзи нг йўл то п и б б орасан, — деди у ил- 
ж айиб. — О го^пантириб қўяй: таёққа суянадиган бўлсанг, 
ўзингдан кўр.
“О н ан гн и эмгур! — ичим да сўкдим уни. — Бу аҳволда
137


қандай етам ан? С оғ оёғи м н и ям м айиб қи лай м и ? Ў зи, 
сен дўстга ўхш ам айсан. А гар сал од ам гарчи лиги н г бўлга- 
нида, мени бунча қи й н а м ас д и н г” .
О қсоқол хай р-м аъзурн и насия қилиб, ортига бурилиб 
кетди. Ў рм онн и нг ўртасида ёлғиз қолдим . А лам им к е ­
ли б , ерга чўзилдим . Бош , о ё қ оғри ғига хўрлигим қўш и- 
ли б кай ф и яти м бузилди. Кўп азобларн и кўрдим -у, л ек и н
бу падар лаън ати н ин зага ўхш аб ҳеч ким мени усталик 
билан л аққ а туш ирм аган. К ам бағални урм а-сўкм а, кўйла- 
гини йирт, дейиш ади. О қсоқол ҳам ш ундай қилди. Беих- 
ти ёр кўзимдан ёш ч и қ и б кетди. Б урн им ни торта-торта, 
кўз ёш ларим ни каф тим билан артдим. С ўнг секи н ўрним - 
дан турдим. Аввалига: “ О қсоқол уриб ўлди рм айди м и , б и ­
рорта т а ё қ то п и б суяни б кетам ан ” , деган ўйга бордим. 
Л ек и н қўрқдим. Одам ти н и м с и з калтак еяверса ҳам бе- 
зиллаб қоларкан.
Бир оёкда ч ўлоғутн и б ҳаккалаб кета бош ладим . Бах- 
тим га, дарахтлар қали н , уларга суяни б , н аф ас ростлай- 
м ан, сўнг ян а йўлимда давом этам ан.
А зобдан, очли кдан ти н к а-м ад о р и м қуриб, о қ со қ о л н и н г 
уйига етиб борган им да қуёш ти ккага келган эди.
— М ан а келди м , — дедим кўзим ни зўрға очиб. — Я на 
қаерга бориб келай?
Бўсағада чордон а қуриб, чой ичаётган оқсоқол ти р- 
ж айди (чой ичиб ўтирган ж ой и н и қаранг).
— Я хш и, — деди п и н аги н и бузмай чол, — ёним га 
ўтир.
— Ў тирмайм ан.
— Нега?
— К ей ин тури ш и м қийин.
— Ўтир, б ош қа турм айсан.
К ам пирлардан бири тоғора кўтариб кирди. У ни н г о р ­
тидан келган қ и зн и н г қўлида \а р хил кўкатлар бор эди. 
Ч ол аввал тоғорадаги сувда оёғи м н и ювди. С ўнг ш иш ган 
ж ой и га кўкатни эзғилаб суви ни чи қари б босд и -да, усти ­
д ан латта билан си қ и б боғлади. М англайим га \а м кўкат- 
ни си қи б босиб, боғлаб қўйди.
Уч кун чўлоқлан иб ю рдим. Чол м ени ётқ и зи б қўйм а- 
д и, қўлимга арабча ёзувдаги ки тобни берди. “ Н и м а қила-
138


ман буни? Ў қий о л м асам ” , д еган д им , ян а калтак остида
ҚОЛДИМ.
Тўрти нчи куни оқсо қо л оёгимдаги латтани ечиб таш ­
лади. Ш иш қайтибди.
— Тузук, — деди чол, — дардга бардош ли экан сан . 
М англайингдаги ғурра ҳам қайтибди.
Л ек и н бундан м ен қувон ган им йўқ, ҳозир тузалган 
бўлса, кечқурун бундан баттар аҳволга туш ади, деб ўйла- 
дим.
— Баракалла. Д ем ак, б ирон ж о й и н гн и ж ароҳатлам ас- 
л и к ўзингга боғли қ, чидасанг — шу, — деди у хаёлим ни 
уққандай.
М ен ж авоб беролм адим . Н и м а ҳам дердим , у ҳ ақ эди. 
Ч унки ўзим улардай ч аққ он бўли ш н и , ҳар қандай ш аро- 
итда рақибдан устун кели ш н и истадим.
— Сёхэй! — дея чақи рди оқсоқол.
О қсоқол ҳам м ан и н г кўз ўнгида м ени ш арм анда қилган 
йигитга бу саф ар ўз ти лида гапирди. Ҳ ар доим олдимда 
мен туш унадиган лаҳж ада гап и риш ларига ўрганиб қол- 
ган э к ан м ан , хафа бўлиб кетдим.
Т аб и и й ки , ran мен ҳақим да эди. Д ем ак, улар м ен и н г 
туш ун и ш и м н и исташ м аяпти . Бун ин г устига, С ёхэй м ен ­
га б еп исан д қараб қўйди. “ Ш ош м ай тур, — кўнглим дан 
ўтказдим , — м ен си м асли к қан ақа бўли ш и н и кўрсатиб 
қўям ан ҳали сенга. П уш айм он ед и рти рм асам ...’’.
— С ёхэй билан бирга и ш лай сан , — деди гаплаш иб 
бўлиш гач оқсоқол менга ю зланиб. “ Ш арт э м а с ” , д ем о қ - 
чи бўлдим-у, л ек и н ти ли м н и ти йди м . Н орози лиги м н и
кўзимдан илғаган оқсоқол елкам га қўлини қўйиб:
— Ҳ ам м аси яхш и бўлиб кетади, — д ея ю патган бўлди.
Сёхэй ўрмон б ош лан адиган ж ойгача мен билан ён м а-
ён борди. С ўнг туйқусдан югуриб ўрм он н и оралаб кетди. 
О ртда қоли б кетм асли к учун мен ҳам югурдим. Т ан олиб 
айтай, С ёхэй оқсоқолдан ч аққ он эди. У ни н г ш ох-ш абба- 
ларга чап бериб ўтаётгани сезилм асди. Л ек и н мен ҳам 
энд и п и ш и қ бўлиб қолгандим . И чки бир туйгу билан 
ш охларни ён лаб ўтиш га и нти ларди м . Тўғри, ҳозир кун ­
дуз, ёруғда ҳам ма нарса кўзга яқ қол кўри н иб турибди. 
А ммо барибир ялангли кка чиққунча пеш онам ғурра бўлди.
139


Ў пкам бўғзим га ти қи лаёзди . С ёхэй эса ҳеч нарса кўрм а- 
гандек, ҳатто ҳансирам асди ҳам.
Бир оз дам олдик. Т ўғрироғи, мен н аф ас ростладим. 
А нави қан отси з “ қу ш ” эса бир д ақи қа бўлсин ти нм ади. 
Ҳали сакрай ди, ҳали ум балоқ ош ади ... “ И лон р а қ с и ” га- 
ям туш ди. К ей ин ёним га келиб:
— Энди ён м а-ён ю гурамиз, гавдамни қандай тутиш им - 
н и , н аф ас олиб н аф ас ч и қ ар и ш и м н и кузатиб бор, — 
деди.
У кўкрак қаф аси н и олди н роқ, б о ш и н и озги н а орқага 
таш ларкан , менга ўхшаб тез-тез эм ас, балки сек и н ва 
чуқур наф ас оларди. Ю гура туриб бундай қилиш осон 
эм аск ан . Белим тол и қи б, анча қийналдим .
О радан бир ой ўтгач, ю гуриш ни ўргандим . Бўш вақ- 
тим да араб и м лоси н и ўқиб, ҳарф ларин и б и р м а-б и р ёдла- 
дим . Ҳ иж ж алаб сўзларини ҳам ўқиш га ки ри ш а б ош ла­
дим. Албатта, ўқиш қ и й и н , ўқиган сўзларим м аъноси ни
билмасдим . Д астлаб мени бу нарса қи зи қти рм ади ҳам. 
С ўнгра ўз-ўзидан ўқиган сўзларим хаёлимда так рорлан а- 
верадиган бўлди. Ю гураётганимда, ш охларга усталик б и ­
лан чап бериб югураётиб ўш а сўзларни ўзим сезмаган 
ҳолда такрорлайверардим .
К ей ин ги ойдан ян ги маш гулотни бош ладим . О қсоқол 
ҳассадай келадиган таёкутарни ерга қоқи б чикди. К ейин 
С ёхэйн и ч ақи ри б, таёкдарн и теп и б си н д и р и ш н и буюрди. 
С ёхэй худди эр м ак учун теп аётган дай, таёкдарн и ҳеч бир 
қи й и н ч и л и кси з си н ди ри б таш лади. Н авбат м енга кели - 
ш и н и и ч-и ч и м дан сезиб турарди м. Ш ундай \а м бўлди.
Б и рин чи таёқн и теп и ш и м билан ч и н қи р и б ю бордим. 
С уякларим си н и б кетгудай бўлди. В ой-войлаб оёгим ни 
уш лаб ўтириб қолдим. О қсоқол қўш им чага эш и м ча қилиб 
бош и м га урди ва кей и н ги таёқн и теп и ш га мажбурлади. 
О қибати шу билан тугадики, и ккала оёгим ҳам латтага 
ўралди. Ҳ ар қалай, суякларим мустаҳкам э к а н , ш и кает 
етм абди. “ Бир ҳафтада отдай бўлиб к етасан ” , деди оқсо- 
қол. Л ек и н бу саф ар дам олдириб қўймади. Ҳ ар хил 
м аш к^арни қи лди ри б, кун бўйи ю ргизар, орада и кки
соатча китоб ўқитарди. Кеч га бориб қўш дан чиққан ҳўкиз- 
дай овқатн и ей и ш га ҳам м адорим етм ай қоти б ухлаб
140


қолардим . Я н а то н г бўзарм ай уй ғони ш и м , қуёш терак 
бўйи кўтарилгунча бад ан тарб и я билан ш уғулланиш им
ш арт эди. Ф ақ ат орадан са к к и з ой ўтганидан сўнггина 
таёкд ар н и н г етти -сакк и зтаси н и си н ди ролади ган бўлдим. 
Б ош қа м аш қларга ҳам уқувим кели б қолди. С ёхэй билан 
навбатдаги сп ари н глари и н г бирида унинг оёғига бир мар- 
таги н а тепиш га ҳам улгурдим. Тўғри, ш ундан кейи н унинг 
жаҳли чиқиб, бир д ақи қага қолм ай , м ени ерга чўзилти- 
риб қўйди. Л ек и н кун д ан -кун га маҳоратим о ш и б бораёт- 
ган и н и сезардим . Ш униси муҳим.
Бу ерда илгари б и р -и к к и марта қор ёқ қ ан экан . Уни 
ҳам оқсоқол дан бош қа ҳеч ким кўрмаган. Д ем ак, бунга 
ҳам кам и да етм и ш -саксо н йил бўлган. Қ адам им “ қутлуғ” 
келдим и ёки вақт-соати етганм и, ш у йил қор ёғди. Қ ан - 
ч али к ч аққ он бўлм асин, совуқдан бу ер н и н г одам лари 
анча д ий д ираш д и. Ўша кунлари мен билан оқсо қо л ги н а 
таш қарида юрдик. Одатдаги м аш кдарн и баж арм адик, бал­
ки орол ш им олидаги то ққ а бориб келдик. Бу тоғн и мен 
узокдан кўргандим. А мм о ён и га бирор марта б орм аган - 
дим . Тоғда у н чали к узун бўлм аган, оғзи ҳам торги н а 
(бир ки ш и ги н а си ққ ули к) ғор бор экан . О қ соқол, ун и н г 
уруғ-аймоғи бу ғордан ом б ор си ф ати д а ф ой далан аркан. 
Ун ва б ош қа егуликларни олиб қайтдик. Қ и зи қ, улар­
н и н г д еҳқо н ч и л и к билан ш уғулланганларини кўрм аган- 
ди м , қаердан ш унча озуқани й и қ қ ан , ҳай рон м ан . Қ ола- 
верса, бутун қавм да тўрттагина си ги р бор. Е линлари ерга 
теккудай, кўп сут беради. Э ш акдан катгароқ, отдан ки- 
ч икроқ, ў зи м и зн и н г хачирлардай келадиган отдан бош қа 
улов йўқ.
У ч-тўрт кунда қор эри б , ҳаво илиди. А ввалгидай м аш - 
ғулотлар бош лаб ю бордик.
О радан и кки йил ўтиб, тезл и к ва м уш тлаш иш да орол- 
даги етти -с ак к и з ёш ли ларн и ортда қолд ири б кетдим . С ё­
хэй ва у қаторидагиларга эса етиш қи й и н эди. О қ со қо л - 
н и н г ай ти ш и ча, бундан у ёғига ўтолмас э к а н м а н , ёш им
ўтиб қолибди. К ўнглим да я н а кўп -нарсани ўрганиш н и я - 
тим бор эд и -ю , бу ерд аги ларн ин г ўргатиш истаги йўқди- 
гини сези б , индам ай қўя қолдим . А мм о \а р куни оқсо- 
қол билан бирга тўрт-беш соат китоб ўқир ва ўқи ган ла-
141


р и м н и н г м ағзин и чақи ш га уринар эдим. Бирорта араб 
билан гап лаш гани м йўғ-у, л е к и н араб ти л и н и ан ч а-м ун - 
ча ўрганиб олдим.
— Д унёни англадим , — деб қолди бир куни оқсоқол.
— Ш у пайтгача б илм асм и д ин ги з? — сўрадим ҳайрон 
бўлиб.
— Й ўқ. Б и л м асд и м . Д ун ёда О л лоҳгаги н а с и ғи н и б , 
У ни н г буюрган ам алл ари н и ги н а баж ариш кер ак экан , 
холос. Д унёга эга чи қам ан деганлар... Кел, бир н арсани 
сенга кўрсатам ан, — деб у таш қари га ю рди, мен о р қ аси - 
дан эргаш дим . У ўрм он га кирди ва н и м ан и д и р қи д и- 
риш га туш иб кетди. Н и м ан и и злаётгани н и сўрасам ай т- 
мади. Ўзи қидирди. Я рим соатлар ўтган ид ан кей и н ги н а 
и злаган ин и топди.
— М анави чум олиларга қара, — деди ҳаш аротларни 
кўрсатиб.
Қ арадим , б и р о қ ҳеч балони туш унм адим . О ддий чум о- 
лилар. Ғ и зиллаб б ори б -к ел и б , хас-хаш ак таш иётир.
— Б уларн и нг п одш оси ни ўлдириб қўйсанг, м ана ш ун ­
дай беозор, м еҳнаткаш ҳаш аротлар ўртасидаям қи рғи н - 
барот б ош лан иб кетади. Т о ки битгаси ҳоки м и ятга эга 
чиқм агун ча б и р -б и р и н и қираверади.
— К ей и н -ч и ?
— Ҳеч нарса. Ҳ оки м еб ётади, холос, б ош қалар иш - 
лайди. Я на кўп ай и ш даври б ош лан ади. С ўнг б о ш қ а чу- 
м олилар билан уруш бўлади. Қ и р ғи н -б ар о т так рорлан а- 
ди. Б и ласанм и, уруш н им адан кели б чиқади? С абаб б и т­
та — ем иш талаш иш . Қ ори н ғам и н и н г таш ви ш и . Бош қа 
мақсад йўқ. Ҳ о к и м и ят учун ж ан ж ал ларн и н г моҳиятида 
шу нарса ётади, аслида. Бегона чум олилар маҳв этилгач, 
уларн и нг тўплаган озуқаси бу ёқ қ а таш и б келтирилади. 
Д ем ак, бу йўл п еш он ан гн и терлатгандан кўра сам арали - 
роқ. Беш -ўн м и н г чумоли ўлса, ўлибди-да! Ҳ ок и м га зиён 
етм аса бўлгани, ш униси муҳим. Агар ҳо ки м н и н г бу б и ­
лан ҳам наф си қон м аса, я н а б ош қа чум олиларга, бош қа 
ҳаш аротларга ҳужум бош лан ади... О дам лар орасида бу 
ҳолат б о ш қ ач ар о қ кечади. Ч ун ки о д ам ларн и н г чум оли- 
лардан ф арқли том он и — акди бор. А й тай лик, битта уруғ 
и к к и н ч и си н и босиб оли ш и , ерлари га эга ч и қ и ш и лози м .
142


З а м о н а ви й так ти к ад а қи лич я л ан ғо ч л аб , ч ум олиларга 
ўхшаб “ур а-у р а” қи л и н м ай д и , балки ҳийла иш латади. 
Я ъни со п и н и ўзидан чиқаради.
— Қ ан ақа c o n , қан ақа ҳийла?
О қсоқол менга қараб кулди. А ф тидан, эзм ал и к қи ла- 
яп м ан , деган хаёлга борди. В аҳоланки, м ен у н и н г гапла- 
ри ни ж он қулоғим б и л ан эш и таётган д и м . Ч ум олилар 
“ф ал с аф а"си
бироз 
эн сам н и
қоти рган д и -ю , л ек и н
кей и н ги гаплари қ и зи қ эди.
— А йтайлик, битта уруғ б о ш қ а си н и н г устига бостириб 
борди. Енголм ади. А н и қроғи, енгди. П од ш оси н и ўлдир- 
ди. Л екин халқ ти н чи м ади . Ҳ али у бурчакдан, ҳали бу 
бурчакдан бош кўтарганлар кўп. Ш унда у ўзи қўйган 
қўғи рчоқ \о к и м н и атроф и д аги ларн и н г қўли билан йўқ 
қилиб, ўрнига ўғлини қўяди. У йи н гн и чумоли босса, қуту- 
л и ш н и н г эн г осон йўли, б иттаси ни заҳарлаб қўйиш . Бир 
оз ф урсат ўтар-ўтм ай, ҳам ма ч ум оли н и н г оёғи осм ондан 
келади. Ў ғи лн ин г ҳам ўз қон д ош л ари га н исбатан н аф ра- 
ти қўзийди. О тасини ўлдирганларни б и ттам а-би тта й ўқ 
қи л и ш га туш иб кетади. Қ араб сан к и , ж и ғи б и й р о н , ж а н - 
гари уруғ ўз-ўзидан и тоаткор, ҳар битта сўзи н гни қулоқ 
қоқ м ай баж арадиган бўлиб қолади.
— М ен оддий одам м ан. Бун ақанги и ш ларга алоқам
йўқ.
— Б и лам ан , л еки н ю ртингга етгунингча ҳали кўп во- 
қеаларни бош и нгдан кечи ри ш и н гга тўғри келади. Хари- 
тадан сен и н г ю ртинг қаердалиги н и кўрдим. Б и лам ан , у 
ер ниҳоятда ти н ч , одам лари аҳил. М ана, неча йиллардан 
бери ўш а ерда уруш б ўлганини эш и тм ай м ан . Л ек и н сен 
босиб ўти ш и нг керак бўлган б ош қа туп роқлар ҳам б ор­
да. Ҳ ози р неф ть деган бир бало ч и қ қан . У ни н г эгаси 
сўзсиз д ун ён и н г э н г бой ки ш и си га айланади. Бу эса у 
ер н и н г уруш ўчоғига ай л ан и ш и га олиб келади. Ч унки 
бой бўлиш ни истаганлар н иҳоятда кўп. А й н иқса, зўра- 
вон давлатлар.
— С из буларни қаердан биласиз? Бу ерда на тел еви ­
зор, на газета бор. С и з айтган уруш лар неча м и н г ки ло­
метр нарида бўлаяпти.
143


О қсоқол м енга қараб қолди. С ўнг кў зи м н и н г устидан 
барм окдари н и юргизиб:
— Ю р бу ёққа, — деди.
Б из ози қ-о в қатл ар сақлан адиган ом б ор — ғорга ки р- 
дик. Ғ орн и н г сўл том он и да тош дан иш лан ган э ш и к бор 
экан . Уни бир қараш да п ай қаш муш кул эди.
О қсоқол таш қи том он га бўртиб ч и қ и б турган тош н и
итарган эди, э ш и к очилди. И ч кари н и кўриб оғзим л ан г 
очилиб қолди. Ў рмонда бу қавм ибтидоий ҳаёт кечи рса- 
да, бу ерда эн г зам он ави й техн и калар ўрнатилганди. А ф - 
суски , бу тех н и кал ар н и н г н ом и , қандай қўллан и ли ш и н и
билмасдим . У ларнинг тугмалари, майда чирокдари кўпли- 
гидан ҳайратга туш дим. Э сим да, б и р вақтлар Қ озоғис- 
тон дан ракета учири ш ган лари да, м ана ш унга ўхшаш ап - 
паратуралар билан б о ш қар и ш ган и н и телевизордан кўрса- 
тиш ганди. М иям га келган хом хаёлни қаранг: “ Булар ҳам 
яш и р и н ч а ракета учири ш са к е р ак ” .
И кки й игит беш -олти та радиодан таралаётган о в о з- 
ларн и м агн и т тасм асига ўхшаш тасм аларга ёзи б олаёт- 
ганди.
— Б уларн и нг бари тўлқи н тутадиган м ослам алар, — 
деди оқсоқол туш унтирган бўлиб, — қаерда қандай тўлқин 
тарқати лса, тоғ тепасидаги сим орқали м ан а ш у ап п арат- 
лардан эш и там и з.
У ш ундай д ей и ш и б илан ён и м и зга ҳовли қ қан ча С ёхэй 
ки ри б келди:
— П ароход яқ и н л аш аяп ти .
О қ со қ о л н и н г ранги ўзгарди, б и р муддат хабарчи й и ­
гитга терм или б турди-да:
— Ҳ али вақт бор эди -ку. Бир ҳаф тадан кейи н келади, 
деб кутгандим. Б ирон нарса бўптим и? — деди.
С ёхэй ж авоб қилм ади. Ш ундан сўн г б и з ш ош ганча 
таш қари га ч и қ ди к ва гўё ки м ўзарга чопгандай хабарчи 
кўрсатган том он га югурдик. Ш у пай т эътибор қилдим: 
ю гуриш да оқсоқолдан ўтиб кетарканм ан . У нга кексали к 
энди кучини кўрсатаётганга ўхш айди.
О р о л н и н г ш и м о л и -ш а р қ и га етган и м и зд а б и з том он
яқ и н л аш и б келаётган пароход кўринди. О қсоқол С ёхэйга
144


қўли билан и ш ора қилди. Бу, ҳам м ани йиғиб олиб кел, 
деган и эди. Аввал \а м ун и н г бу и ш ораси н и кўргандим.
Кўп ўтмай, оролдаги б ола-ю қариялардан бош қа \а м м а
йиғилди. Ҳ ам м аси н и н г бўйнига н айзалар оси лган , бели- 
га қилич тақилган ди. О қсоқол ҳам улар келтирган қурол 
билан қуролланди. Ёлгиз м енги н а асб о б -ан ж о м си з эдим.
К ема қиргокдан и кки ю з метрлар нари да тўхтади ва 
ундан битта қ а й и қ сувга туш и ри либ, биз том он га сузиб 
кела бош лади. Бир оздан кейи н қ а й и қ қи ргоққа етиб 
келди ва м ен ан грай и б қотдим: қай и қд ан б и ри н чи бўлиб 
туш иб, о қ с о қ о л н и н г ён и га келиб у билан қучокдаш иб 
кўриш ган одам н и танирдим! Бу ўш а — б и зн и итдай иш - 
латиб, сўнг ўлим оролига жўнатганлардан бири эди. У нинг 
пароходда и рж ай и б-ти рж ай и б б и зн и кузатиб қолган ли - 
гини а н и қ -т и н и қ эсладим .
Билагим га куч йигилди: “Ҳ ози роқ, ҳ о зи р о қ ўлдира- 
ман. Энди мен о ж и з эм асм ан . Буни ти л к а-п о р а қилиш га 
қурбим етади. Ў либ кетган ш ерикларим учун, ўзим учун 
ҳ ози р н и н г ў зи даёқ ўч оламан! М ен и н г б и ри н чи қурбо- 
ним шу бўлади!” — дея ўйладим. Қ ўлларим ни мушт қилиб 
тугиб, унга яқ и н л аш а бош ладим . М ақсади м , бир зарба 
билан уни асф аласоф и л и н га ж ўнатиш эди.
У том он га и кки қадам таш лаш и м билан оқсоқол ўги- 
рилиб м енга ш унақа ўқрайд и ки , ж ой и м д а тақ қ а тўхтаб 
қолдим . “ Н аҳотки оқсоқол у б илан о ш -қ а т и қ бўлса?! Н а- 
ҳотки ш ер и к лар и м н и н г ўлиб кетиш ида, сунъий брильян т 
тай ёрлаш да ун и н г ҳам қўли бўлса?” Б и л и м ли , д о н о қари- 
ян и н г бу н опок иш ларга аралаш иш и мумкинлигига и ш он ­
гинг келм айди. Л ек и н ун и н г лўттибоз ж и н оятчиларга ш е- 
ри кл и ги н и кўриб турибм ан-ку! Қ ар и ян и н г қозирги кили- 
гига у н и н г дунё бузгунчилари ҳақидаги гаплари мутлақо 
тескари-ку! Бош им қотди. Бир том он д ан , оқсоқол менга 
устоз. Б о ш қа тараф дан, килаётган иш и...
О ксоқол билан ўш а мен тан и й д и ган , кўзим га балодай 
кўринаётган чаки ри лм аган меҳмон қўлтикдаш иб биздан 
нари кетиш ди. Т алай муддат н и м ан и д и р гаплаш иш ди, 
баҳслаш иш ди \а м . Охири бир тўхтамга келиш ди чоги, 
б и р -б и р и н и н г қўлини си к и б қўй и ш ди-да, ён и м и зга к^й - 
тиш ди.
1 0-08-531
145


О қсоқол бизга бир оғиз: “ О либ к ели н гл ар” , деди. М ен 
н и м ал и ги н и туш ун м асам -да, й игитларга қўш или б к ет­
дим .
С ёхэй отн и аравага қўш аётганида:
— Н и м а қи лам и з? — дея сўрадим.
— Бизга мол олиб келиш ган. Т уш и ри б олам и з, — ж а ­
воб қилди С ёхэй и ш и билан андарм он бўлиб.
“ Қ ан ақанги мол? Нега ай н ан ўш а қаллоб олиб келади? 
Қ андай алоқа боғлаган ?” — деб у н и н г б о ш и н и қоти ри б 
ўтирмадим. Я хш и си , ҳам м аси н и кузатай, ш унга қараб 
иш тутам ан, деб кўнглим га тугиб қўйдим.
Биз боргуним изча кем а қи рғоққа яқ и н лаш и б , беш -олти
қ а й и қ устига оқсо қо л айтган турли-тум ан “ м о л "н и ортиб 
сузиб келарди.
И ш қизиди. Б и з ом борга тўрт м арта қатнади к. У н, ёғ, 
гуруч, к и й и м -к еч ак , я н а турли и ди ш лардаги егули к-и ч - 
ки л и кларга ом бор тўлди. Булардан таш қари , о қсо қо л эл- 
ли к тад ан зи ёд турли тилдаги қ а л и н -қ а л и н ки тобларн и
ҳам олди. Ш ундан к ей и н кем а изига қайтиб кетди.
И ш лар тугаб, кутубхонага ки рдим , ян ги китоблардан 
б и ри н и берилиб варак^аётган о қ с о қ о л н и н г ён и га б ор­
дим .
— С и зн и бош қача одам деб ўйлардим , — дедим им кон 
қадар ўзим ни ж иддий тутиб, — л еки н қи лган и ш и н ги зн и
кўриб оғзим очили б қолди.
О қсоқол аввалига ю зим га аж аблани б қаради, сўн г кул- 
ди-да:
— Э н ди ки м деб ўй лаяп сан? — деб сўради.
Бир муддат каловланиб қолдим. М и ям га тузукроқ ф и к р
келм ай , қийналдим . Н иҳоят тилим айланди:
— С изга бу н арсаларни бериб кетган од ам н и яхш и 
тан и й м ан . А слида у одам м ас, ҳайвондан баттар. Ў ш а-да 
б и зн и эш акд ай иш латган , к ей и н таги теш и к қай и ққ а 
ўтқазган. С и з бўлсангиз, у би лан олди -б ерд и қи лаяп си з. 
Ш уни н г учун кўнглим да шубҳа п ай до бўлди.
— Бу жудаям яхш и. О дам ф и кр л ай би л и ш и ва ф и к р и - 
ни бировга уқтира оли ш и ло зи м . Акс ҳолда, у н и н г ро- 
ботдан ф арқи қолмайди. Сен айтган одам н и нг исми П ийя. 
У ни н г ки м л и ги н и яхш и б илам ан. М ен у б илан савдо
146


қ и л д и м . П ул б е р д и м . Э в а з и г а н и м а л а р о л г а н и м н и
кўрдинг. Бу билан у н и н г ш еригига ай л ан и б қолм айм ан. 
А йни пайтда савдо қи л и ш и м и з учун ундан иш он чли роғи
йўқ. Т ахм и н ан й и ги рм а беш йил бурун учта савдогар- 
н и н г м оли ни сотиб олгандик. О радан и кки ой ҳам ўтмай, 
улар н авбатм а-н авб ат бости риб келиш ди. Ў ш анда э л л и к - 
та о д ам и м и з нобуд бўлди. У лардаги қурол бизда й ўқ эди. 
Бун ин г устига, улар биздан уч баробар кўп эди. К ем ала- 
ри қи рғоққ а яқ и н келм ади, узоқдан туриб тўпга тутди. 
Й игитлар сузиб бориб чўктириб ю боргунча биз ҳам анча 
талаф от кўрдик. М ана, кун д ан -кун кам ай и б, ер ю зидан 
уругимиз бутунлай й ўқ бўлиб кетиш араф аси да. А ёлла- 
ри м и здан б ирортаси ҳом иладор бўлса: “ И ш қи ли б , чақа- 
л о қ н оги рон ту ғи л м аси н ” , деган хавотирда ю рагим ни 
ҳовучлаб турам ан. Ч унки бу ерд аги ларн ин г ҳам м аси би р- 
бири га яқ и н қариндош . Т уш унасанм и шуни?!
С ўнгги гапни айтаётганида о қ с о қ о л н и н г кўзи ёш лан - 
д и , ияги титради, қўллари муш т бўлиб тугилди.
— М ен, — дедим б ош и м н и эгиб, — мен сизларга бего- 
н ам ан -ку. Ф ой дам тегиб қолар.
— М ен сендан олдин бу ф и к р га келганм ан . Ҳ атго бир 
саф ар Ренага уй лан тирм оқчи \а м бўлгандим.
К ўз ўнгим дан истараси и сси қ, кўзлари кагга-катта, юзи 
оп п о қ , д о и м о ялти раб кўзни олувчи қора сочлари белига 
туш ган хуш бичим , ю зида кулгичи бор қ и з ўтди.
— Л еки н дарров ниятим дан қайтдим . Ч ун ки суяк бу- 
зилади. Туғиладиган ф ар зан д биздан кўра се н и н г м илла- 
тингга я қ и н р о қ бўлади. С уяк ўзгаради. У ндан 
кейи н
бош қалардан ф ар қ и м и з қолм айди.
— Ф ақат қариндош -уруғлардан туғиладиган болаям си з- 
дай акдли бўлм айди-ку. Бир кун ўзи нги з хавотирланиб 
айтаётган воқеа рўй бери ш и дан қўрқм ай си зм и ?
— Б ош қа ж ойларда ҳам н и н зал ар яш аш ади . М уҳими, 
ул арн и н г қон и ай н и м аган бўлсин, улардан кўп ай и ш и м и з 
учун ф ой далан ам и з. Агар қизлари бўлса, бир й и ги ти м и з- 
га учтасини олиб берам ан. Агар й игит дуч келса, и кки - 
учта қи зи м и з ун и к и ... У муман, бу гапни тўхтатайлик, 
ўзингга теги ш ли си н и б или б одди н г, там ом . Б ош қа бу 
ҳақда оғи з очма.
147


— К ечири н г, билм асдан гап и риб қўйдим.
— Н и яти н г ём он эм ас, шу боис, хафа бўлганим йўқ. 
Билсанг, дарахтда оёгидан осилиб турган чақалоқни , ўзинг 
бир аҳволда бўлсанг ҳам, ечиб олган сан . Бу яхш или кд ан
дарак. Ш унинг учун ҳам сенга қўлимиздан келганча ёрдам 
бераяпм из.
— Раҳмат.
— Э нди м анави ки тоб н и ўқи , рус ти лида ёзи лган . 
Ў зингга тан и ш сўзларни то п сан г аж абм ас, хурсанд бўла- 
сан.
Ч олн и н г бу гапидан ч и қ и б кетиш им л о зи м л и ги н и ту- 
шундим.
У берган ки то б н и н г м уқовасига қарам адим ҳам. Ку- 
тубхонадан ч и қ и б , ўрм онга ки рдим , у зо қ кетмадим. Бир 
о з ю ргач, м айса устига ўтирдим. К итоб н и в а р а ^ а г а н
ки ш и бўлдим-у, ам м о ўқиёлм адим . Н игоҳим сатрлар ус- 
ти да ю гуради-ю , хаёлим оқсоқол билан бўлган суҳбатда. 
Ў рин си з берган саволлари м дан виж доним қи й налаёти р. 
“ Бегона эм и ш м ан , ёрдам им тегиб қо л ар м и ш ” . Я на н и ­
м аларни кўнглинг тусаб қолди, йигитча? Ўзи асли ки м - 
сан? Ш у чол ёрдам берм аган ида, аллақачон ҳайё-ҳуйт 
деб нариги дунёга равон а бўлардинг. Ў лигингни ит топ - 
масди.
К ўнглим да оқсоқолдан кечирим сўраш и линж и тугил­
ди. А мм о бир ҳафта д ав о м ида чол билан ту зу к-қуруқ 
гаплаш олм адим . Ҳ ар куни эртадан кечгача бад ан и м н и
ч и н и қти ри ш билан овора, бўш вақтим да китоб ўқиш б и ­
л ан машғул бўлардим. О қсоқол эса кутубхонасидан ч и қ - 
мас, мутолаадан бош кўтармасди. “ Бунга н им а зарур экан , 
ш унча ўқигани етм ай ди м и ? У ндан кўра оёги н и узатиб 
д ам и н и олиб ётм ай ди м и ?” — деб ўйлардим.
К ема кели б кетганидан са к к и з кун ўтгач, оқсоқол ку- 
тубхонадан чикди. У ни н г юзи қи зарган , кўзлари кулиб 
турарди. У ҳам ма билан аввалгидан б ош қача, мулойим 
сўраш ди (оқсоқол илгари ҳам ю м ш о қ гапирар, л ек и н бу 
гал у б ош қача эди. Балки менга ш ундай тую лаётгандир). 
С ўнг бизга қўш илиб ҳар хил м аш кдарни баж ариш га ту­
ш иб кетди.
— О қ со қо л , одатда, кутубхонадан ч и қ қ ан и д а н сўнг
148


ач ч и қ чой ичар, ўрм он кезарди. Ў згариб қолибди. И ш - 
қилиб, аж али яқ и н лаш м аган бўлсин, — деди уни кузатиб 
турган Сёхэй.
Бу гапидан ю рагим га гул гул а туш ди. А гар чол ўлиб 
қолса, м ени н г аҳволим не кечади? Ўрнига бўладиган оқсо- 
қол ёрдам беролад и м и - йўқм и? Ахир, б уларни н г \а м ҳар 
хили бор. Худо кўрсатм асин, “ К елган ж ой и н гга ж ў н а” , 
деса н и м а қи лам ан? Қ аёққа кетам ан? Ш унча илм ким га 
керак? Сувга чўкиб ўлам ан, балиқларга ем бўламан.
О қсоқол кечгача уруғ-айм оқлари билан гаплаш иб, чақ- 
ч ақл аш и б ўтирди. М ен и н г кўн глим да эса ўш а ҳадик. 
У ни н г ҳар бир ҳаракатидан б и р н и м а қи дирам ан . Охири 
чидамадим. Ҳ ам м а уй -уйига к и ри б кетганидан сўнг ку­
тубхонага — о қ с о қ о л н и н г ён и га кирдим . У китоб муто­
л ааси билан маш ғул. М ени кўргач, ю зида табассум п ай ­
д о бўлди.
— Я хш и келдинг, — деди, — сенга айтадиган гаплар 
бор эди.
— Берган ки то б и н ги зн и ўқиб чи қди м , — дея баҳона 
қилдим.
— М енда эса сен учун ян ги ли к бор.
— Қ анақа?
— Э нди сен билан ди н д ош м ан . И слом д и н и н и қабул 
қилдим.
— Йўғ-э! — дедим қайратим ош иб.
— Д унёдаги бор д и н л ар н и ўрганиб чиқдим ва И слом 
э н г м укаммал д и н э к ан и га ам и н бўлдим. Бу д и н д а ҳамма 
савол га ж авоб бор. И слом одам ни маънан поклайди. Ж и с- 
м онан тети к сақлайди. М ен бундан буён мусулм он, М у­
хам мад саллоллоҳу алайҳи васаллам — пайғам барим . Э р ­
тадан бош лаб н ам оз ўқи ш н и н и ят қилдим. Қ андай таҳо- 
рат олиш , нам оз ўқиш ҳақида қўлимда ки тоб бор, — деб 
у стол и устидаги ки тобни олиб м енга кўрсатди.
Тўғриси, уялиб кетдим. О қсоқол шу ёш игача яш аб энди 
мусулмон бўлиб, н ам оз ўқи ш н и н и ят қилибди. М ен эса 
мусулмон ф арзан ди бўлиб ҳали бирор марта саж дага бош 
қўйган и н еон эм асм ан.
— И лтим ос, — дедим қи зари б -б ўзари б, — менга ҳам 
ўргатинг.
149


— Ф ақ ат сенга эм ас, ҳаммага ўргатаман. Бутун уруги­
м и з бундан буён нам оз ўқийди.
Б из қучоқлаш дик. О қ со қо л н и н г кўзи ёш ланди ва чу- 
қур н аф ас олди.
Ш у н д ан к е й и н га п л а р и м и з ф а қ а т м у с у л м о н ч и л и к
ҳақида бўлди.
— Б и ласан м и , сўф и й лар қандай п айдо бўлган? — сўраб 
қолди у ran орасида.
М ен “ й ў қ ” деган д ек бош чайқадим .
— С ак к и зи н ч и асрда араб хали ф али гида тан и ш -б и - 
л и ш ч и л и к , м ол-дунёга ҳирс қўйиш кучайиб кетган. Ана 
ш унда бундай қи л м и ш лард ан н орози бўлган тақводор 
одам лар н орози ли ги н и билди риш м ақсадида тарки дунё 
қилганлар. Я ъни м оддиятдан мутлақо воз кечиш ган. Н и ­
мадан м анф аат келса, б ар и н и ўзларидан нари суриш ган. 
К е й и н ч а л и к б у н д ай л ар о р а с и д а н а в л и ё л а р ч и қ қ а н ... 
Э син гда бўлса, сен билан м ан ф аат тўғрисида гап лаш ган- 
дик. Ў ш анда гап и м и з чала қ о л ганди. Хуллас, м ан ф аат 
ш ундай н аф е б алоси ки , аф сус, тўқсон ф о и з одам ш уни 
деб яш айди. М ана, оддий ги на мисол. С ен и нега алдаб- 
сулдаб сам олётга ўтқазиб ю бориш ди? Ч унки ўш а аёл пул 
олди сен учун. Б ой ли к орттирди. С ен и чавақлаб, ю ра­
ги нгн и , ўтингни со ти ш н и м ўлж аллаш ди. М ақсад — м а н ­
ф аат кўриш . У ндан к ей и н , тек и н и ш латган ларн и н г \а м , 
ш убҳасиз, бой ли кд ан ум идлари катта бўлган. Б уларн и нг 
бари ҳали к и ч к и н а м ан ф аат — узоги би лан йигирм адан 
зи ёд одам шу йўл билан пулдор бўлиш га и нтилган. К атта 
манф аатда эса, беш -ўн эм ас, балки м инглаб одам лар қур- 
б он бўлади. С ўф и й лар ул арн и н г ҳар и кки си д ан ҳам воз 
кечиш ган. Ҳ аттоки м ан ф аат бол ас идан келса-д а, ҳеч и к- 
ки лан м ай уни ҳам бегоналар қаторига қўш иб қўйган.
О қ с о қ о л н и н г гап л ар и га и ш о н ги м к е лм ад и . Ч у н к и
кўнглим да кўплаб саволларим бор эди, уларга ўзим и ш о- 
надиган ж авоб о ли ш и м керак эди. Л ек и н ўтган саф арги - 
дай , оқсоқол дан сўраб, ун и н г д и л и н и ран ж и ти б қўй и ш - 
ни истам асдим . Ш у боис, ростли гин и б или ш учун кўзим 
билан кўри ш н и н и я т қи либ қўя қолдим.
О радан я н а бир қи ш ўтди. М ен ж ан г сан ъ ати н и ан ч а- 
мунча ўзлаш тирдим . С ёхэй билан бем алол сп ар и н г ту-
150


ш ар, у н и н г зарбаларига қи й налм асд ан чап берардим . Л е- 
ки н ундан устунлик қи лиш қўлим дан келм асди, бари- 
бир. Албатта, буни тан олам ан. А мм о оддий одам лар- 
н и н г б еш -олти таси н и бемалол енгам ан. Бу дараж ага ет- 
гуним ча оёғим уч, қўлим и кки марта синди. Ҳ ар саф ар 
оқсоқол даволаб қўя верди.
К унл арн и н г бирида қи ш л о ғи м н и , отам н и , укаларим ни
соғи н и б , сув бўй и га б орди м -да, узоқларга терм илганча 
хаёл суриб ўтирсам , Рена келиб қолди. И ндам ай ёни м га 
— нам чил қум устига ўтирди.
— К етгинг келаяп ти м и? — дед и мен ти ки л и б турган 
тараф га қараб.
— Ҳ а, — бош силкидим .
— Бу ер зери карли, тўғрими?
— У нчаликм ас, л еки н ...
— Я ш и рм ай қўяқол, б илам ан. Б еш -ол ти кундан бери 
қовоғи нг очилм айди. Д ем ак, зери кк ан сан . О қсоқол қўйиб 
ю борм аяпти м и ?
— У ндан сўраганим йўқ. М ен и м ча, рухсат б ерса керак.
— Биз о зч и ли км и з. Ш ун и н г учун у сен и ж ангга тай ёр- 
лади. О датда, бегоналарга б и зн и н г си р и м и з о ш к о р этил- 
масди. Л ек и н оқсо қо л сени хабардор қилди. Балки, н и - 
м адандир ум иди бордир... Ахир, ш у аҳвол бўлса, яқ и н д а 
бутунлай қ и ри ли б кетсак керак.
— Н ега бунақа деяп сан ?
— И к ки ой аввал Н эн э туққан болани кўрдинг.
Н э н э Рена билан тенгқур. Қ омати келиш ган қиз. Э р- 
каклар қи лолм ай диган и ш н и ҳам бем алол уддалайди. Ч и - 
р ой и ҳам ж ойида. Ўтган йили 
уни 
оқсоқол Харуки 
исмли й игитга турмуш га берган эди. Бу йил туғди. Л е ­
ки н бола жуда н и м ж он , буни н г устига, ч ақ а ло қ бор-йўғи 
и кки кун яш ади. Ҳ ам м адан о қсоқол га қи й ин бўлди — у 
изтиробга туш ди. Ўн кун кутубхонасидан чиқм ади. Т и - 
н и м си з т иловат қилди.
Ренага ўгирилиб қарадим , кўзлари ж и ққ а ёш.
— Н э н э билан Х аруки, — гапида давом этди у, — ака- 
укан и н г ф арзан длари . У ларни н г кейи н ги боласи ҳам н о- 
гирон туғилиш идан қўрқаман.
— Балки ундай бўлмас...
151


Рена бирдан мени қучоқлаб елкам га б о ш и н и қуйди. 
О воз чи қари б йиғлади.
— С ен кетм а, мен сени келган к у н и н гд ан о қ ёқтири б 
қолганм ан. Қ онун лари м и з сен га турмуш га ч иқиш им га йўл 
қўй м асаям , бола кўрм оқчи м ан сендан.
— Н има? — дедим у том он га ўгирилиб, ю зини каф т- 
лари м орасига олар эк ан м ан . — Я н а бир қайтар.
— М ен и н г болам ҳам Н эн эн и к и га ўхшаб чала туғили- 
ш ини и стам айм ан, туш унаяпсанм и, истамайман! Агар сен 
кетиб қолсанг... Бу ерда ҳам ма менга қондош .
— Ш унинг учун ёқ ти рган м и д и н г мени?
— Йўқ! Л ек и н бу ҳам битта сабаб. С ен яхш исан , ёқ и м - 
той сан ...
— Т исс, — дедим уни қучиб, — бўлди, гапирм а. Э ш и - 
тиб қолиш лари мумкин. М ен сенга уйлан олм асли гим ни
яхш и биласан. М ен сенга етти ёт б егонам ан. Агар о қ со - 
қол гапларингни эш и ти б қолса...
— Б егон али гин г учун ҳам кераксан менга.
У мени ўпа бош лади. А ввалига ундан ўзим ни тортдим . 
С ўнг и ндам адим . К ўнглимда ҳади к бор эди. Б и тта-яри м - 
таси кўриб қоли ш и дан чўчиётгандим.
Қ арасам, Рена тобора “чуқурлаш аяп ти ” .
— Бу ер ялан гли к, м ум кин эм ас, — дедим унга.
У бир зум ўзи ни ти й д и , ён -атр о ф га қаради. К ейин 
ўрнидан туриб, қўлимдан тортди.
Гарчи ўрмон ичи бехавотир эса-да, барибир одам ҳадик- 
сирайди. У стига-устак, б и зн и н г ялаб-ю л қ аш и ш и м и з чўзи- 
л и б кетди.
...С ови б, нечоғли тубан кетган ли ги м н и ҳис қи л ган и м - 
дан к ей и н этим увиш ди. Бировлар м енга п асткаш ли к 
қилган бўлса-да, ў зи м н и н г тубан кетиш им ҳеч қачон ха- 
ёли м га келм аган. Туз еган тузлуғимга тупурм айм ан, деб 
ўйлаб ю рардим. М ана энди ... О қ со қ о л н и н г, Р ен ан и н г 
тугиш ган акаси С ёхэй н и н г кўзига қандай қарай м ан ? “ Bo­
rn қа миллат, халқн и н г одам ига и ш о н м ай м ан ” , деган эди 
оқсоқол. М ана, у н и н г ra n и тасди ги ни топди.
— А канг сени ўлдиради, — дедим кўксим га бош и н и
қўйиб ётган Ренага. — М ен ҳам ҳаёт билан видолаш сам 
бўлаверади.
152


— Қ ўрқаяпсан м и ? — деди Рена.
— Йўқ. Л ек и н уларга хиёнат қилдим. Бу \а р қандай 
ж азога лой и қ.
— М ен учун ж азолаш са аф суслан асан м и ?
— А ф сусланм айм ан. Л ек и н қон дош дай бўлиб қолган 
од ам л арн и н г кўзига чўп ти ққан и м га ўзим ни кечи ролм а- 
яп м ан.
— М ен акам билан гаплаш ганм ан. У сендан бола орт- 
ти р и ш и м га рози бўлган. О қ соқолн и ҳам кўндиради.
— Аканг?! Ш ундай ори ятли й игит кўндими?! — дедим 
ҳайрон бўлиб.
— Д арровм ас. Бир йилдан кейин.
— Бир йил! — беихтиёр ўрним дан туриб Ренага қара- 
дим .
— Ҳа. К елган ин гдан к ей и н и кки ой ўтиб сени яхш и 
кўриб қолганм ан. Н э н э \а м яхш и кўрган. И к ко в и м и з 
ҳам севги м и зн и и чи м и зда сакдаш га мажбур эди к. С енга 
ўхш аб оқсоқолдан қўрқардик. М ен сен и доим кузатиб 
ю рардим. Э син гдам и , оёқ лар и н г си н ган и. И ч -и чи м д ан
эзи л ган м ан ...
— Н ега м енга шу пайтгача айтм адинг?
Рена ж авоб қилм ади. Ў рнидан туриб ўти рди -да, ел- 
камга б о ш и н и қўйди. М ен у н и н г си р сакдай олиш ига 
қойил қолдим . Б и р о қ бу на м ени ва на уни оқдаёлади.
Рена кетди. М ен талай муддат ж ой и м д ан ж ил май хаёл 
суриб ўтирдим. Ў зим нинг гуноҳсизлигимни исботлаш учун 
баҳона қидирдим . Т ополм адим . Ш ундан ке й и н э н г олий 
ж азога л о й и қ д и ги м н и и ч-и ч и м дан ҳис этдим.
К ечки пай т С ёхэй ён и м га келди ва еб қўйгудек ти ки л - 
ди. К ўзидаги қаҳр олови теш иб ўтгудек. Б ош қа пай т қилт 
этм асдим , л ек и н ҳозир айбдорм ан. Рена “акам н и кўндир- 
д и м ” , деб алдаганга ўхш айли. Й ўқса, у бундай қарам аган 
бўларди... П еш он ам д ан тер ч и қ и б кетди. “ П алид, буни н г 
ўрнига яхш илаб битта муш т туш и р” , делим ичимда. У 
эса, ти ки ли ш д ан нарига ўтмайди. Б и рор и кки д ақ и қ а у 
уккидай кўз қадаб турди. И н дам асам , тураверадиган.
— Я хш и си , сўйиб таш ла, \а р қалай, ш унда кўнглинг 
ж ой и га туш ади, — делим .
— Й ўқ, — деди у туси н и ўзгартирм ай, — ж и ян и м
153


отасини кўри ш и н и истайм ан. Қ ари ндош и м бўлганинг б и ­
лан табри клай м ан .
У мени маҳкам қучди. Ш ундан к е й и н ги н а бўш аш иб, 
эр к и н н аф ас олдим.
Рена билан тез-тез яш и р и н ч а учраш а бош ладик. Б и р- 
б ири м и зга тўйм асдик. Г апларим из ҳеч тугам ас, би зд ан - 
да бахтли одам й ў қ эди , гўё. Я ш аб турган оро л и м и з бу 
д ун ён и н г ж анн ати дай туйиларди.
Б и р о қ к ў н гли м н и н г бир чеккаси д а ғаш ли к бор, чин 
бахтга эр и ш и ш и м га н им ад ир халал берарди.
О радан тўрт ой ўтиб, Р ен ан и н г қорн и б и л и н и б қолди. 
Б и р о қ бу мен, Рена ва С ёхэйдан б ош қа ҳеч ки м н и қувон- 
тирм ади. А й н иқса, оқсо қо л қатти қ ж ахаланди.
— М ен сенга ҳам м аси н и туш унтирган эдим . Н ега айт- 
ганим ни қилмадинг?! — деди у Р ен ан и н г ҳом и ладорли- 
гини п ай қаган заҳоти.
Н и м а деб ж авоб қи л и ш н и билм адим . Ю зим қизариб, 
кўзим ни ерга қададим.
— Бу айбдор эм ас, — деди Рена, — ҳам м асига ўзим 
сабабчим ан. С оғлом ф ар зан д кўри ш н и истадим.
— С оғлом ф ар за н д и н гн и н г қон и бегона. Ш унга ак ди н г 
етадими? Д ем ак, би зн и н г авлодим из охирлабди. Бир марта 
қон бузилдим и, там ом , уни қайтиб тозалаб бўлмайди! — 
бақи ри б ю борди оқсоқол.
— С и з И слом н и қабул қилган эди н гиз. М усулмон му- 
сулм онга уй лан иш и , турмуш га ч и қ и ш и м ум ки н , — д е ­
дим мен. Ш у пайт хаёлимга ҳам қи ш лоғим ни н г татар қизга 
уйлангани келди. Ў ш анда қи ш лоғи м и зда бу ҳакда кўп 
ran бўлган эди.
О қсоқол к еск и н ўгирилиб м енга қаради. Қ ош лари чи- 
мирилди. П еш он аси тириш ди.
— С енга, — деди у в азм и н л и к б и лан , — б и гга қай и қ, 
қилич, кам он берам ан. Э ртага эрталаб бу ердан кетасан!
Рена и ккалам и з б и р -б и р и м и зга қарадик. М ен севган 
қи зн и н г кўзидан и кки том чи ёш си зи б чикди. О қсоқол 
эса ran там ом , деган дек и лкис бурилди-да, б и р -б и р қадам 
б оси б биздан узокдаш ди. М ен п еш он ам н и уш ладим. С ё ­
хэй қўлини елкам га қўйди ва оқсоқолга:
154


— М ен ж и я н и м н и н г отасиз қоли ш и н и истам айман! — 
деб бақирди.
О қсоқол юриш дан тўхтади. О ртига қайтиб, тез-тез юриб 
С ёхэй н и н г ён и га келди ва у н и н г ю зига ш а п а ло қ тортиб 
ю борди. Бундай бўли ш и н и м утлақо кутмаган эдим. Бир 
қалқиб туш ди м. Р ен ан и н г акаси қи зари б кетди ва шу 
о н д аёқ ти з чўкиб бош и ни эгди. О қсоқол унга бироз сўзсиз 
ти ки л и б турди-да, я н а изига қайтди.
Р ен ан и н г ён и м га к ел и ш и н и тақ и ғу тш д и . Ш у боис, 
тонгга қадар хонада ёлғиз бедор ўгирдим. Т и қ этган то- 
вушга қулоғим динг. Худди Рена ки ри б келаётгандай. 
Б и р о қ қуёш ч и қ и ш и д ан тахм ин ан и кки соат олдин о қ со - 
қол кирди. Ҳ урмати учун ўрн им дан туриб, б ош и м н и эг- 
дим.
— У хламадингми? — деди у ҳеч н арса бўлм агандай, 
ёғоч курс и га ўтираркан.
— Й ўқ, — бош ч ай қаб ж авоб қилдим.
— М ен ҳам ётм адим , ки тоб варақладим . С ен га ўрга- 
н и б қолган экан м ан . К ети ш и н гн и тасаввур қи л о л м аяп - 
ман.
— Ў зин ги з ҳайдаяпсиз-ку.
— М ен \а м ўйландим . Қ арори м тўғри м и , нотўғрим и, 
б илм оқчи эдим . Агар адаш ган бўлсам, сен и кетказм ай - 
ман, деган ўйда эдим . А м м о, оқл аш и м учун бирор далил 
топ олм адим . М усулм ончиликда ҳам э р к а к би лан аёл н и- 
коҳсиз қовуш и ш и м ум кин эм ас. Бу э н г оғир гунох^ардан 
бири, деб ёзи лган . М ен и н г сен га берадиган ж азом О л- 
л оҳн и ки олдида ҳеч н арса эм ас. Ш уни н г учун ти н и м си з 
ти ловат қил, зора, П арвардигор гуноҳингдан ўтса. Билиб 
қўй, б и зн и н г суя к ҳеч қачон бош қа қавм н и ки билан 
аралаш ган эм ас. Агар И слом н и қабул қи лм агани м да, се- 
н и н г каллангн и оли ш и м , Р ен ан и боласи туғилм асидан 
бурун нобуд қи л и ш и м к ер ак эди... Б ош қаларга ибрат 
бўлсин, деб ф ақ ат кеткази б ю б ораяп м ан сен и , холос. 
М ен и н г ҳам ум рим охирлаяпти. С ени бу ерда қолди ра­
ди ган бўлсам, ўлганим дан кейи н уруғим издан асар ҳам 
қолм айди. Й и ги тлар б ош қа ж ой ларга 
ош и қади . Ўзга 
ю ртн ин г қон и б ош қа қи зл ари н и олиб келиш ади. Қ ай- 
ти ш са, албатта. Қ излар ҳам қараб туриш м айди. Бош қа
155


юрт эр какл ар и н и x o v ia 6 қолиш ади. Қ араб сан ки , йигир- 
ма-ўттиз йил ўтмай урф -одатим из, қон и м и з бутунлай ўзга- 
риб кетади. Б и з буткул унутиламиз...
— У нда Ренани мен билан бирга ж ўн ати б ю боринг. 
У вол-савоби м и з ўзи м и з билан. А кулаларга ем бўлмай, 
ўтиб кета олсак...
— Йўқ. Бир ўзи н г кетасан. Рена тавбаси га таянади . 
Бола туғилганидан кейин бош қа бировга никоҳдаб қўяман. 
Ш ундоғам озчили км и з. У руғим изни кам айтирм а.
О қсоқол илтим ос оҳангида гапирди. Қ араш и ҳам мун- 
гли эди , ичим ачиди. Ў зим ни ём он кўриб кетдим. Бош қа 
гапирм адим .
О қсоқол кетди. Бир оздан кейи н Р ен а Н э н э билан 
бирга келди. У ни н г кўзлари қи зарган, д ем ак, ту ни билан 
йиғлаган. Бечора, қийналибди. М ени деб ю зи қора бўлди. 
К етганим дан к ей и н қандай бош кўтариб юради?..
У менга терм ил иб турди, сўнг бирдан бўй н и м га оси л- 
д и. Ш унда у н и н г ю раги гурсиллаб ураётган ин и а н и қ
эш итдим .
— С ен га си қи л и ш м ум кин эм ас. Б олам и зга таъсир 
қи лади, — дедим . Гўё б ош қа йўл би лан уни ю патиб 
бўлм айдигандай. — С о г-о м о н тугсанг, м ени эслатиб ту- 
ради.
Гапларим га у чидолм ади, ч оғи , ҳўнграб йиглаб ю бор­
ди. Ш у маҳал Н э н э келиб, ун и н г қўлидан тортди:
— Бўлди, ўзи нгн и бос. П родали бўли ш и н г керак, унут- 
ма. Ҳ ар қандай қайғуга туш ганингдаям Н акам ура авло- 
дидан э к а н и н г эси нгд ан ч и қм аси н .
Н акам ура деган зот қачон яш аб ўтган и ни бу ердаги- 
л ар н и н г ўзлари ҳам били ш м айди . Л ек и н гап-сўзларига 
қараганда, улар шу зо тн и н г авлодлари. Н акам ура тен гси з 
акд эгаси, жасур ж ангчи бўлган экан.
Рена Н эн эга ж а \л би лан қаради, б и р о қ бир сўз деёл- 
мади. С ўнг бурилиб, ч и қ и б кетди.
М енга и кки та қ а й и қ бериш ди. Бири ки ч ки н а, ф ақат 
бир одам си ққули к. И к к и н ч и с и кенг, чуқур, ўнта одам 
бемалол ж ойлаш ади. С ёхэй қўлимга битта қилич ва к а ­
мон тутқазиб, қучокдаш и б хайрлаш ди. К ети ш и м дан о л ­
д и н о қсо қо л ҳам мени багрига босди.
156


— Рена билан ф арзан ди н гдан хавотирланма. Улар доим
соғ-сал ом ат бўлиш ади. Бола туғилганидан кейи н унга 
сен ҳақингда, албатта, айтам из. М ан ави ни бўлса, — деди 
у мени қучоғидан бўш атиб, каф ти м га м усич ан ин г кўзи - 
д ай келадиган б ри льян тн и қўйиб, — йўқотма. Б изни э с ­
лати б туради... Я н а сенга н ас и \а т и м , д уш м анларингдан 
ўч олиш да ш ош қал окд и к қилма. Акд билан иш тут.
— Хўп, ҳам м аси ай тган и нги здай бўлади.
О қсоқол м ендан узоқлаш гач, қолганлар ҳам мен билан 
б и р м а-б и р хайрлаш ди. Ё н им га Рена кели ш и н и истар- 
дим. У ҳам мадан орқада, м енга ти к қараб турарди. Л е ­
ки н ж ойидан ж илай дем ас, балки ш ундай қи лган и тузук- 
дир, уни тезр о қ эсдан ч и қ ари ш и м га, қи й налм асли гим га 
ёрдам берар, деб ўйладим. Албатта, ш унчаки таски н эди. 
Ҳеч қачон Р ен ан и ун утолм аслигим ни билардим . Л ек и н
ай н и чоғда қўлимдан ҳеч бало келмасди!
Ўтган йиллар м об ай н и д а қари н д ош и м д ек бўлиб қол- 
ган одам лар билан хайрлаш гач, улкан ум м онга ю зланиб, 
сал нари да қалқиб турган кем алар том он сув кечиб кета 
бош лади м. К ўнглим да б и р дунё арм он , алам. Ҳеч вақт 
пуш ти кам ари м дан бўлган болам н и бир ж ойда қолдириб 
кетам ан, деб ўйлам агандим . И чим да: “ Р ен а акдли , унинг 
қўлидан ҳар иш келади. Болан и яхш и тарби я қилади, 
соғлом ўсти ради ” , дея ўзимга таски н берарди м -у, б и р о қ
б ари би р юрагим ж и зи ллаб огрирди.
Қ ай и қ қ а зўрға чикди м . Қ ирғокда м ени кузатиб қола- 
ётганларга қарам асдан эш к ак н и э ш а бош ладим . Ш у пайт:
— Тўхта! — деган ч и н қ и р и қ эш и тилди. “Я л т” этиб 
овоз келган тараф га қарадим . Не кўз билан кўрайки, 
сувни ш алоплатиб Рена югуриб келар, қи рғокда турган - 
л ар уни қайтарай д ем ас, қаққай ган ч а қараб туриш арди.
— Қайт! О рқангга қайт! — деб бақирдим . А мм о Рена 
гапимга қ ул оқ солм ади. — С ёхэй, тўхтатиб қол!
Б и р о қ қ и зн и н г акаси ҳам қилт этм ади. С акраб қай и қ- 
дан сувга туш ди м -да, қи з том он ю рдим (сув белим дан 
келар, ю гури ш н ин г илож и й ў қ эди).
Р ен а етиб келиб бўйн и м га оси лди , кўзидан дув-дув ёш 
оқиб:
— С ен билан кетаман! М ени олиб кет! — деди йиғлаб.
157


— М ен билан кети ш и н г хавфли! С ен ... С ен , яхш иси, 
қол! — дедим . Л ек и н у гапим га қулоқ солм ади. Бўйним га 
маҳкам оси лган ча тураверди. Ш ундан сўнг:
— Сёхэй! Сёхэй! — деб ак аси н и чақирдим .
О вози м н и эш и тган акаси олдин га инти лди, ам м о о қсо -
қол у н и н г елкасидан тутиб қолди. Ҳ ам м аси туш унарли: 
о қ с о қ о л н и н г ўзи Рена мен б илан кетиш ига рози. К ўзим - 
га ёш қалқиди.
— Раҳмат! Раҳмат ҳаммангизга! М ен си зларни ҳеч қачон 
унутмайман! Р ен ан и бахтли қиламан!
О қсоқол ортига ўгирилиб кета бош лади. У ни н г о р қа- 
си дан б ош қалар эргаш ди. А мм о С ёхэй қим ирлам ади.
О рол кўри н м ай кетгунча Рена он а тупроғидан кўзини 
узмади. У нинг кўзидан оқаётган ёш ҳам ти нм ад и. М ен 
эса ж и м , бир м аром да э ш к а к эш ард и м . И чим да хурсанд 
эсам -д а, қадрдон бўлиб қолган ж ойдан узилиб кетаётга- 
н им га ю рагим ачиш арди.
Қуёш б отиш ига б и р терак бўйи қолган и да узокдан а н - 
тен н ага ўхшаш бир нарса биз том он га ш итоб билан я қ и н - 
л аш а ё т га н и га кўзи м туш д и . Д а р р о в э ш к а к н и қў й и б , 
ўрним дан турдим -да, шу то м он га қарадим . А н тен н а аста- 
секи н катталаш ди. А ввалига сув остида сузадиган кема 
бўлса керак, деб ўйладим. А даш ибм ан. А кулани н г дум и 
ёки қан оти экан .
— Акула! — пичирладим . Б ош и н и эгганча хаёл суриб 
ўтирган Рена ҳам бирдан сергакланиб:
— Қани?! — деди хавотирли товуш да.
М ен Ренага ж авоб қилм асдан: “А кула б и зн и четлаб 
ўтиб к етар м и ки н ?” — деган хаёлда ундан кўзи м н и узмай 
ти ки ли б тураверди м. Л ек и н й иртқич бош қа том он га бу- 
рилай дем ас, тўғри устим изга бости риб келарди. Бирор 
чора кўрм асам , қай и қ н и и к к и га бўлиб, мен билан Ренага 
қўш иб боламизни ҳам нобуд қилиш и аниқ. Ш атакка олин - 
ган к и ч и к қ а й и қ устига сакраб туш д и м -д а, қи л и ч и м н и
қи н и д ан суғурдим.
— Аввал м ан ави н и си н аб кўр, учи заҳарга б отирилган, 
— д ея Рена кам он н и м енга ирғитди.
О ролда кам он отиш м а ш қ и н и н г ҳади си ни олган эдим. 
Кўп ҳолларда н и ш о н н и бехато урардим.
158


О тилган ў қ ак улан и н г кўри н иб турган қаноти ёнига 
туш ди, а н и қ мўлжалга тек кан -тегм аган л и ги н и билолм а- 
дим . Ш у боис, я н а б и р марта кам он и пи н и чўздим. И к- 
ки н чи ў қ ҳам мўлжалга б орди -ю , б и р о қ акула тўхтамади. 
Д ем ак, ўқим тегм аган ёки таъ си р қилмаган.
К и ч и к қ а й и қ н и каттасидан аж ратд и м -да, ак улан и н г 
рўпарасига сузиб бордим . Э н ди бу ёги худодан эди: агар 
й иртқич мени ен гса, Рена ҳам соғ қолм айди. Тўғри, у 
ж ангда м ендан устароқ-ку, ам м о ҳозир ҳомиладор. К ал- 
ти с ҳаракат қи лиш и м ум кин эмас.
Х а ё л и м д а а к у л а н и н г ҳ а р а к а т и с у с а й г а н д а й э д и . 
К ўнглим да балки у ен ги ли ш и н и б или б изига қайтар, д е ­
ган ум ид туғилди. Б и р о қ й иртқич ортига қайтм ади. Бат- 
тар тезлаш ди. М енга ети ш и га беш , тўрт, уч, и кки ... ва 
н иҳоят бир метр қолди. Ш у маҳал мен у том он га сакра- 
дим. Бундай ҳаракатни кутм аган ш еки лли , акула мен 
ўтирган қ ай и ққ а ўзи ни урди. М ен эса у н и н г устига ту- 
ш аётиб, қи л и ч и м н и бандигача орқаси га суқиб ю бордим - 
да, ён и га б осган ча сувга қуладим.
Қ илич н иҳоятда ўткир эди. Й и р тқи ч н и д еярл и и кки га 
бўлиб юборди. Л ек и н у осо н л и кч а ж он таслим қилм ади, 
мени дум и би лан уриб ю бориш га улгурди. Б и р муддат 
карахтландим . О ёқ-қўл и м ўзим га бўйсунм ай, сувга чўка 
бош ладим . Х удонинг раҳми келдим и, ҳар қалай, со н и я - 
л ар ичида ўзи м н и ўнглаб, тезда юзага сузиб чиқдим . Сув 
ю зида ҳали қон си н ги б кетм аган, ан ч а ёй и лган экан . 
Й и ртқи ч кўринм асди. Д ем ак, уни ўлдирганм ан. П адар 
лаън ати чўкиб кетган.
Х авоти рлан иб Рена ўтирган қ ай и ққ а қарадим . К ўрдим, 
у ти к турибди. Қ онли сувдан кўзи н и узгани йўқ. Қ ўлим - 
ни ю қорига кўтардим. Ш унд аги н а у м ени кўрди, ш ек и л ­
л и , бирдан ўтириб олди. А гар у н и н г ўрн ида б и зн и н г 
қ и ш л о қ қизлари бўлганида, д о д -ф ар ёд қи либ дунёни бо- 
ш ига кўтарарди. Буларнинг эса, хавотир олган иям , қўрқиб 
кетган иям били н м ай ди .
Э нди суза б ош лаган и м да, ўнг қўлим қ а тги қ оғриб и н г- 
раб ю бордим. Й иртқич ём он урганга ўхш айди. Бир қўллаб 
сузиш оғир. Рена аҳволи м ни сезди ва қай и қ н и шу т о ­
м онга буриб э ш к а к эш ди.
159


Қ ай и қ қ а ч и қ қан и м дан сўн г Рена б ўйн и м дан маҳкам 
қучоқлади. Елкамдаги оғри қд ан инграб ю бордим.
— Н и м а бўлди? — сўради Рена ва ш о ш а-п и ш а к и й и м - 
л ари м н и ечди. Елкам ш иш ибди. Қ и з бечора қа й и қ н и н г 
орқа том он и даги латта-путталар орасидан с о ч и қ олди. 
Д арвоқе, оролдагилар қ ай и ққ а беш -олти кунга етадиган 
егулик, к и й и м -б о ш , соч и қ, тоза сув ва ян а аллам балолар 
ю клаш ганди.
Рена бад ан и м н и с о ч и қ билан яхш илаб артгандан сўнг, 
қўлим ни силаган бўлиб, силтаб қ а тти қ тортди.
— Имм! — дея инграб ю бордим. — Н и м а қи лаяпсан ?
— Қ ўлинг чиқибди.
У ю зим дан чўлпиллатиб ўп ди -да, ел к а м н и н г ш иш ган 
ж ой и га қанд ай д ир ёғ суртди. Т ан ам н и н г б ош қа аъзолари 
л ат еган -ем аган и н и текш и рди . К ей ин м ени ғалаба билан 
олқиш лади. У ни н г гапига қараганда, йиртқич мен т о ­
м онга д ум и н и б и р силтабди-ю , ғарқ бўлибди.
— С ен и ям ўзи билан чўктириб кетди, деб қўрқдим. 
Т ўғриси, жуда қалтис сакрад и нг, озги н а кути ш и н г, ш ун ­
д ан кейин ун и н г устига ўм балоқ ош и б туш иб, қилич 
солсан г бўларди. С ен эса...
— Б арибир ен гд и м -ку, — дедим м ен ти рж ай и ш га ури- 
ниб.
А кула билан тўқнаш увдан кейи н Р ен а ор о л и н и б и р оз 
унутди, очили б гаплаш иб ўтирди, там адди қилди, менга 
ҳам овқат еди риб қўйди.
— Тўхта, — дедим м ен орадан б и рор соатча ўтганидан 
сўнг, — нега \а л и я м бир ж ойда турибмиз? Акулалар қонни 
тез п ай қай ди, деб эш и тган м ан . Биттасидан кугулиб, бо- 
ш қалари га тутилиб қ олм ай л и к тагин.
Р ен а ж илм айди. У ни н г табассум и бирам гўзал эд и ки , 
а й н и қ са, кун ботарда, қуёш қи зғи ш нурлари ни сочиб 
турганда унинг чехраси очилиб кетганди. К ўзларидан чек- 
си з меҳр б алқи б турарди. Агар Ренани би ров б илан ж анг 
қи лаётганида кўрсангиз, уни қечам мехрибон деб ўйла- 
м айсиз. Б ад ж а \л , қайсар, эркакш ода, қўпол, деган хаёл га 
борасиз. Л екин ҳозир ож и за, кўркам аёлда н еки н азокат, 
н аф осат бўлса, бари Ренада мужассам.
У э ш к ак эш и б менга ёрдам лаш м оқчи бўлди. О чиғи,
160


толи ққан д и м . Гарчи ел кам н и н г ш и ш и тез қайтган эса- 
да, ўнг қўлим кучси злан ган дай эди, назарим да. Ш ундай 
эса-д а, Р ен ан и э ш к а к эш и ш га қўймадим.
— Э нди дам олам и з, йўқса йўлдан адаш иб, ай л ан и б - 
ай лан и б я н а орол га қайти б б ориб қо л ам и з, — дедим
мен.
— Ҳ ов ан ави ёруғ ю лдузни кўраяп сан м и ? — деди Рена 
қўли ни осм онга чўзиб. — У ни н г оти “ Б езм ам ур” , гарб- 
д ан чиқади. Ш уни мўлжал қи либ кетаверсак ад аш м ай - 
миз.
— Д ем о қ ч и си зк и , хон им , тонггача ти н и м билм асли ги - 
м и з керак.
— Э вазига кундузи дам олам и з. Ҳ о зи р эса эш к ак н и
мен эш ам ан.
— С ен га м ум кин эмас.
— Ў зим н и зўри қти рм ай м ан. Х авотир олма.
Рена айтганидай атроф ёри ш и б, ю лдузлар ўчгунга қадар 
н авбатм а-навб ат э ш к а к эш дик. С ўнг ухладик. Қуёш ти к- 
кага келганида уй гониб там адди қилдик. Т ўғриси, бир 
тек и с м авж ланиб турган кў м -кў к сувни том ош а қи ли ш - 
н и н г завқи б ош қача эди , л ек и н у н и н г чек-ч егараси зл и - 
ги, довул туриб у м м о н н и н г ваҳимали ч ай қ ал и ш и н и ўйла- 
санг, ю раги н г орқага торти б кетади. С аф арга отл ан ган и - 
мизга ҳам бир кун бўлди. Ҳ ози рча о кеан со к и н . И ш қ и - 
либ, ш ундай бўлиб турсин.
Р ен ан и н г саволлари борган сари кўпайди: “Я ш ай д и - 
ган ж ой лари н г қ а н а қ а?” , “У йлари н г қандай қури лган ?” , 
“ О и лаларингда н еча ки ш и си зл ар ?” , “У том он л ар и сси қ- 
ми, совуқм и ?” , “ О дамлар кўп м и ?” ва ҳоказо. Барига ба- 
таф си л ж авоб бергуним ча н а қ и кки соат ўтди. К ей ин у:
— С евган қ и зи н г борм и? — деб еўраб қолди.
Н и м а д ей и ш н и билм ай каловландим . “Т ўғри си ни ай т- 
сам , хаф а бўлиб қолад и м и ?" — дея хавотирландим . Ал- 
д асам , қи ш л оғи м и зга боргач, ҳам м асидан хабар топ и б , 
кей и н бир умр кўнглидан ч иқаролм ай ю ри ш и ҳам мум­
кин.
— Ў зинг н и м а деб ўйлайсан?
— А лбатта, бўлган. С ен қ и зл ар и и н г кўзига яқ и н йи- 
гитсан. О чиғи н и айтавер, \е ч а м хаф а бўлм айм ан.
1 1-08-531
161


— Т ўғриси, сенга н и м а д ей и ш н и б и лм аяп м ан . Агар 
севганим бор эди д есам , ёлғон гапирган бўламан. Бирга 
ўқиган...
— К им ўқитган?
— Ў қитувчилар.
— О қсоқолга ўхш аганми?
— Н им а десам э к ан ? Ҳ а, ш унга ўхш аган.
— К елган ин гда ҳеч балони билм асдин г-ку. Ю гуриш ни 
ҳам эплолм асдинг.
— Б и з б ош қача ўқи ган м и з. Ҳеч мактаб деб эш и тган - 
мисан?
— Гонгконгда, Я п он и яд а, кейи н Х итой деган ж ойда 
яхш и м актаблар бор, деган оқсоқол. Уларда ўқиб ч и қ - 
қанлар жуда яхш и ури ш и ш арк ан . Л ек и н б ари би р б и зн и - 
кидай м укаммал эм ас, дей иш ади.
М ен кулиб ю бордим. У худди ёш болалардай соддадил 
эди. О чиғи н и айтсам , оролга борган им да мен ҳам худди 
Р енадай содда эдим. Ҳ ар нарсага ҳайратланиб қарардим . 
Б алки буни ч ақ а л о қ билан қиёсласа бўлар. Бундан беш 
йил бурунги воқеаларн и эсласам , ўзи м н и гўдакдай тасав­
вур қи лам ан. А йни чоғда Р ен ан и н г мактаб ҳақидаги са­
воллари ҳам ш унга ўхшаб кетаётганди.
— Б и зн и н г мактаб мутлақо бош қача. Борганингда ўзинг 
кўрасан. Хуллас, бирга ўқи й ди ган қи з хат ёзувди менга. 
Хатида севи ш и н и ёзган. Бор ra n шу.
— С ен мени ёлғиз таш лаб кетм ай санм и ?
— Ёлғиз... О там, укаларим бор, мен би рон ж ойга кет- 
ганим да ш улар билан бирга ўтирасан. У йга етгуним изча 
кўзи н г ёриб қолса керак.
— Ю рти н г А м ерикадан ҳам узоқм и?
— Ҳужжат чатоқ, — уни қучоқладим . Ш ундай қи лм а- 
сам , ҳали-бери саволлари тугам айдиганга ўхшайди.
И к ки кундан к ей и н бўрон турди. Бахтим изга, ун чали к 
кучли эмас. Л ек и н қай и ғи м и з сувга тўлаёзди. А мм о кун- 
дуз куни тўф он кўпам зарар етказм ади.
О радан я н а тўрт кун ўтгач, Р ен а у зоқд а э л а с-э л ас 
қорайи б турган қурукликни п ай қаб қолди. Қ и й қи р д и к , 
қувондик, к ей и н м ен ж он-ж аҳдим билан э ш к ак эш а б о ш ­
ладим . Тун бўйи и ш лаган и м , чарчоғим били н м ади. М ан -
162


зилга эр тар о қ етиш учун бор куч-қуввати м н и иш га сол- 
дим . Ў ш а лаҳзаларда м енга қараб ж и лм ай и б қўяётган 
Р ен ан и ҳам унутиб қўйгандим . У ни кўрардим , л еки н ха- 
ёлим бош қа ёқда, юрагим ҳаприқади. Қ ан и и м кон и бўлса- 
ю, сув устида югуриб кетсам (бир саф ар С ёх эй н и н г сув 
устида ю гурганини кўрганм ан. Кўп эм ас, уч қадам ча бос- 
ган. Ў зиям ш ам олдан ил дам эди 

Download 8,76 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2   3   4   5




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish