Нуридцин исмоилов Саргузашт-детектив роман

— Туш унм адим , — деди м мен Таиланд тилида, — ил­
т и м ос, ўзи н ги зн и н г лаҳж ангизда гапирмасангиз.
— Ш унақам и? — ай ёрон а бокди у.
— Т аи лан дчан и яхш и б и л сан ги з керак. Ҳ ар 
қалай, 
б ош қалар билан гап лаш аяп си з-ку.
— Биласи зм и , мен ҳатто б ири н чи марта қачон иш то- 
н и м н и хуллаб қўй ган и м н и ҳам яхш и эслай м ан . Ў ш анда 
и кки кун ли к ч ақ а л о қ эдим.
— Х отирангизга балл и. Л ек и н мен ҳақиқатан си з га- 
пираётган ти л н и туш унм айм ан. Ҳ ай р о н м ан , нега менга 
ум рим да эш итм аган...
— Н аҳотки? М ен бундай деб ўйлам айм ан. Я хш иси, 
ю ринг, сизга бир н арсани кўрсатам ан. Э ҳтимол, ўш ан- 
д ан кейи н б и р -б и р и м и зн и туш унарм из.
— Узр, Ж и ваку ж аноблари қидираётган экан лар. Ш ун- 
га...
— У нинг хабари бор, — деб у гапим ни бўлди.
— Н ачора, у хабардор э к а н , қан и , бош ланг.
224

---

Биз залн и нг ўртасидан кесиб ўтиб, чап томондаги о п п о қ 
эш и кд ан и чкарига кирдик. У нча катта бўлмаган ш и н ам - 
гина хона. Тўрда экр ан и катта телевизор, ўртада ай л ан а 
стол, ю м ш о қ курсилар, хонага мос қанди л. Хуллас, маза 
қи либ дам олади ган ж ой.
К ўзой н ак телеви зор тагидаги видеом агн итоф он га к а с ­
сета қўйди ва м ени курсига ўтириш га так л и ф қилди.
У нинг қилаётган иш ига ҳайрон бўлиб, кўрсатилган ж ой­
га ўтирдим.
Т елевизор экран и ёриш ди ва ўш а мен биладиган, од ам ­
л ар н и н г ички аъзолари чавакдан ади ган “ цех” кўринди. 
Ертўла йўлаги. К ўзой н ак пилдираб кетаяп ти . О ртидан 
довдираб, атроф ига олазарак б о қ қ ан ч а ёш гин а й игит бо- 
раяпти. Улар махсус хонага кириш ди. К ўзой н ак йигитча- 
га кутиб тури ш н и айтди ва ўзи и чкари га ки ри б кетди... 
Этим увиш ди. Вужудимда т и т р о қ турди. Т и ш л ар и м н и
б и р-би ри га босиб, зўрға чидаб ўтирибм ан. Ч ун ки ўша 
соддагина, ҳеч н арсадан хабари й ўқ ёш ги н а й и ги т мен 
эдим.
— Хўш , — деди кўзой н ак м енга ўги рили б, телевизор 
экран и да кўринган йигитча қочи б кетиш га улгурганидан 
сўнг, — б и рор н и м ан и эслаган дай бўлдингизм и?
— А ф суски, ҳеч вақога туш унмадим.
— Ҳимм! — деб у курсига суянди ва ой н аги н и олиб, 
то л и ққан кўзларини уқалади.
— М ен и м ча, с и з бугун ухламаганга ўхш айсиз, — д е­
дим унга кулиб қарарканм ан .
— С и з ҳақсиз. О датим ш унақа. Ўша си з телевизорда 
кўрган й игит қочиб кетганидан сўнг бир ҳаф та ўзимга 
к е л о л м а га н м а н . У м р и м д а б и р м а р т а ги н а хатога йўл 
қўйгандим ўш анда. Э нди уни тузатиш вақти келганга 
ўхш айди.
М ен ун и н г н и м ан и н азарда тутаётганини яхш и англаб 
турардим. Бу “ ш ай то н н и н г қа р и н д о ш и ” Ж ивакуга мен 
ҳақим да бор гапни айтгани ҳам кундай равш ан. Ш уни н г 
учун ҳам Ж и ваку м ени қидирти рган ... Бундан ч и ^ и ,
ҳукм ўқилган. О лий ҳукм — ўлим ж азоси. Й ўқса, кўзой- 
н ак хатосини тузатиш и ҳақида гапирм аган бўларди. Д е-
1 5 -0 8 -5 3 !
225

---

мак, и ш ни б ири н чи бўлиб мен бош лаш и м керак. К утил- 
маганда, туйқусдан.
— А ф суски, — дедим кўзой н акка ти ки л и б ўзбек ти ли - 
да, — хатони тузатам ан, деб я на битта хатога йўл қўйдин- 
гиз. Я ъни н и я ти н ги зн и ай тган и н ги зн и ў зи н ги з ҳам п ай - 
қам ай қолд ин ги з, чамам да. Рубенн и нг ran и га қул оқ со- 
л и ш керак эди. Ч унки одам чарчаганида ҳуш ёрликни 
йўқотиб қўяди.
Ём он ж а\п л ан ган э к ан м ан , к ў зо й н акн и н г ж ағидан уш - 
лаб чап елкаси том он га б ўйн и ни ш ундай қатти қ қ ай и р - 
д и м к и , бечора овоз ч и қари ш га ҳам улгурмади. Ф ақ ат 
бўйин су якл ар и н и н г қи си рлаган и эш и ти л д и , холос. Ш у 
билан неча йиллардан бери одам ўлди ри ш н и ўзига касб 
қи либ олганлардан биттаси д аф бўлди.
А даш м абм ан , ҳаракатн и вақтида бош лаган экан м ан . 
И ш н и битириб ўрним дан туриш им билан э ш и к очилиб, 
бир тўда барзанги йигитлар ю гурганча к и ри б кела бош - 
лаш ди. Ҳ ам м аси н и н г и чкарига ки ри б о л и ш и н и кутиш 
аҳм окдик бўларди. Ш у боис, ҳужумни бош лаб ю бордим. 
У чтасини ерга ағдариш да муам м о туғилм ади. Ш унақанги 
тез ҳаракат қи лди м к и , баъзан м уш тим ни қайтариб оли- 
ш имга улгурмасим дан оёғим б ош қа б и р и н и н г б и қ и н и га, 
ю зига те гард и. Албатта, улар м ен и н г қандай ж анг қи л и - 
ш и м н и билиш арди. Б и р о қ кўп чили к бўлиб эп л аб таш - 
лай м и з, деган хаёлга бориш ган , ш еки лли , б ирортаси ҳам 
ўзи би лан қурол олм абди. Ш уни си м енга иш берди. 
О чиги, оролдан кетганим дан бери бунчали к ҳузурланиб 
муш тлаш м агандим . Роса чигалим ёзи лади ган бўлди, д е­
ган хаёлда, ҳеч қи й и н ч и л и к си з рақи б л ари м н и ер ти ш ла- 
тавердим . А даш масам, улардан тўрт н аф ари қолганида, 
и кки н чи гуруҳ эш и кд ан ёпирилди. Булар автом ат билан 
қуролланиш ган эди. М ен ф ақ ат б ири н чи ки р ган и н и н г 
бурнига ту ф л и м н и н г товони билан теп и ш га улгурдим. 
Бун и кўрган ш ериклари автом атларин и м енга тўгрилаш - 
ди ва мен уриш дан тўхтадим. Ўн чогли й и ги т дой ра 
бўлиб туриб олиш гач, эш и кд ан Ж и ваку билан Рубен к и ­
риб келди. Ж и ваку й иги тлари н и н г пол д а чўзилиб ётган- 
ли к л ар и н и кўриб қарсак чалди.
— Бопладинг! М ени ян а б и р марта қойил қолдирдинг!
226

---

Б и лам ан , сен м анави ларн и \а м б и р ёкути қи либ таш лай - 
сан , агар ж ой ке н гр о қ бўлса! — леди у.
Рубен эса яқ и н турганим га ҳам қарам ай, қадрдони — 
кўзой н акн и н г ён и га келиб, ун и н г то м о қ то м и р и н и уш - 
лади ва м енга қаради. У ни н г ранги оқарган , кўзлари 
олайган эди.
— Ж иваку! — бақи ри б ю борди у алам ига чидолм ай. — 
Н им ага қараб турибм из, отиш керак бу ифлосни!
— Ш ош м а! — деди Ж и ваку си гар а тутган қўли ни
ю қорига кўтариб. — Ҳ али эрта! У ндан кўра, ўзи н гн и н г 
ж он и н гн и ўйла. Б ў қ еб у н и н г ён и га борволдингми?!
— М ақсад и нг нима?! — дедим Ж и вакуга ўқрайиб.
— Худди шу н арсани мен сендан сўрам оқчи эдим. 
Ахир мен се н и н г ён и н гга б орм аган м ан. Ў зинг келган- 
сан!.. Т ўғриси, қан оти м га б унч али к тез ки ри б олган ин гга 
ўзи нг \а м ҳайрон бўлгандирсан. С ен и электр столига 
ўтқазгандим . Агар ўш анда си н овд ан тўла ўтганман д е ­
сант адаш асан... О ртингдан пойлаган й и ги тларн и н г бир 
саф ар абж ағин и чиқарган бўлсанг, б о ш қ а пай т адаш ти- 
риб кетдинг. Ш ундай қи ли ш и н гга асло шубҳам й ў қ эди. 
Л ек и н Т аи лан дда Ж и ваку битта! У нга бирорта ки м са 
қарш и ч и қ олм ай ди , ҳатто эн г катта ам алдор ҳам. Ж и ва- 
кун и н г ran и и кки бўлм аслиги шарт! М ан а ш уни унут- 
динг!.. А ж ойиб, гўзал хоти н и н г бор экан . М ан а кўрдинг- 
ми, \а м м а н арсан и билам ан. Д ем ак, сен м ен и н г кўзим ни 
ш амғалат қи либ и ш и м н и би ти рам ан , деб қ а гги қ адаш - 
гансан. Х о ти н и н гн и н г исми Рена, ш екилли. С ендан кам 
ури ш м аскан. “ Булар осм он д ан туш д и м и ?” — деб юрган 
эк ан м ан . Буни қара, бизга у зо қ бўлмаган к и ч ки н аги н а 
оролчада н ин залар яш аш аркан ...
Т итраб кетдим. Қ ўлларим муш т бўлиб тугилди. Бир 
зум кўз олдим қорон ғи тортди. Ш ундай эса-д а, ўзим ни 
босдим.
— Рена қани?! — дедим асабийлаш иб.
— Х отинчанг керакм и, марҳамат, — деб Ж и ваку о р қа- 
сига бир қараб қўйган эди , ю гурдаклардан бири ч оп қ и л - 
лаб келди-да, видеом агнитофондаги кассетани олиб, ўрни- 
га қўлидаги кассетани тиқди.
Э кран да о ёқ -қўли боғланган, оғзига елим қоғоз ёп и ш -
227

---

тирилган Рена кўринди. У ти н и м с и з ти п и рч и л ар, б и р о қ
арқондан қутулиб кетолм асди. Б еч оран и нг кўзидан оқаёт- 
ган ёш ш ун д оққи н а кўри н иб турарди. И чим куйиб кет- 
ди. У нинг аҳволини кўриб йиғлаб ю борай дедим . Б и роқ 
не бўлганда ҳам ўзи м н и б оси ш и м ш артли ги ни англаб 
турардим.
Ж иваку эк р ан га қараб, ор а-си р а ш иф тга ҳам б и р қур 
н азар таш лаб қўяётганини п ай қаб қолдим . У ерда и к к и - 
та: бири яш и л, бири қи зи л ч и р о қ бор эди. Ҳ о зи р қизил 
ч и р о қ ён и қ. Қ и зи қ, бу н и м ан и билди радики, Ж иваку 
унга кўз таш лаяп ти ? Д арров Ж и вакуга ти ки лди м . Ш унда 
унинг бурни тагида ки чки наги н а холни кўрдим. И л к марта 
у билан кўриш ганим да бунақан ги хол й ў қ эди.
— Қўйиб ю борм асанглар, б и р о н тан г ҳам ти р и к қол- 
м ай сан , — дедим пўпи са қилиб.
— Б изни ўлдириш учун аввал ўзи нг ти р и к қ о ли ш и н г 
керак, — деб илж айди у. О возда ҳам ўзгариш бор. Бу 
мутлақо б ош қа одам , Ж и ваку эм ас. Ш у пайтгача эътибор 
бермаган экан м ан . Д арров ш и ф тга қарадим : қизил ч и р о қ
ён и б турибди. “Ж и ваку б ош қа ж ойда туриб кузатаяпти. 
Бу нусха ун и н г қи ёф адош и бўлиш и керак. А гар ҳозир 
мен уни гаровга олсам , қуролланганлар менга қўш иб Ж и ­
ваку н и н г қ и ёф адош и н и ҳам отиб таш лайди. Д ем а к , ют- 
қа зам а н ” , дея тахм ин қилдим -да:
— Н им а и стай си злар м ендан? А на, х о ти н и м н и уш лаб- 
сизлар. М ен ҳам қўлларингга туш иб турибм ан. А йтинг, 
хурматли хўж айин, қайси ти л аги н ги зн и б аж арай ин ? — 
дедим .
— Д арров ақдли бола бўлиб қолдинг-а! Билардим эси н г 
тез к и р и ш и н и , — деб у кўрсаткич б арм оғи н и ю қорига 
кўтарган эди, қуролланган йигитлардан и кки таси югуриб 
ён и м га келди-да, қўл-оёғим ни ки ш анлади . С ўнг улардан 
бири қўлидаги автом атни н г қўндоғи билан қорн и м га чу- 
нонам туш и рдики, букилиб қолдим.
— Ярамас! — дедим алам им дан бўғилиб.
— О либ ч иқин глар, — деди Ж иваку.
И к ки ён и м дан и кки барзанги етаклаётгани да ш иф тга 
қарадим ва у ерда яш ил ч и р о қ ён ган и н и кўрдим.
228

---

Б ош қа хонага олиб ўтиш ди. У ерда стол га боғланган, 
ҳамма ёғи чан ди б таш ланган Рена ўтирарди.
— Нега? — дедим унга н орози боқиб.
— Б и зн и ки м д и р сотибди, — ж авоб қилди Р ена, оғзи - 
даги елим қоғоз олиб таш лангани дан сўнг.
— Н аҳотки ш ундай деб ўй ласан ги з, хоним ?..
М ен овоз келган том он га қарадим . Ҳа, бу ҳақи қи й
Ж иваку эди. У нинг бурни тагида хол йўқ, овози ҳам 
бош қача. Бундан ч икди , м ен адаш м абм ан. К улиб ю бор­
дим .
— Аламли кулги, — деди Ж и ваку си гараси н и тортиб 
ва ўзи учун қўйилган ю м ш о қ курс и га ўтирди.
— Ҳ ақи қи й си , — дедим мен ж и лм ай и б, — си зн и кўрга- 
ним учунгина кулаяпм ан. Б ари б ир с и зн и н г ю зингиз бо- 
ш қача.
— Н им ага ш аъма қи лаяпсан ?
— Ў зин ги з б илм адингизм и?
Ш у ran ни ай ти ш и м билан қорн и м га я н а б и р марта 
автомат қўндоғи билан уриш ди. Аввал букилиб, сўнг пол га 
й иқили б туш дим. А мм о азбаройи Р ен ан и н г борлиги учун­
ги на и нграм адим , о ғр и қ ж удаям куч л и эди. Р ен а б ақи - 
риб юборди.
— Тегманглар! М ени уринглар! — деди у.
— Қайғурма, — дедим оғир наф ас оларканм ан , — унақа 
қ а тти қ тек кан и йўқ.
Ш у ran ни бекор ай ти бм ан . Ж и вакун и н г уч-тўрт ш оти - 
ри теп ки лаш га туш иб кетиш ди , оёқ -қў л и м боғли кд и ги - 
д ан ҳи м оялан олм ай, ҳам ма зарбаларни қабул қи лавер- 
дим . Бу “б ў р о н ” тахм ин ан и кки д ақи қалар давом этди. 
Ж и ваку и ш ора қилди, ш еки лл и , тепки лаётганлар тўхташ - 
ди.
— М аром ига етдим и? — деди Ж и ваку ҳиринглаб ва 
мен ж авоб бери ш га улгурмасим дан ш отирларига: — Хо- 
н и м ч аси н и н г ён и га ўтқазинглар, — дея буйруқ берди.
Рена билан ён м а-ён ўти рибм и з, аф т-баш арам қонга 
бўялган, қовоғим ш и ш и б кетган, ш еки лли , кўз олди м н и
беки ти б қўйган. Рена елкам га п еш он аси н и тиради.
— М айли, м ени ўлди рси н лар эди , сен нега таслим
229

---

бўлдинг?! Ахир, и кки м и зд ан биттам из т и р и к қоли ш и м и з 
ш арт-ку, — деди йиғлам сираб.
— Ж иваку и нсоф ли одам , — дедим д уш м ани м га қараб 
илж аяркан м ан , — и ккалам и зн и ҳам ом он қолдиради.
— А фсуски, ш ундай қилардим сен бош қача одам бўлга- 
нингда. Э нди бўлса, қ и й н али б ўласан... Адаш дим. Қ и й - 
налм айсан. Битта д ори, там ом , и ш и н г битади. Ю рагинг 
керак бизга. М иж озлар сўраш аяпти...
— Н аҳотки осо н ги н а ўлдириб қўя қолсанг?
— Й ўқ, осо н ги н а эм ас. С ен учун совға бор. А й тм оқчи - 
м ан к и , ф ақ ат сен адаш иб бориб қолган оролдагина эм ас, 
б ош қа ж ойларда ҳам н и н залар яш аш ади. Л ек и н сенга 
ўхш аганлардан м и н г марта ақлли улар. Хуллас, ўш алар- 
дан бири билан муш тлаш асан. Е нгсанг, би рор ярим со- 
атча кў п р о қ я ш ай сан , бўлм аса, орти нгдан хоти н ч ан гн и н г 
етиб б ори ш и н и кутаверасан. А лбатта, сен кетганингдан 
кейи н у м ен и н г тўш аги м н и н г ю м ш оқлиги н и си н аб ^ р а ­
ди. Ҳ а, ай тм оқчи , ўғлинг о та-о н аси з яш ол м аса керак. 
Ш унинг учун ўзимга ўғил қилиб оламан. Қ олганини ўзинг 
туш униб олавер.
Т ом и рлари м бўртиб кетди. Қўлим сал бўш асайди, бу 
маразни туғилганига пуш аймон едирардим. И н ф а б кўзим- 
ни ю мдим. Қ улоғим га Ж и в ак у н и н г қаҳқаҳа отаётгани 
эш и ти л и б турарди.
— Бурдалайман!!! — деб ўкирдим телбаларча. — С оғ 
қўймайман!!!
Х онага м ендан новчароқ, қ и с и қ кўзли, о п п о қ як так 
кийган й игит к и ри б келди.
Ш у о н д а ёқ автом атларни м енга тўғрилаш ди ва Ж и в а ­
кун и н г и кки та одам и қўл-оёғим ни бўш атиб, ўзлари четга 
чиқиш ди.
Ҳ али ўрним дан туриш га улгурмай, бўйним б илан гав- 
дам аралаш тек кан теп ки д ан орқам га гурсиллаб қуладим. 
Буни кўрган Ж и ваку ч ап ак чалиб юборди. У нга атроф и - 
дагилар ҳам қўш илиш ди. К ўз олдим б и р лаҳза хира то р т­
ди ва ай н и шу маҳал туман орасидан оқсоқол ч и қ и б
келди: “Тур! Ў ғлинг, Рена м ен и н г авлодим , сен уларни 
асраб қ о л и ш и н г ш арт!”
Ёввойиларча ўкирдим ва сакраб о ёқ қа турдим . Р ақи -
230

---

бим ш уни кутиб турган э к а н , кўкрагим га тепди. С уякла- 
рим қи сирлаб кетди. Н аф ас олиш им оғи рлаш и б ян а ор- 
тим га, Р ен ан и н г ён ги н аси га гурсиллаб йиқилди м . Бу са­
ф ар ҳушим ўзим да эди. Ф ақ ат н аф ас олиш им оги рлаш - 
ганди.
Ж и ваку қаҳ-қаҳ отиб кулди... С ўнг бирдан кулгидан 
тўхтади.
— Ярамас! — дея бақирди. — .М ени том ош адан мосуво 
қи лаяпсан . Ж о н и н г й ўқ эк ан , н и м а қи лардин г ғўдайиб?.. 
Йўлбарс, ўлдир уни!
М ен туриш га уринаёти б, Рена ўтирган стол орқаси да- 
ги а р қ о н н и н г тугунига кўзим туш ди ва шу заҳоти яш ин
тезлигида уни тортиб ю бордим -да. жуда яқ и н и м га келиб 
қолган рақ и б и м н и н г оёгига тепдим . У буни м утлақо кут- 
маган эк ан , ўтириб қолди.
— Э нди б ош л ай м и з, — дедим ж ойим да б и р -и к к и с а к ­
раб.
Р ақибим илж айди ва ўтирган ж ой и да б и р қўлига суя- 
ниб и кки оёқ да м ен том он га отилди. Бу саф ар қочиб 
қолдим . У ҳам гарчи зарбаси мўлжалга тегм аган эса-да, 
муш укдай оёкда ти к турди. А мм о м ен и н г муш тим шу 
заҳоти ун и н г ю зига тегди. Д уш м ан и м й и қ и л и ш ўрнига 
ён лам аси га и кки марта учиб айланди. Бу так ти к ан и жуда 
яхш и билам ан. Э нди у сакраб орқага қайтади. Ш ундай 
бўлди \а м . А ммо рақ и б зарбаси ҳавони иш ғол қилди, 
холос...
Қўл ж анги қи зи ган дан қи зи б кетди. Гоҳ м ен уни й и- 
қи там ан , гоҳида у н и н г қўли баланд келади. Бу орада 
Ренага кўзим туш ади. У боягидай м енга калтак туш гани - 
да бақи ри б ю бормас, ти н и м с и з арқондан бўш алиш га ури- 
нарди. Д ем ак, мен м ум кин қадар ж ангн и чўзиш им ке­
рак. Р ақибим у н чали к кучли эм ас, тайёргарлиги сустроқ 
эк ан , агар у н и н г ўрнига С ёхэй бўлганида борм и , аллақа- 
чон мени асф аласоф и ли н га жўнатарди.
Рена ар қ о н н и тўла ечганига кўзим туш ди. И ч -и чи м д ан
қувониб, кучимга куч қўш илди ва ҳаракати м н и тезл аш - 
тирдим . Р ақибим зарбада адаш ганидан ф ой дал ан и б , ж и - 
гарига бор кучим би лан урдим. У бир метрлар чамаси 
ю қорига кўтарилиб гурсиллаб полга қулади ва шу о н д а ёқ
231

---

ж он берди. Ҳ ам м ан и нг кўзи унда, ҳайкалдек қотиб қолиш - 
ганди. Бундан Р ен а усталик билан ф ой далан ди ва ўтир- 
ган столи билан ён ги н аси да турган қуролли й и ги тн и н г 
бош ига қарсиллатиб урди-да, и кки марта салто қилиш да 
Ж и в ак у н и н г ён и да пайдо бўлди ва у н и н г ҳассасин и те- 
пиб ю бориб, бўйнига п и ч о қ тиради.
— О дам ларингга айт! — деди у та\д и д л и овозда. — 
Қ ўлларидаги ўй и н ч оқлари н и таш лаш син!
— Айт... А йтган и ни қи лин глар, — хириллаб буйруқ 
берди Ж иваку.
У ни н г ш отирлари бир зум и кки л ан и ш д и , А мм о Ж и в а­
кун и н г том оғидан қон си зи б чи қа б о ш л аган и н и кўргач, 
қуроллари н и оти б ю бориш ди. М ен автом атлардан б и ри - 
ни олдим ва ш ош илмасдан Ж ивакун и нг йигитларига кара­
та теп ки н и босдим. Ҳ али-ҳам он қайнаган қо н и м н и н г таф - 
ти босилм аганди. К ўзим га ҳеч н арса кўри н м ас, автом ат- 
ни ти н и м си з тариллатардим. Ж и вакун и н г ш отирлари худ­
ди ўрилаётган пичан дай қаторасига қулаш арди... Ў қ ту- 
габ, автом ат ч иқиллаб қолган даги на тўхтадим. Қ арасам , 
Ж и в а к у н и н г ҳам м а од ам л ар и қ о н и га б ўяли б ёти б ди . 
Қ ўлимдаги қуролни улоқтириб, Р ен ан и н г ён и га бордим 
ва ун и н г ю зидан ўпдим. Ш унда у н и н г ти траётгани н и
сездим. П и ч о қ уш лаган қўли аста-сек и н тортилаётганди. 
Ж иваку ж он талвасасида ёлвори ш га туш ди.
— И лтим ос, ўлдирм англар, ўлдирм англар, н и м а иста- 
санглар, ҳам м аси н и баж араман! Ў лдирманглар! — дерди
у.
М ен Р ен ан и н г қўлидан п и ч оқн и аста олдим. Ж иваку: 
“ Бўлди, булар энди мени ўлди рм айди ” , деб ўйлаганди, 
ш екилли. А мм о у адаш ган эди. М ен ф ақ ат Р ен ан и н г 
одам ўлди ри ш и н и истам агандим.
Ж и в ак у н и н г бош и узилиб кетди. Буни гайриихтиёрий 
равиш да қилдим ...
Рена бўйн и м га оси ли б йиглаб юборди.
— М ана... М ана, — дедим ҳан си раб, — ҳам м аси ортда 
қолди. Э н ди кетам из... кетамиз.
Ш у маҳал хаёлимга Рубен келди ва бирдан ўлиб ётган- 
ларга б и р м а-б и р қараб чикди м . У ларни н г орасида Рубен 
й ў қ эди.
232

---

— Рена, — деб бағримдаги ж увон ни н г елкасидан уш - 
лаб ю зига қарадим , — биттаси қочибди.
— К рчса, ундан нари га ўтсин...
— Улар Ёдгор ҳақида гап и риш ган ди , ш ош и ли ш и м и з 
керак.
Биз биттадан автом ата и қўлга олиб , таш қари га оти л- 
дик. Ж и вакун и н г одам лари ҳали кўп эк ан , қаср ичида, 
таш қари си да улар га дуч келдик. Ч аққон ли ги м и з, қуро- 
л и м и з иш берди ва д арвозагача о м о н -э со н етиб олдик 
(тансоқчилару қоровулларн ин г б и рон таси н и ҳам ти р и к 
қолдирм адик).
А даш маган э к ан м ан , Рубен тўғри иж ара уй им изга бо- 
рибди. И чкари га ки рган и м и зда, Ёдгор бигиллаб йиглар, 
ун и н г муш тдек бош часи га тўп п он ч а тиралган эди. И ж а- 
рачи кам п ир бўлса, д евор тубида кўзлари ю м уқ ҳолда 
ётарди.
— Агар болага бир н арса бўлса, зотингдан бирортаси 
ҳам ти р и к қолмайди! — деб бақирдим .
Рубен илж айди. С ўнг тў п п он ч аси н и ю қорига кўтарди- 
да, ай лан ти ри б ўйнади ва б и р четга и рғитиб юбориб:
— Болан гн и ўлдириш н и яти м й ў қ эди. Ф ақ ат сен и бир 
озги н а тўхтатиб турм оқчийдим . Ш унга рухсат берар...
У гап и ни охиригача айтолм ади. Рена у н и н г баш араси - 
га ш ун ақан ги теп д и к и , бечора Рубен учиб бориб деворга 
гурсиллаб урилиб полга қулади. Ш у бўйи қи м и рлам ай
қолди. Рена югуриб бориб йиғлай верган и дан овози хи ­
риллаб, юзи қи зари б кетган Ёдгорни қўлига олди, маҳ- 
кам қучоқлаб, ўпди. О на ҳидини ч ақ а ло қ сезди, ш ек и л ­
л и , й иғлаш дан тўхтаб, к и ч к и н а ги н а оғи зчаси н и очганча 
кўкрак қидира бош лади. К ўзларидан дув-дув ёш оқаёт- 
ган Рена дарҳол ун и н г и стаги н и баж о келтирди.
М ен ти к турган ж ой и м га секи н ўтирдим. Ю тоқиб эм а- 
ётган гўдакни, ўғи лч аси н и н г бош и н и силаб у н си з йиғла- 
ётган аёли м н и кузатдим. У ларни н г бу ҳолатини ҳеч нар- 
сага тенглаб бўлмасди. Д ун ён и б и р тараф га қўйиб, и к ­
ки н чи том он га боласи н и эм изаётган о н ан и қўйса, шубҳ- 
асиз, тарози п алл аси н и н г оғи р то м о н и н и он а би лан бола 
эгаллайди. Рена б илан Ё дгорни н г ҳолатини кўриб и ч- 
ичим дан б и р н арса “ч и р т” этиб узилгандай бўлди. Ў зим -
233

---

нин г уларга дахлдорлигимдан қанчали к қувонганим ни таъ- 
риф лаб беролм ай м ан. М ен и м ча, буни ф ақ атги н а кўриш
ва ҳис қилиш л озим.
Қ орн и тўйган ч ақ а л о қ пиш иллаб ухлай бош лагач, Рена 
уни каравотга оҳиста ётқ и зд и -д а, стол устида турган п и - 
ч оқн и қўлига олди. У ни н г н и яти аён эди — Рубенн и нг 
калласини сапчадай узмоқчи.
— Тўхта, — дедим ун и н г йўлини тўсиб, — аввал ўзига 
келти рай ли к, ҳи соб -ки тоб қи лай лик. О сон ги н а ўлиб кет- 
масин.
— Қ ан ақа ҳисоб? Бу итдан тар қ аган н и н г қай тарзда 
ж аҳаннам га кетиш и мени қи зи қти рм ай д и . М ен учун ўлса 
бўлди.
— Йўқ, қ и зи қ қ о н л и к қилма.
И к ки лан и б қолганидан ф ой д алан и б , ун и н г қўлидаги 
п ичоқн и олдим.
Рена бўйним дан қучди-ю , ҳўнграб йиғлаб юборди.
— И лти м ос, бу ердан те зр о қ кетайлик. О ролга олиб 
б ориб таш ласан г ҳам м айли. Ф ақ ат бу ердан кетай. И л ­
тимос!
— К етам из. Ҳ ам м ам и з кетам из.
Ш у маҳал кам п и р н и н г и нқи ллаган и эш и тилди.
— Вой, — деди Рена унга кўзи туш иб ва дарҳол бориб 
иж арачи аёлн и н г б о ш и н и кўтарди. К ам п и р қали ўзига 
келм аганди.
— Сув! С ув керак бунга! — деди Рена қичқириб.
Бош идан сув қуйиб, ю зини ҳўл лагга билан артгани -
миздан к е й и н ги н а кам п и р кўзи н и очди ва:
— Х айрият, — деди пичирлаб. Ш у о н д а ёқ ун и н г кўзи- 
дан ёш сизиб чикди. — Ёдгор... Ёдгор тирикми?!
— У хлаяпти, она. Ухлаяпти!
И ж арачи кам п и р “о н а ” сўзи н и эш и тгач, баттар тўли- 
қиб кетди ва м адорсиз қўллари билан Р ен ан и қучокдади, 
ю зидан ўпди. М ен бу м анзарага о р т и қ қараб туролм а- 
д и м , кўнглим бузилиб, кўзим га ёш келди. Ў зим ни чалги- 
тиш учун Р убенн и нг теп асига бориб, том и ри н и уш лаб 
кўрдим. У ни н г ю раги ураяпти, д ем ак, ўлмаган.
— Рена, — дедим ортим га ўгирилиб, — си злар нариги 
хонага ўтинглар.
2 3 4

---

Рена аввал к ам п и рн и суя б нари ги хонага ўтказди, сўнг 
Ёдгорни олиб кетаётиб:
— Бу ерда қон тўкилм агани маъқул, — деди. 
У 
бу 
ran ни эш и к том он д ан кўзи н и узмасдан айтди. Б и лам ан , 
у ҳали-бери ўзига келмаган. М ен бўлмасам, Рубенни унинг 
ўзи ҳ о зи р о қ бир ёқпи қилади. Ф ақ ат кам п ирдан истиҳо- 
ла қи л аяп ти , холос.
У м рим да э н г ём он кўрадиганим — б аттоллик, қароқ- 
чилик, ёл ғон чи л и к , алд ам чи ли к, кўзбўям ачиликдан ўзга 
н арсани билм айди ган н о к ас н и н г бош идан сув қуйдим. 
Унинг наф ас олиш и тезлаш ди, ўзига келди. Аммо у кўзини 
очиш га ш ош и лм асд и . Д ем а к , шу ҳолидаям ўй лаяп ти . 
Э ҳтимол, ҳозир қаердалиги н и билм ас. Балки уйқудан уй- 
ғон аяп м ан, деган хаёлга бораётгандир. Б и роқ, не бўлган 
тақдирда ҳам, ҳозир ўйлаяпти. Ж и в ак у н и н г аллақачон 
ўлганини унутгандир, ундан ян а қандай ф о й далан и ш н и
реж алаш тираётгандир...
— К ўзин ги зни очин г, ж ан об , — дедим м ум кин қадар 
ю м ш о қ гапириш га уриниб.
Рубен чўчиб туш ди-да, бош и н и кўтариб у ёқ-бу ёқ қа 
қаради. Сўнг:
— И мм -м! — деб кўзини юмди.
— М ак ко р л и к ҳам эви билан бўлса иш он арли чиқади, 
— дедим худди у билан ҳамсуҳбат одамдай ён и га ўтириб.
— Б ош им қ а тти қ оғри яп ти. Нега бунақа б ўлганини 
ҳечам эслолм аяп м ан.
— Бу ерга қандай ҳолда к е лга н и н ги зн и -ч и , ун иям эс- 
лолм айсизм и? О н аси н и н г кўкрагидан б ош қа нарсани б и л ­
м айдиган гўдакн и нг б ош и га тўп п он ч а ти р аган и н ги з ҳам 
ёдингизда йўқм и? Қ ари б-чури б қолган кам п и рн и уриб 
ҳушидан кетказган и н ги зн и ёди нги зга соли ш и м керакм и?
— Туш унмадим. Бу м ен и н г таби ати м га зи д-ку. Н аҳот- 
ки ш уларн и нг б ари н и мен қилган бўлсам?! М ен м адани- 
ятли одам м ан. И ш он авери н г. Ж удаям м аданиятлим ан. 
Бировга қ а тти қ гап и ри ш н и ҳам эп лаёлм ай м ан ...
— О ббо м уғом би р-эй, шу пайтгача доим мени сен си - 
рардинг. Д арров ти л и н г ўзгариб қолдим и? Ҳ атто бирга 
и ш лаган и м и зни ям эси н гд ан чиқарган ди рсан . Ж и ваку д е ­
ган од ам н и н г хи зм ати н и қи лган лари нг, унга й ўл-й ўри қ
235

---

кўрсатганларинг, о д ам л арн и н г и чак-ч авоғи н и А ф рикага 
ж ўн атганлари н г — б уларни н г бари , м ени м ча, туш ингда 
бўлгандир. Ахир, сен ниҳоятда ҳалим, б и р о в н и н г бурни- 
ни қонатм аган м аданиятли ки ш и са н -к у , ш ундайм и?
Рубенн и нг ки п ри клари пирпиради. Қ ош лари ч и м и ри л - 
ди. П еш он аси тириш ди.
— Э сим да... Э сим да бари, л ек и н б ош и м н и қ а тти қ ур- 
ган э к ан м ан . О ғр и қ б илан бўлиб ҳам м аси н и унутибман. 
А й тган л ари н гн и н г ҳам м аси ҳақиқат. Л ек и н мен Ж и ваку- 
ни ём он йўлдан қайтариб , б и зн есга ундаб ю ргандим. 
Охирги пайтларда бунга қисм ан эриш ганд и м ҳам. Ў зинг 
б иласан , авваллари у ф ақ ат н аркоти ка, б о сқ и н ч и л и к б и ­
лан шуғулланган.
— К ей и н ги п ай тл ар д а-ч и , одам сўйиш
биланм и?! 
Ў зингни оқпам ай қўя қол. Ҳ ам м а ки р д и к о р лар и н г маъ- 
лум. Ш ундай экан , ўлим ингга тай ёргарли к кўравер.
— Ш ош м а, м ақсади н г мени й ўқ қ и ли ш бўлса, улгура- 
сан. М ен и н г б и зн еси м бор. Э кваториал Гвинеядаги н е- 
ф тн и н г саксон ф о и зи н и мен сотаман.
— Қ олган йигирм а ф о и зи -ч и ?
— Ж и в аку н и ки эди.
— Д ем ак, аф р и к а л и к подш о н еф ти н и ф ақ ат сенлар 
орқали сотган. Э вазига унга одам гўшти еткази б берган- 
са н л ар . П од ш о э к а н , ў зи н и н г д ав лати д а одам қуриб 
қолибдим и?
— У оси ёл и к л ар н и н г гўшти мазали деган.
— Туш ундим. Қ ан ча пулинг бор?
Ш ундай д ей и ш и м билан бирдан Р убенн и нг юзи ёри ш - 
ди. К ўзларида умид учқунлари порлади.
— Ҳ озирча и кки м иллиарддан ортиқ. Я рм и н и берам ан 
сенга.
— Ҳ ам м асин и . С ен п од ш он и н г қолган н еф ти н и сотиб 
ян а пул йиғиб олаверасан.
— Бунча пулни й и қ қун и м ча ўн беш йил умрим кетди.
— Ҳ ози р ўлдирсам, й и қ қ ан п ули н гн и н г с а р и қ чақали к 
қи м м ати қолм айди. Хўш, н и м а дей сан ? Ў лдирайми ёки...
— Ж он и м о м о н , каллам иш лаб турибди. Пул топиш
қўлимдан келади. М айли, ж о н и м н и ўз пулимга сотиб 
олам ан.
236

---

М ен “ қаҳ-қаҳ” отиб кулиб ю бордим. Н ариги хонадаги 
Рена келиб эш и кд ан мўралади. У нга “ кетавер” , дегандек 
қўлим билан и ш ора қилдим . С ўнг Рубен га ю зланиб:
— М ени сотиб олдинг, ш ундайми? Л еки н ўйлаб қара- 
сам , пулларинг кам ли к қи ларкан . Д у н ё н и н г э н г катта 
бой и бўлиш им керак, — дедим.
— М енда бош қа пул йўқ, — д ея қовоғи ни уйиб олди 
Рубен.
— У нда м ен и н г ҳам и лож им йўқ, сен и ўлдирам ан.
— Пуллардан қуруқ қол аркан сан . Л ек и н ай ти б қўяй, 
мен ўлиб кетган им билан пулларим га эга ч и қ олм ай сан , 
қолаверса, уддабурон қон д ош и м бор. У б ан ки р. П улим - 
ни қандай қи либ ўзи н и ки қи либ о ли ш н и билади. Учига 
ч и қ қан ф ирибгар. Д ои м и ш и н и пухта қилади. М и н г тек- 
ш и рган и н г билан б ари би р ай б и н и топ олм ай сан . Аслида, 
б и зн и н г ҳам м ам из уста м олиячиларм из!
— Ҳ ов, уста м оли яч и, гап и м и з чўзилиб кетди, — деб 
ун и н г и кки қош и орасига муш т т>'ш ирмоқчи бўлганим - 
да, у:
— Т еод орн и н г қўлида бир ю з й и ги рм а учта оси ёли к 
бор. У ларни н г ҳам м аси ҳозирча ти рик. У ларни қутқа- 
р и ш н и н г ягон а йўлини ф ақ ат м ен б илам ан. М ен ўлсам 
улар ҳам ўлиш и тай и н . Бир йўла бир юз й игирм а тўртта 
од ам н и н г ж он таслим қи л и ш и га рози м и сан ? У лардан ф а- 
қат биттаси н и н гги н а бўйнида тоғдай гуноҳ бор. Б ош қа- 
лари бегуноҳ. Я на тў ққ и зтаси ўн ёш га ҳам ки рм аган
гўдак... — деган ча л аб и -л аб и га тегм ай чулдираб кетди.
— К им у Т еодор д еган и нг, н и м а иш қилади? Нега 
ш унча одам ни ўлдириб ю борм оқчи?
— А фри...
— Э кваториал Гвинея деган к и ч ки н аги н а д авлатн и н г 
президенти, одамхўр, ш ундайм и? — дедим жаэушм чи- 
қиб кетганидан м уш тларим ни тугиб.
— Ҳ а, — ж авоб қилди Рубен м енга тикилиб.
Бош им қотиб қолди. Бундан бир неча д ақ и қ а олдин 
Рубен Ё дгорни н г бош ига тўп пон ча тираган и кўз олдимга 
келди. Ҳ ой н аҳой , падар лаън ати ш айтон м а ла й и н и н г 
қўлидаги гўдакларн и нг о та-он алари қон бўлиб ф арзан д- 
л ари н и қидири ш аётган дир. К ўпчилиги ф арзан д доғида
237

---

оғир касал ли к орттириб олган бўлиш са ҳам аж абм ас... 
Отам ҳам кутавериб адойи там ом бўлган-ку...
— Қ андай борилади у ёққа? — сўрадим Рубендан.
Р убенн и нг ю зига қон ю гурди, лабида ним табассум
п айдо бўлди. А ф тидан, ти р и к қоли ш га умидланди. А сли­
да, и ч-ичидан: “ С ен ки м бўпсан м ен и н г олдим да? Битта 
сени чув туш иролм асам , н и м а қи либ олти нуқтани кўта- 
риб ю ри бм ан ?" — деган хаёлга борган бўлиш и ҳам эҳти- 
м олдан холи эмас.
— П ароходда ўн и кки кун ли к йўл, — деди Рубен ир- 
ж айиб.
— С ен и н г қочиб кети ш и н г ёки менга қарш и бирор 
ф и тн а қўллаш инг учун етарли вақт.
— Н им алар деяп сан ? С ен и н г қан ч али к кучга эга э к а н - 
л и ги н гн и кўрдим-ку. Бир марта ўлим дан қутулиб қолиб, 
я н а аж алга дуч бўлиш дан менга н им а ф ойда? Я хш иси, 
се н и н г и ш и н гн и б и ти ри б б ерам ан -д а, ўзим ҳам ти н ч ги - 
на бизн есим ни қилиб яш айверам ан. Ўйлаб қарасам , ҳали- 
гача уйланм абм ан. Тўғри, ҳар бир давлатда биггадан хо- 
ти н ўрнини бем алол босадиган аёлларим бор. Б и р о қ улар 
ш унчаки кўнгилхуш лик учун.
— С амолётда учамиз.
— Л ек и н у ёқ қа рейс йўқ-да. Н игерия орқали ўтиш и- 
м изга т ў ф и келади.
— Н игерия орқали бўлса н и м а қипти? А ф р и кан и н г 
б и р -и к к и д авлати ни ям м ун д оқ том ош а қи лай лик. Я на 
қанча яш ай м и з, бу Худога аён.
Рубен ж им иб қолди. Ў йлаяпти маккор. Устозим — орол 
оқсоқоли: “ Ҳ ар қандай соддалик ортида ҳам м аккорл и к 
бўлиш и мумкин. А йрим лар соддаликни қурол д араж аси - 
га кўтарган. Бунақанги соддаликдан эҳтиёт бўлиш лозим . 
Р ақи б и н г ўзини қанча содда тутса, д ем ак, сен ҳам содда 
бўли ш и н г керак. А ччиқни ҳар доим ач ч и қ кесиб келган. 
Э ҳтимол, ш и р и н л и к зиён келтирувчи нарсага айлан ган
маҳал, уни ш и р и н л и к б илан даволаш керакдир. Б и р о қ
соддалик билан гўлликни аралаш ти ри б қўй м аслик л о ­
зим. Ахир о қ б ўёқн и нг ҳам тури кўп бўлади ” , деган эди. 
Рубен ш оҳн и -да ўзига бўйсундира олган одам , у билан 
қанча кўп гаплаш санг, ш унча кўп адаш асан. Ш у боисдан
238

---

ҳам ундан ж авоб кутиб ўтирм ай, кам ари м н и ечдим -да, 
о ёқ -қў л и н и боғлаб, ўзим нариги хонага ўтдим. Рена м е н ­
га савол назари билан қаради. М ен қовоғи м н и уйдим ва 
тусим ни ўзгартирм аган кўйи:
— С ен у м аразл арн и н г орасида н и м а қи либ ю рган- 
динг? — деб сўрадим. Аслида, у билан м аслаҳатлаш м оқ- 
чи эди м , б и р о қ иж арачи аёлн и н г олдида бунга тилим
бормади.
— С ен “ и ш ” ни чўзиб ю борган ин г учун ёрдам берм оқ- 
чийдим. Ш унга холамга, — Рена иж арачи аёлга бир қараб 
олди, сўнг “хола” деб кам пирга ўзим ни тагин бегона 
кўрсатиб қўйдим , деб ўйлади, ш еки лли , гапини тўғрила- 
д и, — он ам га ёлғон гапириб ч и қ и б кетдим. Л ек и н улар 
аллақачон айғоқчи қўйиб улгуриш ган экан . Ш аҳарни бил- 
маслигим панд берди. Ў зинг ҳам шу пайтгача тузукроқ 
айлан ти рм адин г. Одам си й р ак ж ойда б и р киш и ю зимга 
ним адир сепи б кетди. Бош им ай лан и б, кўзим тинди. Бор 
воқеа шу.
— Қ ўлингдан ҳар бало кели ш и га шубҳам йўқ. А мм о бу 
ерларни тузукроқ б илм айсан . О см ондан туш гандайсан. 
Агар я н а бир марта ўзб ош и м чалик қи лсан г, ўзингдан 
кўр.
Ш ундай дедим -у, кулгим қистади. Ахир, унга кучим 
етм асди. Тўғри, у менга қарш и ҳеч н арса қўллам айди, 
б и р о қ ж анг сан ъ ати н и м ендан ўн чан дон к ўп роқ ўзлаш - 
тирган.
— И лти м ос, — деди иж арачи кам п и р, — уриш манглар.
Рена м ий иги да кулди ва қучоғидаги Ёдгорни баланд-
р о қ кўтариб ю зини тўсди.
— Б ари бир, — дедим мен кам п ирга қараб, — ж иддий 
гаплаш иб ол м асак бўлмайди. Агар ҳозир гаплаш м асак, 
ўзбош им чалиги орқаси дан бош қа ф алокатлар ҳам кели- 
ш и мумкин. С и з болани олиб туринг, б и з ош хонага ўтиб 
гаплаш ам из.
— Л екин...
Аёл я н а эъти роз билди рм оқчи эди:
— С и з хавоти рлан м ан г, — дея бирдан ун и н г гапини 
бўлдим.
Ренани багрим га босдим , соч лари ни силадим , юзидан
239

---

ўпдим. У кўзларин и ю миб олди. Б и р оздан к ей и н к и п ­
ри клари орасидан ёш си зи б чикди.
— Қ ий н алд ин гм и ? — сўрадим ундан ш ивирлаб.
Рена аввалига: “ Й ў қ ” , деди бош чайқаб, сўнг:
— С ен и калтаклаш аётганлари да қ а тти қ қўрқцим , — 
деди.
— Ҳ ам м аси ортда қоли б кетди. Я н а озги н а сабр қи л- 
санг, кейи н ю ртга кетам из.
— Т ам ом -ку, я н а н и м ан и б ош лам оқчи сан ? — Рена 
қучоғим дан чикди ва аж аблани б ю зим га қаради.
— С ен га н и м а деб туш унтирсам экан?..
— Ҳ еч н арса деб. Агар м ени о та-о н а н гн и н г ён и га олиб 
б ориш ни истам аётган бўлсанг, ҳеч торти н м ай айтавер. 
Қ ай тиб кетаверам ан изимга.
— Н им алар д еяп сан ? Бу итдан тар қ аган л ар н и н г қўлида 
ю здан зиёд одам тутқунда э к а н , орасида гўдаклар ҳам 
бор. У ларниям ота-он алари ...
— С ен уни ҳали ўлдирм адингм и?
— Йўқ.
— Нега?
— Б ош қа иш ч и қ и б қолди. Хуллас, узоғи билан ян а 
бир ой бу ерда яш аш и н гга тўғри келади. У ндан кейи н
ҳам м аси там ом .
Рена бўш аш ди. Ю зига о қ и б туш ган кўз ёш лари н и ар- 
ти б таш лади -да, ош хон адан ч и қ и б кетди.
М ен Рубен би лан гаплаш дим . Ф ақ ат бу саф ар ун и н г 
ф и крл ари га, так ли ф л ари га қулоқ тутмадим. С ал ги н а эз- 
м али к қилса, гап и ни бўлдим. О р а-си р а пўписа \а м қи либ 
қўйдим. Ш ундан сўнг:
— Қ олган-қутган тан и ш ларингга телеф он қиласан. Рена 
и ккалам и зга п аспорт тайёрлайди. Ҳ ози р гаплаш асан, б и ­
рорта ҳам бегона сўз и ш латм айсан , укди нгм и? Қ олган 
нарсаларни кейи н ай там ан , — дедим та \д и д билан.
Рубен баж он и ди л рози бўлди. Э н ди ун и н г и м к о н и ят- 
лари кенгаяётганди. А йни пайтда ш убҳаланаётганди ҳам. 
Ч унки бизда ҳужжат бўлгач, кўп и ш ларни у н и н г кўм аги- 
си з ҳам қи лавери ш и м и зга и м кон туғиларди.
У нинг қўлини бўшатдим. Рубен менга бир қараб қўйди- 
д а, билаги н и уқалаб, чуқур наф ас олгач, рақам терди.
.240

---

С езиб турибм ан, гапираётганида ич-ичидан қандай аҳвол- 
д алиги н и билди рм оқчи бўлаяпти. Шу боис, баъзан тову- 
ши қалтираб чиқаяп ти . Кўзи ёш га тўлган. Ш ундай бўлса- 
да, буйруқ бераяпти.
— Эртага, — деди Рубен телеф он и и ўчирар эк ан , — 
соат учга тай ёр бўлади. Я рим соатдан кейи н “ Қ уёш ” 
суперм аркети ён и д а Рена и к калан ги зн и кутади у. Қ и р қ
беш ёш лардаги сочи о п п о қ , н овча одам. С оқол қўйган. 
О п п о қ костю м -ш и м д а бўлади.
Рубен сўроққа ҳожат қолдирм аганди. А ф тидан, м ени н г 
эр тар о қ к ети ш и м н и истаяпти. М ен б ориб келгуним ча у 
бирор қаби ҳликни реж алаш тириб қўяди. К ўрам из, реж а- 
си қан ч али к п и ш и қ бўларкан.
Т е л е ф о н и н и қ ў л и д а н о л и б , қ ў л -о ё ғ и н и к и ш а н л а б
қўйдим -да, Р ен ан и н г ён и га бордим ва ж и лм ай ган ча ш а- 
\а р ай л ан и б кели ш н и так л и ф қилдим . Рена аввалига \а й -
рон бўлди. К ейин асабий ҳолатдан ҳали чиқолм аган и , 
озги на дам олиш и керакли гин и айтди.
— Ю равер, йўл-йўлакай ўзим кай ф и яти н гн и кўтара- 
ман. Ахир, бизга ҳужжат керак-ку, — дея багрида ю то- 
қиб эмаётган Ё дгорни н г б урнини чим диб қўйдим.
— Ҳужж ат... Н и м а у? И лгари п оли ц и я сўраганида ҳам 
туш унм агандим , ўш анда ги п н о з бизга иш берганди...
— О ролда ҳам ма б и р -б и р и н и тан и йд и . Л ек и н бу ер- 
л арда... С ам олётга ч и қ аётган и н гд а ҳуж ж атинг бўлм аса 
қўйиш м айди. Ахир, биз уйгача пиёда б орм ай м и з-ку.
А йтилган ж ойда одам си й р ак эк ан , шу боис, б изни 
кути б турган “ н у сх а” ни т о п и ш и м и з қ и й и н бўлм ади. 
К ўриш ган им издан сўнг у Рена и кки м и зга б о ш д ан -о ёқ
разм солиб ч и к ди -д а, кейи н суратга олди. Сўнг:
— Н и м а деб исм қўяй? — деб сўради.
— Ў зинг б и ласан , ф ақ ат од ам н и н г ти ли айланадиган 
исм бўлса, бас, — дедим унга қараб ж и лм аяркан м ан .
— Бўпти, — дея у ортига бурилиб кетди.
О радан и кки кун ўтиб, мен билан Р ен ан и н г ҳужж атла- 
ри м и з тахт бўлгач (энди биз исталган давлатга сам олётда 
уча ол и ш и м и з м ум кин эди ), мен илк бор, бу ерга келиб 
ўлиб кетиш им га озги н а қолган м аеканга бордим . Б и л а­
м ан, Ж и вакун и н г й ў қ қ и л и н и ш и , к ў зо й н акн и н г ўлди-
16-08-531
241

---

ри лган и , Р убенн и нг й ўқолиб қоли ш и у ердагиларни ва- 
ҳимага солиб қўйган. Э ҳтимол, аллақачон ж уф такни рос- 
тлаб қолиш гандир. Л ек и н ним а бўлгандаям , бу ж ой ас- 
ли д ай турмаслиги керак. Ҳ ам м а н арса изига туш ганидан 
сўнг р и зқ -н аси б аси н и (қ и зи қ , ж аҳолатни р и зқ-н аси б ага 
ай л ан ти ри б олганлар ҳам б ор-а... Бу ҳақда у зо қ гапириш
м ум кин-у, л ек и н мутлақо б ош қа мавзу бўлгани учун ш ар- 
тмас) ўш а ердан топ ган лар б ари би р қайтиб келиш ади. 
Я н а аввалги и ш лари н и давом эттириш ади. Ахир, бу улар­
н ин г қо н -қ о н и га сингиб кетган, бировни ўлдирмаса, аъзо- 
л а р и н и и чи д ан суғуриб о л м аса ту ролм ай д и ган бўлиб 
қолиш ган. Бу одатларини гўрга кирган лари дан сўнг тарк 
этм аса, б о ш қ а пай т ҳеч нарса қайтара олм айди уларни.
А даш м абм ан, у ерда ҳеч ким й ўқ экан . Ш у боис, ай ла­
н иб, п астроқ бир уй н и н г том и орқали ўтиш им га тўғри 
келди. Б и р о қ бу том он д а ҳам э ш и к қулф экан . “Зўравон - 
л и к ” қ и л и ш и м га тўғри келди. Э ш и к н и бузиб ичкарига 
кирдим . Ҳ ам м а нарса ағдар-тўнтар бўлиб ётибди. Б ирор 
ки м са кўри н м ай ди, ж и м ж и тли к, худди м о зо р н и н г ўзги- 
наси. Ҳ авоси ш ун ақан ги бадбўйки. А ф тидан, совуткич- 
л ар иш лам аётгани боис, о ч и қ қолган “ гўш т"лар сасий 
бош лаган. Т аш қари га ч и қ и б кетдим. Н и м а қи лари м н и
б илм ай ҳовлида б и р оз тургач, ю к м аш и наси га кўзим 
туш ди. С еки н бориб каби н аси н и қарадим . Ҳеч зоғ йўқ. 
М аш и н а б аки остидаги больтни ечиб, бир челак бен зин
олдим ва ҳеч и к ки л ан м ай , “ қассоб хон а” н и н г ичига с е ­
п и б чиқдим . С ўнг бир муддат бу ерда илгари кўрганла- 
ри м н и хаёлимдан ўтказгач, гугурт ч ақи б иргитди м -да, 
келган йўлим билан б и н о н и н г олд том он и га ўтдим.
Ҳ али катта йўлга ч и қ м аёқ ортим га қараган и м да, “олти 
нуқтали”л ар “ корхона"си аланга ичида қолганини кўрдим.
Қ илган и ш и м дан мамнун эсам -да, б ари би р кўнглим 
тўлм ас, асли н и яти м одам хўрларнинг б ари н и би тга-б и т- 
та бўғизлаш эди.
* * *
— Н егадир хавоти рлан аяп м ан. К ўнглим н отин ч , бор- 
май қўя қол, — деди Рена саф арга о тл ан ган и м н и эш и ти б
б ўйн и м дан қучиб.
— Х авотирга ўрин йўқ. И м кон борича тез қайтам ан.
242

---

Бормасам ҳам бўларди-ю , л ек и н кейи н б и р умр ўзим ни 
кечи ролм ай м ан, — дедим унга ж авобан.
— Т и р и к қайтам ан , деб ваъда б ерасан -а?
— Албатта. М ен ўлм аслигим керак. Агар ўлиб қолсам, 
сенга бош қа биттаси кўз олайтиради. Б и ласан -ку, сенга 
б и ровн и н г кўзи бехосдан туш иб қолса ҳам чидолм айм ан.
— Ж и н н и в о й , — деб Рена кулди-да, л абим га лаб и н и
босди.
* * *
“ Б ои н г-747" ҳавода б и р зайлда учиб бораяп ти . Т ам ад - 
ди қилиб олган й ўловчиларни н г аксари яти п и н ак к а к ет­
ган. М ен ҳам мутлақо уйқум келм аётган эса-д а, кўзи м н и
ю миб олганм ан. Ў зимча бораётган м ан зи л и м н и , у ерда 
қан ақан ги одам лар яш аш и н и тасаввур қи лам ан. Ў йла- 
рим мен истаган тасаввурни беролм ас, одам лар ҳаракати, 
туриш -турм уш и гўё туман ичида. Охири бу хаёллардан 
зери ки б , кўзим ни очди м -да, ён ги н ам д а ўзини ухлаганга 
солиб ўтирган Рубенга қарадим.
— У йғокуш гингни яш и ри ш қўлингдан келм аскан , — 
дедим.
У кўзини очди. И лж айди. Сўнг:
— Т опдинг. М ен и н г ухлаш им қи й ин . Ҳ атто ю м ш о қ 
тўш акда ҳам и кки соатча тўлғониб ётам ан , — деди.
— А слида ухлаш га ҳақин г й ў қ сени н г. Ч унки сен ух- 
лай ди ган бўлсанг, б ош қа ж ойда қ он д ош и н г к ўп роқ пул 
йиғиб қўйиш и мумкин. Ё ки б ан к очади.
— Буям тўғри.
— Агар дунёда пул деган н арса бўлм аганида ним а й и- 
ғардинглар?
— Э нг ноёб нарсалар б и зн и к и бўларди.
— Нега о ч и қ гап и раяп сан? С ен га н аф ратим баттар ку- 
чаяди-ку?
— Кучайса кучаяр, барибир мен керакли одамман. М ен- 
дайларни асраш ади. Агар Теодоро О бианг Н гуем нинг чан- 
галидан аси р л ар и н и озод қи лсан г, ҳатто п рези ден тн и
ўлдирсанг ҳам б ари би р м енга қул кўтаролм айсан, чунки 
сенга керак бўлаверам ан. Б ирор и ш и н г м ен си з б итм ай - 
ди.
— Ш ундай деб ўйлайсанм и?
243

---

— Ў йлам айм ан. Ўзи шундай.
— К ўрам из, — дедим сам олётн и н г д ум алоқ д еразаси - 
д ан таш қари га қарарканм ан . Биз хирм он бўлиб ястаниб 
ётган булутлар устидан учиб ўтаётгандик. — К ел, менга 
борадиган ж о й и м и з ҳақида гап и риб бер.
— Б и з бораётган давлат А ф ри ка қи тъ аси н и н г м аркази - 
да ж ой лаш ган, м иттигина. Ў рм онлари, ш арш аралари бор. 
П ойтахти М алабо ш аҳри. О д ам лари, асо сан , негрлар. 
Ш ундай д есам се н га т у ш у н а р л и р о қ бўлади. Н егрлар 
кўплигига қарам ай, ўндан зиёд м иллат яш ай ди . Хўш, 
тағин айтадиган бўлсам, ҳавоси нам , ёғи н гарчи л и к кўп 
бўлади. Қаҳва етиш тиради. Н еф тга бой мамлакат.
— О дамлари тў қ яш аркан -да.
— Й ўқ, бой эм ас. Б о й л и к п рези ден тн и н г чўнтагига 
б ориб туш ади. У ндан ортгани б ош қа ам алдорларни ки . 
О дамлари очидан ўлм аганига ш укр қи либ яш айверади.
— Бутун м ам лакатн и н г бойлиги чўнтагига туш са, п ре­
зи дент ним а қи либ одам гўшти еб ю рибди? — дедим 
п еш онам ти риш иб.
— Бу уларга мерос. Аввал тоғаси прези дент эди. Уям 
одамхўрлиги билан ном чиқарганди. К ейин у н и н г ўрн и- 
га ж и ян и Т еодоро бўлди. Т оғасин и отиб таш лаган ҳам 
шу. О д а м н и н г гўш ти учун ў зи н и то м д ан таш л а й д и . 
К ўрдингм и?
— С ен у билан қандай тан и ш ган сан ?
— Пул, — деб каф тл ари н и б и р-би ри га и ш қалади Ру­
б ен , — пул, керак бўлса, ёввойи махлуғугар билан \а м
тил то п и ш и б кетиш ин гга ёрдам беради. М ана, масалан, 
сен и пул қи зи қти рм ай дим и?
— Й ўқ, — дедим б о ш и м н и чайқаб.
— Алдама, — тирж айди Рубен.
— Бутун й и қ қ ан пулларингни б ерм оқчи бўлдинг, ол- 
мадим -ку.
— Ҳ озирча. Вақти келса...
— К ўрасан, албатта, — дедим ва ў ри н д и ққа суянд и м - 
да, кўзим ни ю мдим.
Й ўқ, уйқум келм аётганди. Р убенн и нг гаплари зери к- 
тирди. Э нди яхш илаб реж а тузиб ол и ш и м зарур. М ақса- 
ди м , асирларн и қутқариб, зудлик билан ортим га қайтиш .
244

---

Рубен эса ўш а ерда қолади. А лбатта, лош и . Ахир, бир 
ерда муқим яш ам айди ган одам учун қаерда ўлиш н и н г 
н и м а ф ар қ и бор?
Ш ундай хаёллар оғуш ида ухлаб қоли бм ан . Қ атги қ ух- 
лаб м ан , шу боис, сам олёт қаергача етгани н и билм адим . 
К ўзим ни очсам , Рубен п иво ичиб ўтирибди. У йғонга- 
н и м н и кўриб:
— С ен и безовта қилгим келм ади. Ш уни н г учун ф ақат 
ўзимга бую ртирдим, — деди гуноҳ иш қилгандай.
Т ахм ин ан беш соатлардан к ўп роқ учдик. Ш ундан сўнг 
стю ардессани н г м айин овози ян град и. У б и зн и м анзилга 
етиб келаётган и м и з билан таб ри кл аб , кам арлари м и зн и
тақ и б о л и ш и м и зн и тай и нлади .
С ам о л ёт ч и п т а с и га К ам ер у н п о й тах ти ё з и л г а н и н и
кўриб, Таиланддалигим издаёқ Рубендан сўраганимда: “ Биз 
борадиган ж ой га тўғри учадиган сам олёт йўқ. Ш уни н г 
учун аввал унга қўш ни давлатга борам из. У ёгига эса 
м аш инада. П ойтахт Б и око оролида. У нгача пароходда 
кетиш им изга тўғри келад и ” , — деган эди.
Т аи л ан д ли кл ар орасида ю равериб бирдан негрлар о р а­
сига туш иб қолсанг, одам ғалати бўлар экан . Б и рон та 
ҳам о қ танли одам кўринм айди. А йни чогда, б и р -и к к и
негрни айтм аганда, б ош қалар бизга эътибор ҳам қи л и ш - 
мади. Албатта, ш униси тузук. Ҳ ам м а сенга маймунга қара- 
гандай қарайверса, ўзи н гн и қўярга ж ой топ олм ай кола- 
сан.
А эропортдан ч и қ и б , такс и га ўтирдик. Рубен бир ам ал- 
лаб ҳайдовчига чегарагача олиб б ориб қўй и ш н и туш ун- 
тирди. Чегарагача у зо қ эк ан , аввалига такси чи кўнмади. 
М ўм айгина кира ҳақи ваъда қилин гач, дарров рози бўлиб 
қўя қолди.
Чегарагача ўн соатга яқ и н йўл ю рдик. Ҳ айдовчи м и қ
этмайди. Рубен эса ўз хаёллари билан банд. М ен таш қа- 
ри ни том ош а қи либ кетаяп м ан. Баъзан ғалати дарахтлар 
тўдасига кўзим туш ади. У м рим да бундай дарахтларни 
кўрм аганм ан, н ом л ари н и ҳам б и лм айм ан . Ў рмон унча 
катта эм ас, нари борса, беш -олти килом етрга чўзилган. 
С ўнг як кам -д уккам буталарга дуч келасиз. К ей ин эса 
чўлу биёбон. М енга ёқ қан и турли-тум ан ҳай вонларни н г
245

---

кўплиги бўлди. Улар м аш и надан ҳам ҳайиқм ай ён ги н а - 
миздан ўтиб қолади. Ё ш лигим дан “ О лам га саёҳат'' кўрса- 
тувини м аза қи л и б том ош а қилардим . Э нди ўш а ҳай вон - 
л ар н и н г ўзини кўриб завкд ан и б кетяпм ан.
Чегарага беш юз метрлар қолган и да такси чи м аш и н а- 
си н и тўхтатиб, ортига ўги рилди-да, ўз ти л и д а н им алар- 
д и р деди. У ни на мен ва на Рубен туш ундик. Қ ора танли 
ҳайдовчи қўли билан и м о -и ш о р а қи либ , чегарагача бо- 
ролм аслиги ни англатиш га уринди. У ни н г овози ўчиш и 
билан Рубен аввал келиш илган пулни, кейи н и кки та ю з- 
тал и к долларни қўлига тутқазди. К рра тан ли б и р пулга, 
бир бизга қаради. Н и м а қи л ари н и билм ай б и р о з и к к и ­
л ан и б тургач, ян а м аш и н аси н и юргазди.
Ч егарадан ўтиш муаммо тугдирм ади. К амерун давлати 
чегарачилари ҳуж ж атларимизга си н ч и к л аб қараш ган эса- 
да, нариги том он даги лар қуч оқ очиб кутиб олиш ди. Бу 
мени ҳайратга солди. Рубенга кўзлари туш и ш и билан 
у ларн и нг ю зларида табассум пайдо бўлди. Д ем ак, Рубен 
бу ерда жуда кўп бўлган ва п од ш он и н г махсус кўрсатма- 
сига б и н оан уни сў зси з-сўроқси з ўтказиб ю бориш лари 
шарт! Я н а тааж ж убланарлиси, қоравой й игитлар Р убен­
н и н г қўлини олиш га ш ош иш арди. Гўё авлиё уларн и нг 
юртига кириб келаяпти-ю , унинг қўлини тутиш , ю з-кўзига 
суриш бир ш араф дай. “Э й , қан д и н гн и ур! — деб ю бор­
дим ичимда. — Бу ом и одам лар наҳот Рубен деган бачча- 
ғарн и нг ўтакетган туллаклигини б или ш м аса... Қ ўйиб бер- 
са, бутун хизм атлари н и й иғи ш ти ри ш и б , уни қўлларида 
кўтариб б о р и ш са” .
— Обрўлари ж уда-а б алан д-ку, — дедим Рубенн и нг 
б и қ и н и га туртиб.
— М ен б уларнинг м иллий қахрам онига ай л ан ган м ан , 
— деди Рубен тирж айганча. — Ш ахсан п рези ден тн и н г 
ўзи мен билан қучокдаш иб кўри ш и б, кўксим га орден 
тақ и б қўй ган и н и , кўкларга кўтариб м ақтаган и н и телеви - 
зорда кўрсатиш ган: “ Бу и нсон ватан и м и зн и н г дунёга та- 
н или ш и га катта ҳисса қўш ди. У нга давлати м и з эш иги 
ҳам иш а о ч и қ ...”
Рубен гап и ни охирига довур айтолм ади. Бўйи и кки
метрдан зиёд, ҳар елкаси га битта одам си ғади ган , бар-
246

---

занги б и р негр тўғри келиб Рубенни қучоқлаб ердан даст 
кўтарди. Рубенга ун и н г қилиғи хуш ёкди. Ё қм аси н м и , 
м ен и н г кўз ўн гим да уни кўкларга кўтариб улуғлаш аяпти. 
“ Кўриб қўй, мен кимман! С ен ж и п и р и қ м ендай улуғ 
ш ахсн ин г п ойи га болта урам ан, деб ю рибсан. К ош ки бу 
нарса қўлингдан келса” , дея хаёлидан ўтказган бўлиш и 
ҳам мумкин. Балки у ҳақдир. Н е -н е одам ларни чув ту- 
ш ириб, бегона б и р давлатда қаҳрам он д араж аси га кўта- 
рилган одам мени лақи ллатолм ай д и м и ? Тўғри, о қсоқол - 
дан ҳаётда зарур бўладиган илм -таълим ни ўргандим. Аммо 
ҳеч ким: “Ҳ аётинг м ана шундай бўлади”, деб чизиб кўрса- 
тиб беролм айди-ку. Ўйлаб кўрсам, кўнгилчан экан м ан . 
Бу хислатим золи м ларга ф ақ ат ф ой да келтирди... Ҳ ам м а- 
сига қўл силтаб кетсам м и ки н ? Э н д и кеч, буни эр тароқ 
ўйлаш им керак эди. Р ен ан и н г гапларига қ ул оқ солсам 
бўларкан.
Б изни қ о п -қ о р а “Ж и п ” га ўтқазиш ди. О лди-орқам изда 
кузатувчи м аш иналар. Бам исоли б и р д авлатн и н г раҳбари 
расм ий таш р и ф билан келаётгандай. Бундан кўнглим да- 
ги шубҳам и кки ҳисса ош ди. Бир хаёл, ҳози р н и н г ўзида, 
иззатим борида Рубенни б и р ёкди қи либ ж уф такн и рост- 
лаб қол м оқчи ям бўлдим. Л ек и н дарров н иятим дан қайт- 
дим . Ш о ш м а-ш о ш ар л и к реж алари м н и барбод қи лиш и
м умкин эди.
— Ж аноб , — дедим ён и м д а ўтирган Р убенн и нг б и қ и - 
нига туртиб, — мен туш унм айдиган тилда б и р оғи з ҳам 
гапирм айсан.
— Бун ин г илож и йўқ, — деди у қовоғи н и оси б, — 
чунки бу ерд аги ларн ин г б и рон таси ҳам таи лан дча би л- 
майди... И к кал ам и з ҳам гун г-соқов бўлиб қолам из. М ен ­
д ан хавотир олм а, ҳам маси ж ой и да бўлади.
У нинг гапларига ўзим ни и ш онган қи либ кўрсатиш учун 
зўрм а-зўраки илж ай иб қўйдим ва таби атн и том ош а қи л- 
м оқчи бўлиб таш қари га қарадим . Б и роқ, ўй-хаёлим м а н ­
зилга етгани м и здан сўнг қи ладиган иш билан банд эди. 
Бу давлат, л о ф и билан айтганда, берида туриб йўталсанг 
нариги том он и даги одам эш и тад и ган дараж ада ки ч и к 
экан . Я рим соат ўтар-ўтмай, кемадар қатнайдиган мўъжаз- 
гина бандаргоҳга етиб борд и к.
247

---

— Пойтахт Б и око оролида, — деди менга қараб ўш ш ай - 
иб Рубен, — ш аҳарни М алабо дейиш ади.
Рубен сам олётга ч и қ аётгани м и зда ҳам бу ҳақда айтган 
эди. Ҳ ози р ўш а айтган гапи эси дан ч и қ қ ан , ш екилли, 
я н а такрорлади. М ен бош си л ки б қўя қолдим.
— Агар, — деди Рубен пароходда кетаётганим изда, — 
неф тдан келаётган д ар о м ад н и н г ўн ф о и зи ги н а халққа бе- 
рилса борм и , бу ер ж анн атга ай л ан и б кетарди. Ҳ ай р о н - 
м ан, Т еодоро ш унча пулни н и м а қилади? Тўғри, бола- 
чақаси изгиб ётибди. Ҳ аф таси га битта хотин олади, д е­
сам иш онавер. Л ек и н ўш а болалари ваф о қи л арм и ки н ? 
Ўзи тоғасин и отиб ўлдирди-ку...
— Ў зинг-чи? Х отининг, боланг, қариндош -уруғинг йўқ, 
л еки н и кки м иллиарддан зиёд пулинг бор. М ен сени 
ўлдириб ю борсам , сенга ўш а пулларинг ваф о қиладим и? 
— дедим ун и н г гапини бўлиб.
— Й ўқ, албатта. А мм о м ен и н г йўриғим бош қа. Бунинг 
бўйнида бутун бош ли м ам лакат од ам л ар и н и н г увол-са- 
воби ётибди.
— М ен и м ча, Т еод орон и н г б о й л и к тўп лаш ига ўзлари 
ёрд ам лаш и б ю б орм аган м и лар? Ҳ ар қалай, шу ер н и н г 
одам л ари га қайғуриб келм аган дирсиз бу ж ой ларга, — деб 
унга н и ш и м н и ти қ и б олдим.
Рубен қовоғи ни уйди, б и роз ранги оқарди. К ей ин и л­
ж айиб:
— Хом сут эм ган од ам ларм из-да, биродар. С ен ёш
б ўлсанг-да, м ен и н г кўзим ни очдинг. Пул ҳақида гаплаш - 
ган и м и здан бери кўп ўйладим. Ҳ ақи қатан ҳам , пул ни 
деб қанча и ш ларн и қи либ қўйибман!
— А нави дельф ин м и ? — дедим Рубенни чалғитиш м ақ- 
садида б и з билан и зм а-и з сузиб келаётган улкан б ал и қн и
кўрсатиб.
— Бу ерларда д ел ьф и н л ар кўп, деб эш и тган м ан . Ҳ ар 
доим вертолётда пойтахтга борардим , ш ун и нг учун кўрм а- 
гандим буни, — деди Рубен гапим ни тасдикдаб.
О қсоқол бир саф ар менга ш айтон ҳақида гапириб, иб- 
л и с аввал и ш он чи н гга ки ри б олар к ан -д а (рост гапириб, 
тоза ам аллар қи ли б ), сўнг алдаш га ўтаркан деганди. Ру­
б ен н и н г ундан кам ж ой и борм и? М ана, сам олётга ч и қ -
248

---

қани м и зд ан бери ўзи билан ҳам товоқ, бойлигидан ф о й - 
даланган о ш н ас и н и н г бош и дан мағзава ағдариб келаяп - 
ти. У ни қаллобликда, одам хўрликда, очоф атли кд а айбла- 
япти. Ғи рт ғийбатчига ўхш айди. Т ағин ўзи ни қўй оғзи - 
дан чўп олм агандай кўрсатиб, м ен и н г қўлтиғим га сув 
пуркаётир.
Бандаргохда ҳам чегарадагидай Рубенни улуғлаб, қўлла- 
ри ни си қ и б кутиб олиш ди. Биз тан соқ чи л ар ҳамроқл и ги­
да м аш инага ўтирдик.
Бу ҳурмат-эътибор м ени н г и м кон и яти м н и чеклаб қўяёт- 
ган эди. Ш ундай бўлиш и аввал хаёлимга келм аган и ни
қаранг... Калта ўйлаганим учун ўзим дан хафа бўлиб кет­
дим .
— М ендан узокугашмайсан, о рти қч а ҳаракат қи лм ай - 
сан , — дедим Рубенн и нг қулоғига ш ивирлаб.
Энди ун и н г м ендан қўрқадиган ж ой и қолм аганди. М а- 
ш и н ан и бош қараётган ҳайдовчи, ун и н г ён и д а ўтирган 
йигит, қолаверса, биздан олдинда ва ортда кетаётган м а­
ши нал ардаги одам лар Рубенни кўз қорачиғидай асраш - 
лари кундай аён эди. Буни ҳис этиб турган туллак н оро- 
зи л ан и б менга қараб қўйди. Л ек и н ж авоб қайтарм ади.
— Ҳ ар қандай ж ой га м енсиз кирм айсан! — деб қайта 
таъкидладим .
Албатта, ran им Рубенга ёқм ади. У кўзи н и ю м и б-очди , 
шу асн о жағи ҳам қим ирлади. Д ем ак, ти ш и н и тиш ига 
маҳкам босди.
М аш ин а ел д е к учиб, ўн со н и яд а улкан бир им орат 
ён и да тўхтади. Т ан соқ чи лар эш и к н и илдам очди, Рубен 
и ккалам и з туш дик. И м оратн и н г зи н ал ари га чўғдек қи п - 
қизил гилам тўш алган. П и л лап ояларн и н г и к к и том он и да 
костю м -ш и м ли , кўзой н ак тақ қ ан , қ о п -қ о р а барзан ги й и ­
гитлар туриш ибди. Рубен чуқур н аф ас олиб, қучоғини 
ёзд и -д а, ўз ти лида ал лан и м алар деб валдиради, сўнг м е н ­
га б еп исан д назар таш лаб:
— Я ратганга ш укрона айтдим , — дея и зоҳ берди.
А лбатта, у бош қа гапни гап и рган , буни ю з-кўзидаги
ўзгариш ай ти б турарди.
С а р и қ сочли бир одам б и н о эш и ги д ан ч и к ди -д а, югу­
риб ён и м и зга келди ва Рубен билан ўп и ш и б кўриш ди.
249

---

Улар мен туш унм айдиган лаҳж ада кулиш иб гаплаш иш ди. 
Рубен мен том он га бир қараб олди-да:
— К ечирасан , дўстим, — деди н о тан и ш одам га Таи­
лан д ти лида, — мен ҳамроҳим билан б и р -б и р и м и з ту­
ш унм айдиган тилда гап лаш м ай м и з, деб кели ш и б о л ган ­
ман. Т ан и ш и н глар, Сур и.
— М ен и н г и см им Э дм истер, — деди с а р и қ мен то м о н ­
га қўлини чўзаркан.
— С из ҳам Таиландда бўлганм исиз? — сўрадим.
— Бўлганда қандоқ! Ўн йил яш аган м ан , — деб у Ру­
бенга қаради. — Бу ерда ним а қи либ турибм из? М ен 
дўсти м н ин г келиш ига зўр ш оу ую ш тирганм ан. П р е зи ­
д ен т ҳам, албатта, бўлади. Рубен, у сен и жуда согинган. 
Ю ринглар!
Биз қайта м аш иналарга ўтирдик. Й ўл-йўлакай улар гап­
лаш и б кетиш ди , мавзу пул хақида эди.
— И роқдаги и кки та қудуқ б и зн и ки л ар га ўтди. М ен 
биттаси га ки ролди м , холос, ш унда хам бор-йўғи ўн ф о - 
изга. Й ил ига ўн беш м и ллион беради, — деди Эдм истер.
— Н ахотки мен бехабар қолган бўлсам? — қовоғи ни
уйди Рубен.
— Хафа бўлма, хамма пуллар М анж у орқали ўтади, 
ўш анда ўзингга теги ш л и си н и олиб қолаверасан. Ҳ ар куни 
уруш бўлиб ётган ж ойга сен и аралаш ти ргим из келм ади. 
И лгаридан б и ласан -ку, у ер н и н г одам лари тезда ran га 
кираверм айди, — деб Рубенн и нг кўнглини кўтарган бўлди 
Э дмистер.
— С ам м ан Х уснини дарров тутиб олдинглар.
Э дм истер Рубенн и нг елкаси га қўли ни қўйди.
— Б иродарлар бу и ш ни чўзиб ўтиргилари келм ади. 
Гуш Д уш н и н г ховлиқм алигини биласан-ку. Ҳ ақи қи й С ам ­
ман М асге орол и га етиб кел май туриб, нусхасини уш - 
лаш га буйруқ бери б ю борди. Б арибир кўп чили к и ш о н - 
мади. Э нди бош и қотган.
Т ў ф и с и , мен Рубен билан Э д м и стерни н г сўзларига ту- 
ш унмаётгандим. Улар айтаётган исм лар тан и ш д ай , ам м о 
ran ним а хакда кетаётган и га ақли м етм асди. Қ ан ақади р 
қудуқ, б ан к, орол, я н а ки м н и н гд и р ховлиқм алиги...
250

---

М аш ин а о п п о қ катта дарвозадан б о ққа ки ри б, бир оз 
ю рди-да тўхтади.
— О-о! — қулочини кен г ёзи б кулди Рубен. — Бу ерга 
келмаганимга ҳам неча йиллар бўлди. Наҳотки базму жам- 
ш и дни н г устидан ч и қ қан бўлсак?!
— О м адинг б ор-д а, — у н и н г қувончига ш ери к бўлди 
Эдмистер, — бугунги байрам аввалгиларидан бутунлай 
ф а р қ қилади. К ўрсанг о ғзи н г очили б қолади.
Биз йигирм адан зиёд тан соқ чи лар қурш овида гуллар 
б ар қ уриб ётган б и н о том он ю рдик. Т ўғриси, бу ерга 
етиб келгунча ш аҳарн ин г и ф л осл и ги н и , од ам ларн и нг, ай- 
н иқса, аёлларни н г қарийб яланғоч ю рганларини кўриб, 
кўнглим ай н иганди . Бетартиб қурилган уйлар (уларн и нг 
орасида ёғочу қам и ш дан н ари дан -бери ти кл ан ган кулба- 
лар ҳам бор эди ), л о й -ту п р о қ йўллар бу ер н и н г пойтахт- 
шаҳар экан л и ги га шубҳа уйғотарди. Ш у боис, кўркам 
иморат ф ақ ат ўш а биз Э дм истер билан учраш ган ж ой д а- 
гина бўлса керак, деб ўйлагандим. Й ўқ, бу ер ҳам ёмон 
эм аск ан . Ф авворалар оти либ турибди. Гуллар, м айсалар, 
турли ш аклдаги дарахтлар б о қ қ а кўрк берган. А мм о боғ 
ўртасидаги қ о п -қ о р а и м орат, улкан қора қояга ўхшайди. 
Бу уй эга си н и н г ким лигидан далолат бериб турарди.
О й н аван д эш и кд ан и чкари га ки рдик. Ҳ айҳотдай зал, 
стол-стуллар териб қўйилган, дастурхон н оз-н еъм атларга 
тўла, атроф и д а ранг-туси \а р хил, п аст-баланд бўйли аёл- 
эркакл ар ти зи ли ш ган . Биз ки ри б б о р и ш и м и з билан қар- 
сакб озлик бўлди. С ўнг м айин куй янгради. Рубен беш - 
олти қора тан л и билан қўл бериб кўриш ди ва менга 
секи нги н а:
— Булар вазирлар, — деб ш и п ш и б қўйди.
Тўрдаги столга яқ и н бориб бош қалар қаторига қўш и- 
ли б турдик. С ўнг, зал н и н г ўнг тараф идаги эш и к очилиб, 
б о ш д ан -о ёқ о п п о қ либосдаги барваста ки ш и ки ри б кела 
бош лади. Бу саф ар қарсак б о зл и к у зо қ давом этди, ил- 
ж айиб к и ри б келаётган од ам н и н г бош и узра гуллар со- 
чилди.
— П резиден т Теодоро, — и зоҳ берди Рубен.
Ўзим \а м ш ундай деб ўйлаган эдим . П одш о ҳеч кимга
251

---

гапирм ади, тўрдаги ш оҳона безатилган сто л н и н г ёнига 
боргач, ортига бурилиб, қўли ни ю қорига кўтариб қўйди- 
да, ўтирди. Б ош қалар ҳам ж ой лари га ўтирганидан кейи н
тановул бош ланди.
Рубенн и нг иш таҳаси очили б кетди, у кетм а-кет и кки
қадаҳ а р о қ ичиб, сўнг қовурилган ж ўж ани ўнг қўлидаги 
п и ч о қ билан майдалади ва ш о ш а-п и ш а оғзи га сола б о ш ­
лади. О рада тўхтаб қадаҳини ар о қ қ а тўлдириб б и р кўта- 
риш да си п қо р и б ю борарди. Т ахм ин ан ўн д ақ и қ ач а ўтга- 
нидан сўнг, бир костю м -ш и м л и й и ги т келиб ун и н г қуло- 
ғига ш ивирлади. Рубен илж айди ва оғзи ни ч аққ он с о ­
чи ққа артиб ўрнидан турди-да й и ги тн и н г ортидан кета 
бош лади. М ен и н г эса уни кўзим билан кузатиш дан ўзга 
илож им й ўқ эди. Рубен энди қўлимдан ч и қ и б кетгани 
кундай равш ан бўлганди. С оддалигим алам қи либ , и кки
қадаҳ а р о қ ичиб ю бордим. Д арров миям қи зи ди , б и р зум 
ҳамма н арсани унутдим. Э нди 
менга ҳеч 
н ар сан и н г 
ф арқи қолм агандай эди.
Рубен қайтиб келм ади. Бир пай т қарасам , у п рези ден - 
тн и н г б и қ и н и д а ўтириб, и рж ай и б-ти рж ай ган ча ran бера- 
япти. Э ҳтимол, мени ҳам тилга олаётгандир. Ҳа, ш айтон 
қўлга туш ганд аёқ бош и н и маж акдаш керак эк ан , раҳ- 
м и н г келса ёки ж азони кечи кти рсанг, б ош и нгга битган 
бало бўларкан.
О радан чам аси бир соатча ўтиб, м айи н мусиқа садоси 
тинди ва п рези д ен тн и н г ён и да ўтирганлардан бири ўрн и- 
дан турди-да, н и м ан и д и р эълон қилди. М ен ўзим дан ха- 
вотирдам ан: “А нави аб лаҳ ҳурматли п р ези д ен ти м и зн и
ўлдириш га кели б ди ” , деб ай тд и м и к и н ? Ҳартугул, ўтир- 
ганларнинг бари ўринларидан туриш иб, ўнг тараф да очил- 
ган и кки табақали баланд эш и к к а том он юра бош лаш ди. 
М ен \а м уларга эргаш дим .
Б из б ош қа залга ўтдик. Ўртада оч и қ , кен г майдон, 
атроф ига стол-стуллар қўйилган. Б ош қалар қатори стул- 
лардан бири га ўтирдим. Т еодоро Рубен б илан ҳаммадан 
кейи н ки ри б келди. Э н г баланд, ҳаш аматли столга бориб 
ўтирди ва “б ош л ан глар” деган д ек қўлини ҳавога кўтариб 
қўйди.
252

---

Тўғриси, бу ерда кўрганларимни айтиш кўп қийин. 
Аслидаям тилга олгулик эмас. Я на бутун бошли ҳудуд- 
нинг каггалари шунақанги томоша кўрсатдики, бу ме­
нинг тушимга ҳам кирмаган.
Оғир мусиқа янграб, залнинг ўртаси икки томонга очил- 
ди. Мен циркка ўхшаш бирор томоша кўрсатилса керак, 
деб ўйлагандим, аммо адашган эканман. Пол остидан 
доира шаклидаги саҳна юзага чикди. Унинг устида оппоқ 
матога ўралган ўндан зиёд қизлар туришарди. Оғир му- 
сиқа енгилига алмашиши билан улар устларидаги мато- 
ларни ирғитиб, шунча одамнинг кўз ўнгида қип-яланғоч 
қолишди ва рақсга туша бошлашди. Рақсни таърифлаш- 
га тил айланмайди. Ёнимдагилардан уялиб кўзимни олиб 
қочдим. Бошқалар рақс тушаётган қизларга еб қўйгудек 
тикилиб туришарди.
Бир маҳал қизлардан иккитаси Теодоронинг ёнига югу- 
риб боришди-да, унинг оёқ-қўлларини силаб-сийпалаш - 
га тушиб кетишди. Бошқа қизлар эса залдаги эркаклар- 
ни бирма-бир эгаллай бошлашди. Орадан икки дақиқача 
ўтар-ўтмай шунақанги бемаъни томоша бошланиб кет- 
дики...
Ҳартугул, бир соатлардан кейин бу ажинабазм ниҳоя- 
сига етди. Сўнг лифт билан ер остига тушдик. У ерда 
ҳам зал бор экан. Энди қанақанги “ўйин" бўларкан, деб 
ўйлаб турганимда, Рубен ёнимга келиб қолди.
— Қалай, маза қилдингми? — деди у тиржайиб.
— Бундан баттари бўлмаса керак, — дедим иржайиб.
— Ш умшайиб ўтиришингдан билгандим, томоша сен- 
га ёқмаганлигини. Аслида, бунақа беҳаёликни менинг 
ҳам жиним суймайди. Лекин на илож, баъзан чидашинг- 
га тўғри келади.
— Иккинчи қисмини бу ёкда томоша қиламизми?
— Ҳе-ҳе-ҳе, — кулиб бош силкиди Рубен, — бу ердаги 
томоша айнан сенбоп. Иккита о қ бадан ёнингга келади. 
Рена узоқда-ку, сен ҳам одам... Ҳа, айтганча, Теодорога 
сени тансоқчим деб таништирдим. Аслидаям шундай-ку, 
бирортаси мени чертолмайди. Чунки сендан қўрқишади.
253

---

Президент, биласанми, нима деди? Йигитингнинг бир 
кучини кур...
— Сенинг одаминг бўлиб қолдимми ҳали? — қовоғим- 
ни уйдим.
— Ш унчаки, номига. Кимлигимизни икковимиз бил- 
сак бўлди-да. Нима қиламиз буларга сирни ошкор қилиб?.. 
Гап урчиб кетади. Қисқаси, сенинг номингни ҳам эълон 
қилишади. Теодоронинг лайчаларини дўппослаб, ҳақиқий 
тансоқчи қандай бўлишини кўрсатиб қўй, — деб Рубен 
елкамга қоқди-да, подш онинг ёнига кетди.
Бир оздан кейин, Рубен айтганидай, иккита 
сариқ 
сочли қиз ёнимга келди. Бири бош имни, иккинчиси бе- 
лимни уқалай бошлади. Мен уларни силтаб ташладим. 
Бунақанги қўполликни кутмаган қизлар ажабланишиб 
бир-бирларига қарашди. Сўнг биттаси эгилиб, қулоғимга 
инглиз тилида бир нималарни шивирлади.
— Ноо, инглиш, — дедим бош чайқаб.
— По русский знаете? — деди қиз овози титраб.
Мен унга бирдан “ялт” этиб қарадим.
— П онятна, значит, вы не чужой, — деди қиз ранги 
ўзгариб, — разрешите, я вас немножка массаж буду де- 
лат и кое что расскажу.
Қиз рус экан. Гарчи рус тилини билмасам-да, билган- 
ларимни ҳам аллақачон эсимдан чиқариб юборган эсам- 
да, сўзлари қулоғимга таниш эди. Ичимда бир энтикиш
пайдо бўлди. Бошқа жой, бошқа ҳолат бўлганида, сўзсиз, 
уни қучиб олардим.
Қиз мени уқалаш асносида ниҳоятда паст овозда:
— Если сможете, заберите меня от сюда, а то я здес 
могу погибнут. Они не люди, а звери. Понимаете вы? 
Звери они... — дея қиз бирдан гапиришдан тўхтади. Ш ун- 
дан билдимки, кимдир биз томонга яқинлаш аяпти.
“ Бу ҳам менга қўйилган тузокдардан биттаси. Аввал 
тўрткўз менга ўзбекча гапириб кўрганди. М ақсади ме­
нинг қаердан келганимни билиш эди. Энди бу қиз менга 
рус тилида гапираяпти. Демак, бунга шу буюрилган. Ҳой- 
наҳой, Рубеннинг иши бўлса керак", — хаёлимдан ўтди 
менинг.
254

---

Икки ёнимдаги стул га иккита қоп-қора барзанги йи­
гит келиб ўтирди. Мен уларга қараб жилмайиб қўйдим 
ва Таиланд тилида:
— Биргалашиб томоша кўрарканмиз-да, — дедим.
Бирок, улар фақат тиш ларининг оқини кўрсатиб тир- 
жайишди. Албатта, бу йигитлар бекорга ёнимга келиш- 
маган. Демак, менинг кимлигим кўпчиликка маълум. Ф а- 
қат қўлга олишни нега бунчалик чўзишаётгани мени ҳай- 
рон қолдираётганди. Ахир, президент шу ерда бўлса, мен 
унга бемалол зиён етказиб қўйишим мумкин-ку. Ёки 
бошқа режалари бормикин? Дарвоқе, Рубен Теодоронинг 
йигитлари билан муштлашишимни айтди-ку... Демак, бу- 
нинг ортида ҳам нимадир бор. Рубен бир нимани мўлжал- 
лаётир. Эҳтимолки, Теодоронинг одамлари ҳаддан зиёд 
кучли, улар билан олишиш дев билан майдонга тушиш 
билан баробардир. Рубен менинг айнан шундай жангда 
ўлиб кетиш имни истаётгандир, яъни ш овқин-суронсиз, 
ими-жимида.
Залнинг ўртасига иккита йигит чиқиб келди. Шу лаҳ- 
зада томошабинларнинг олди шифтдан тушган темир пан- 
жаралар билан тўсилди. Ҳеч кимнинг юзида хавотир сез- 
мадим, демак, бу ерда бундай томош анинг кўп марта 
гувоҳи бўлишган.
Ўртага чиққан иккита йигит муштлашишни бошлаб 
юборишди. Бу олишув бирор-бир спорт турига ўхшамас- 
ди. Улар гоҳ тепиш иш ар, гоҳида тишлашарди ҳам. Ниҳо- 
ят қорувлиси рақибини уриб ерга қулатди ва томош а- 
бинларга қараб қўлларини осмонга кўтарганча оғзини 
калишдай очиб ўкирди-да, рақибининг устига бутун гав- 
дасини ташлади. Рақибнинг бир жойи синди, шекилли, 
шўрлик типирчилаб қолди. Бироқ ғолиб бу билан ҳам 
қаноатланмай, уни бошидан ушлаб турғазди-да, бўйин 
томирини тишлаб узиб ташлади. М ағлубнинг қони фав- 
ворадек отилди ва у гурсиллаб ерга ағанади. Томош абин- 
лар қийқириш иб, қарсак чалишди. Ғолиб “ ш оввоз"ни 
олқишлашди.
“ Ж анггоҳ’Та иккинчи жуфтлик чиқди. Бири маймун- 
нинг қилиғини қилса, иккинчиси аждарҳодек ташлана-
255

---

ди. Уларнинг хатти-ҳаракатлари кўчанинг муштумзўрла- 
риникига ўхшаб кетса-да, томошабинларга ёқди, бир- 
бирининг гўштини еяётган чапаниларнинг олишувини 
маза қилиб томоша қилишди.
Тўртинчи жуфтликнинг ф ақат биггаси ўртага чиқиб, 
залдагиларга қараб алланарса деб ўкирди. Мен уни буқа- 
га ўхшатдим: бўйи, чамамда, икки метрдан зиёд, кўкраги 
тўнкарилган қозондай дўнг, қомати тошдан йўнилган- 
дай. Ҳайбатидан юрак ҳаприқади. Овоз ҳам шунақанги 
йўғонки, қулоқни қоматга келтиради. Унинг нега ёлғиз 
ўзи “жанггоҳ”га чиққанини тушунолмай турганимда, Ру­
беннинг дўсти Эдмистер ёнимга келди-да:
— Сизни чорлаяпти. Чиқиб бир овозини ўчириб қўйма- 
сангиз, бу ердагиларни тириклайин еб қўяди у! — деди 
сохта мулозамат билан.
— Нега мен? Ахир, менинг вазифам Рубенни қўриқ- 
лаш, ўртага чиқиб олиб ким биландир муштлашиш эмас, 
— дея хафа бўлганимни билдириш учун қовоғимни уй­
дим.
— Лекин Теодорога Рубен ваъда қилиб қўйган. “ М е­
нинг йигитимнинг \ам кучини бир кўринг” , деган. Энди 
рад этиб бўлмайди. Ахир, ж онингизни асраб қолиш нинг 
ягона йўли шу. Чунки сиз руслигингизни ҳаммадан яш и- 
риб келаяпсиз... Яна бир томони, асирлар билан бирга 
боягина сизни уқалаб қўйган Олянинг ҳам такдири сиз- 
нинг қўлингизда...
У гапини тугатар-тугатмас ўрнимдан турдим-да, пан­
жара ортида чақчайган кўзларини лўқ қилиб турган “жан- 
гчи” томон юрдим. Аммо икки-уч қадам ташлашга ул- 
гурмасимдан иккита тансоқчи йўлимни тўсди. Улардан 
бири кийимимни ушлаб бир нарсалар деди, гапига ту- 
шунмай ортимга ўгирилиб Эдмистерга қарадим.
— Қоидага кўра кийимингизни ечиш ингиз керак, — 
дея илжайди у.
— Мени ўзларингга ўхшаган исқирт деб ўйлаяпсизлар- 
ми, айтинг, манави темир-терсакни кўтаришсин! — де­
дим панжарани кўрсатиб.
— Бир дақиқа, — деб Эдмистер кўрсаткич бармоғини
256

---

юқорига кўтариб, Теодоро билан Рубен га қаради. Шу 
пайт Рубен Теодоронинг қулоғига бир нималар деб ш и­
вирлади. Ҳукмдор ўшшайиб қўлини силтади. Бу рухсат, 
дегани эди.
Ўзиям қоним қайнаб турганди, панжара кўтарилиши 
билан мени жангга чорлаётган қип-яланғоч девқомат то­
мон сакрадим. Рақибимнинг башарасига товоним тегди. 
Бироқ у жойидан қимирламади ҳам. Буни кўрган томо- 
шаталаблар қийқириб юборишди. Мен иккинчи зарбани 
унинг оёкдари орасига бердим. Аммо у қўлини қўйишга 
улгурганди. Б ироқ шу заҳоти тиззам билан жагига теп- 
дим ва у орқасига қулади. Кетма-кет башарасига тепки 
еган ҳар қандай забардаст одам ҳам гангиб қолади. Рақи- 
бим ҳам ўрнидан туришга турди-ю, лекин жойида тебра- 
ниб туриб қолди. Мен уни асло ўлдирмоқчи эмасдим. Бу 
бечорада нима гуноҳ? Одамларнинг қийналиб ўлаётган- 
ларини кўриб роҳатланаётган Теодоро билан унинг гу- 
машталарининг буйруги билан чиққан майдонга. Ўзига 
қолса, шундай шармандали аҳволга тушармиди?
Рақибим менга тикилиб, бақувват қўлларини мушт 
қилди. Шу маҳал унинг кўзи ялтиради. Буни кўриб алла- 
нечук бўлиб кетдим. И ч-ичимдан эзилдим. Чунки у ўзи- 
нинг ютқазганлигини, бир неча сониядан кейин ўлиши- 
ни сезиб турарди.
Машғулотдагидай енгил ҳаракат қилиб, мени урмоқчи 
бўлиб чўзган қўли тагидан ўтиб, қулоғининг орқасига 
зарба бердим. Рақибим юзтубан полга гурсиллаб қулади. 
У ҳушидан кетган эди.
Томошабинлар томоқлари йиртилгудек бақиришарди. 
Гарчи мен уларнинг гапларини тушунмасам-да, олишув- 
ни бой берган йигитни ўлдиришим кераклигини англаб 
турардим. Мендан шу талаб этилаётганди.
— Ўлд-и-и!!! — деб мен ҳам бошқа жангчилардай ба- 
қирдим. Ш ундай дейиш им билан залдагилар жимиб 
қолишди. Ҳамма ўгирилиб Теодоро томонга қаради. Бироқ 
подшо жим эди. Назаримда, мен унинг эн г ишонган 
жангчисини ўлдириб қўйгандим. У шундан хафа бўлган- 
га ўхшайди. Рубен унинг қулоғига шивирлади. Менимча,
1 7-08-531
257

---

гапимни таржима қилди. Ш ундан кейин Теодоро ўрни- 
дан туриб қарсак чалди ва ўзининг тилида нимадир деди. 
У гапини тугатиши билан Эдмистер панжара ёнига ке­
либ мени имлаб чақирди. Мен секин унга яқинлашдим.
— Теодоро жаноблари сени битта синовдан ўтганли- 
гинг билан табриклади. Агар иккинчисини ҳам бажар- 
санг, жосус бўлишингга қарамай қўйиб юборишини айт- 
ди, — деди Эдмистер.
— Яна қанақанги синов? — дедим мен ажабланиб.
— Ҳозир ўзинг кўрасан.
Панжара кўтарилди. Ш унда жанггоҳни ўраб олган 
ўттиздан зиёд қора костюм-шимдаги йигитлар ўринлари- 
дан туриб, тўппончаларини менга ўқталишди. Эдмистер 
эса боягина менга рус тилида гапирган қизни етаклаб 
келди ва ўртага олиб чиқиб, унинг авратини бекитиб 
турган кийимларни ҳам йиртиб ташлади.
Вужудим музлаб кетди. Кейин... Кейин: “Аввалги зал- 
да мен бошқалар кўрсатган томошани қилмаганим учун, 
энди ҳамманинг олдида шу ш армандаликни бажараман- 
ми?” — деб ўйлаб қалтираб кетдим. Аммо шу пайт бу­
тунлай бошқа ҳодиса юз берди. “Жанггоҳ’Та темир қафас- 
га солинган йўлбарсни олиб келишди. Уни кўриб қиз 
чинқириб юборди. Эдмистер эса:
— Қиз ҳам тирик қолиши керак! — деб бақирди.
Йўлбарс шошмасдан қафас ичидан чикди-да, ўкирган-
ча биз томон кела бошлади. Энди панжара ичида йўлбарс, 
қиз ва мен қолгандик.
Ўй ўйлашга фурсат йўқ, рўпарамдаги йўлбарс ўкирган- 
ча яқинлаш иб келар, қиз эса ж онини ҳовучлаб ортимга 
бекинган, қутқаришимни сўраб ёлворарди. Томошаталаб- 
лар эса одатдагидай қарсак чалишмокда.
“ Йиртқич ҳужум қилганида, агар имконинг бўлса, кўзи- 
га тик қара, хаёлан тилка-пора қилиб ташлайдиган важо- 
ҳат билан тикил, бунинг акси нигоҳингда пайдо бўлсин” , 
деган эди оқсоқол. Унинг ўгитига амал қилдим, аммо 
йўлбарс ўкирганча яқинлашаверди.
— Мен у билан олишаман, сен чап томонга қоч! — деб 
бақирдим ортимга бекиниб олган қизга.
258

---

Бироқ ношуд қиз гапимга тушунмади. Аксинча, бе­
ли мдан маҳкам қучоқлаб олди.
Ж он-поним чиқиб, уни силтаб таш ладим-да, ўзим 
йўлбарс томон отилдим. Шу маҳал йиртқич чалғиди — 
бошини аввал қизга, кейин менга буриб ириллади ва 
мен бир кўзига бармоғимни уриб, устидан ош иб ўтиб 
кетишга улгурдим. Ҳар қандай жонзотга жон ширин, 
бир кўзидан айрилган йўлбарс дунёни бузиб ўкирди, овози 
ҳамма ш овқинни босиб кетди. У анча вақт ўзига келол- 
мади, жон аччиғида думалади. Аммо оғриғи босилмади, 
шекилли, яна ўкирди. Мен эса, умидланиб: “ Қанийди 
қочса, жони омон қоларди” , деб ўйладим. Кўнглимдаги- 
ни уққандай, ҳайвон олдинги оёк^ари билан кўзини си- 
лаганча, қафасга киришга уринди.
Йўлбарснинг мағлубияти томошабинларга хуш келма­
ди. Улар қўлларига илинган нарсани йиртқичга улоқти- 
ришар, алламбало деб сўкинишарди. Яралангани, усти- 
га-устак, отилган буюмлар келиб тегаётганидан юраги 
ёрилаёзган йўлбарс бизни ўраб турган панжара бўйлаб 
қоча бошлади. Мен энди йўлбарсга бас келолмасдим. 
Чунки қўрқувдан қутуриб кетган йўлбарсни энди ҳеч қан- 
дай куч қайтара олмасди. Ж анггоҳнинг ўртасига бориб 
турдик. Ш у маҳал гумбурлаган ўқ овози эш итилди. 
Йўлбарс икки марта сапчиди-ю , гурсиллаб ерга қулади, 
уни отиб ташлашганди.
Панжара кўтарилиши билан Теодоронинг беш-олтита 
йигити майдонга югуриб кирди. Шу маҳал Рена қоғозга 
ўраб берган порох иш берди, уни ерга урганда, портлаб 
бир неча сония атрофни тутун қоплайди. Мен бундан 
фойдаланиб, қочиб қолиш ни мўлжалладим. Бунақа усул- 
ни нинзалар кўп қўллашарди. Улар ўша пайтда жуда тез 
ҳаракат қилиб, бош қа жойга ўтиб кетишади. Б ироқ мен 
ҳали бирор марта бу усулни ишлатмагандим. Оролда оқсо- 
қол неча марта ўргатишга уриниб кўрди, барибир удда- 
сидан чиқолмаганман. “ Иш қилиб, қалтис вазиятга ту­
шиб қолмагин-да” , деганди ўшанда устозим.
Порох портлаган заҳоти ғайриоддий куч билан олдин- 
га интилдим. Залдагилар ўзига келгунича мен Теодоро-
259

---

нинг ёнига етдим ва тансоқчиларидан бирининг тўппон- 
часини олиб, подш онинг бўғзига тирадим.
Тутун тарқагач, жанггохдан мени тополмаган том ош а­
бинлар бирдан қий-чув кўтариб Теодоро томонга қараш- 
ди-ю , ҳайратдан донг қотишди. Сўнг ўзларини эш икка 
уришди. Тансоқчилар эса қуролларини ўқталганча ўзини 
аллақачон Худо деб эълон қилиб, энди ўлим билан юзма- 
юз турган Теодорога кўмакка шошишарди. Рубен эса, 
ўрнидан туриб қочишга шайланди, аммо биқинига чуно- 
нам тепдимки, турган жойида букчайиб қолди.
— Агар уч метр яқин келсанглар, подшоларингдан ай- 
риласанлар! — пўписа қилдим бўш қўлимни юқорига 
кўтариб.
Қаердандир пайдо бўлган Эдмистер гапимни баланд 
овозда таржима қилди ва ўзи ҳаммадан олдинга ўтиб:
— Ўзингни бос! Агар Теодоронинг бирон жойи тир- 
налса, сени тансоқчилар тилка-пора қилиб ташлашади. 
Қуролингни ташла! — деди.
— Қуролимни ташласам, улар поёндоз тўшаб мени 
кузатиб қўйишади, шундайми? — дедим киноя билан. — 
Чучварани хом санабсан. Агар бу кўппакнинг итваччала- 
ри қўлларидаги мато^аарини ерга қўйиб, менга эш икни 
очишмаса, Теодоронинг жойи жаҳаннамда бўлади! — қич- 
қирдим Эдмистерга.
У дарров гапларимни таржима қилди.
Ж они қил устида турган подшо одамларига ўз лаҳжа- 
сида нимадир деб бақирди. Унинг сўзларини эшитган 
тансоқчилар тўппончаларини ерга ташлашди. Шу маҳал 
қўриқчилар орасини ёриб ўтиб, ўрис қиз ёнимга югуриб 
келди.
— Падар лаънати, сенга бу ерда пиш ириб қўйибдими? 
Йўқол! — дедим жоним чиқиб.
Қиз қилт этмади. Аксинча, инқиллаб-синқиллаб ўрни- 
дан туришга уринаётган Рубеннинг оёгидан судраб менга 
яқинлаштирди.
— Буни пишириб ейманми?! — дея жа^а устида бош 
бармогим билан Рубеннинг томогига урдим. Томири узи-
260

---

либ кетди, шекилли, у қўллари билан зарба теккан жой- 
ини ушлаганча ерга қулади.
— Бўл, тез! — бақирдим Эдмистерга. — Ҳамма йўлларни 
очиб қўйишмаса, подшосидан айрилади бу маймунлар!
Қондош ининг ж онсиз танасини кўриб ранги оқарган 
Эдмистер тутила-тутила гапларимни таржима қилди. Тан- 
соқчилар орқага чекиниш ди ва йўл бўшатишди. Мен бир 
қўлим билан Теодорони ёқасидан ушлаб тургаздим ва 
эш ик томон етакладим.
Ҳовлига чиқиш имиз билан тансоқчилар бизни ҳалқа 
шаклида ўраб олишди. Уларнинг қўлларида автоматдан 
тортиб, оғир юк маш инасини йўқ қиладиган қуролларга- 
ча бор эди. Бари мени ниш онга олишган, отишга шай.
— Эдмистер, менимча, сенларга Теодоронинг кераги 
йўққа ўхшайди. Агар икки дақиқа ичида бу ерда бирор 
қуролланган одам қолса, подшонгни итдай отиб ташлай- 
ман!.. Яна эшит: қамоқдаги хорижликларнинг бари шу 
ерга олиб чиқилсин! — дея таҳдид қилганча Теодоронинг 
бўғзига тўппонча тираган кўйи бино ичига қайтиб кир- 
дим.
— Будте осторожно, пожалуйста, — деди Оля ҳаяжон- 
дан кўкраги кўтарилиб тушиб, — не верте ни кому, вы 
такой человек, что обезятельно должно жит.
— Гапингга тушунмаяпман. Оёғим остида кўпам ўра- 
лашаверма, ёмон бўлади. Ҳали сотқинлик учун жавоб 
берасан.
У ҳам менинг гапимга тушунмади. Бақрайганча юзим- 
га тикилиб бир оз турди-да:
— Мне сказали, что вы из Узбекистана. Вы всеровно 
должны меня понимать. Если мы живой останемся, много 
расскажу вам.
“ Ўзбекистон” сўзини эшитиб этим жимирлаб кетди. 
Кошки эди, рус тилида бирон оғиз гапиролсам. Билган- 
ларим ҳам эсдан чиқиб кетган. Ҳатто баъзида энди ўзбекча 
гапироламанми-йўқми, деб ўйланиб қоламан. Лекин ба­
рибир бу қизга ҳам иш ониб бўлмайди. Бир марта содда- 
лигига бориб у менинг қаерданлигимни айтиб қўйди. 
Тағин сотқинлик қилмайди, деб ким кафолат беради?
261

---

Нима бўлгандаям, бу қиздан тезроқ қутулишим керак. 
Бош им га неки таш виш тушган бўлса, бари аёл зотини 
деб бўлди...
Орадан чамаси ярим соатлар вақт ўтиб Эдмистер қамоқ- 
даги хорижликлар тўпланганлигини айтди.
— Подш оларингнинг қанақа кийимдалиги эсингдан 
чиқмаган бўлса керак. Ҳаммасига худди шунақа кийим 
кийдиринглар. Бизга ҳам икки жуфтини келтир, — де­
дим ичкарида туриб Эдмистерга бақириб.
— Эсинг жойидами? Ш унча кийим ни қаёкдан ола- 
миз?! — деди Эдмистер асабийлашиб.
— Бир мамлакатда юз элликта бир хил кийим топиш 
муаммоми?
— Айнан Теодороникидан йўқ.
— Унда қамоқда ўтирганларникидан келтиринглар. 
О го\пантириб қўяй, вақт кетаяпти. Айтганим ярим соат 
ичида бажарилмаса, подшоларингни азоблаб ўлдираман.
Пўписам иш берди чоғи, беш дақиқада мен сўраган 
нарсалар муҳайё бўлди. Ҳар эҳтимолга қарши, Теодоро 
ечган кийимларни йиртиб, учаламизнинг \а м юзимизни 
бекитдим. Қарабсизки, учта бир хил кўринишдаги одам. 
Агар синчиклаб разм солинмаса, уларни ажратиш қийин.
Ташқарига чиққач, қамоқдан келтирилганларга бир қур 
назар ташладим. Ишонасизми, уларнинг бақрайган кўзла- 
ри-ю туртиб чиққан суякларигина қолган эди. Ичимдан 
бир нима “чирт” узилгандай бўлди. Чуқур нафас олдим- 
да, нарирокда ҳар бир ҳаракатимни кузатиб турган Эд­
мистерга:
— Бизга яқинроқ келсин ҳаммаси, — деб буюрдим.
Бу сафар гапларим инглиз тилига таржима қилинди. 
Б ироқ ҳар қандай гапдан юрак олдириб қўйган одамлар 
бир жойга тезда жам бўлаверишмади. Уларнинг имилла- 
ётганликларини кўрган Оля инглиз тилида бақирди.
Албатга, тўдадагиларнинг ҳаммаси маҳбуслар эмас, ора­
сида Теодоронинг одамлари ҳам бўлса эҳтимол. Шу боис, 
жуда эх,тиёткор бўлишимга тўғри келди. Рус қизи кўнглим- 
дагини уққандай, уларни яқиним изга йўлатмади.
Биз гаровдаги подшо “ кўмаги”да аста-секин Теодоро-
262

---

нинг қароргоҳидан чиқиб олди к. Бу ёғи шаҳар. Паст- 
баланд иморат кўп. Гарчи энди Теодоронинг тансоқчи- 
лари кўринмаса-да, ортдан бизни кузатиб бораётгани аниқ 
эди.
Тахминан шаҳар ичида икки юз метрлар чамаси юр- 
гач, асирлар орасидан иккита “бегона"сини танишга ул­
гурдим. Улар ҳам озғин эди-ю , аммо кўзлари бежо, ҳар- 
ҳар замонда ўзаро пичирлашиб қўярди. Четдан қараганда 
ўзига-ўзи гапираётгандай туйилиш и мумкин, аслида, 
ёқаларидан чиқиб турган билинар-билинмас симли мик- 
рофонга шивирларди. Устунлигим шунда эдики, юзим 
берк, лекин кўзларим олдини тўсиб турган мато ниҳоят- 
да юпқа, атрофни бемалол кўра олардим. Улар эса, ме­
нинг қаёққа қараётганимни пайқамасди.
Дарвоқе, Оля ҳам шу орада ишончимга кира бошлади. 
У қамоқцан чиққанларни кузатиб борар, ҳар бирининг 
хатти-ҳаракатига эътибор берарди.
Йўл-йўлакай: “ Шубҳали бегоналардан воз кечиш ке­
рак” , деган ўй хаёлимга келди. Устига-устак, яёв узоққа 
боролмаслигимиз ҳам кундай равшан эди.
— Стоп! — дедим Олянинг қўлига туртиб. Биргина шу 
русча сўз келди хаёлимга. Менга бир қараб олган Оля 
инглиз тилида нималардир деб бақирди. Ҳамма юриш- 
дан тўхтаб, биз томонга ўгирилди. “ Ўтир” деган сўз рус 
тилида қандай айтилиш ини эслолмадим, шу боис, Тео­
доронинг елкасидан босиб ўтқиздим-да, ёнига ўзим ҳам 
ўтириб, бошқаларга қўлим билан “ўтир” ишорасини қил- 
дим.
— Нима истайсан? — деган овоз келди ортимдан.
— Тўртта юк машинаси. Усти ёпиқ бўлсин. Тез! — 
бақирдим ортимга қарамай ва шу ондаёқ Теодоронинг 
биқинига енгилгина мушт туширдим. У и н ф а б юборди. 
Олд томондан иккита, чап томондан битта “ қамокдан 
чиққан” йигит “ялт" этиб қаради. “Аҳмоқлар, сенларга 
ким қўйибди тансоқчи бўлишни?” — деб сўкиндим ичим­
да.
Бир оздан сўнг талаб қилинган машиналар келтирил- 
ди. Ҳ ақиқий асирлар шошиб, бир-бирини уриб-туртиб
263

---

машинага чиқишга интилар, уларнинг орасидаги айғоқ- 
чилар эса чиқиб олиш ини бемалол кузатиб туришарди. 
Санасам, қарийб йигирматача шубҳали бегона бор.
Мен иккинчи маш инани мўлжал қилдим. Бегоналар 
ҳам менга эргашишди. Айни дамда тўппонча ушлаган 
қўлимни озгина бўшатсам, тамом, улар менга ёпирилиб, 
улса-да, подш оларининг ж онини сакдаб қолишга урини- 
шарди. Ш уни сезганим учун, бир қўлим билан Теодоро­
нинг гарданидан ушлаб олган бўлсам, иккинчи қўлимда- 
ги тўппонча милини подш онинг юраги устидан тираган- 
ман.
М ашинага биздан олдин икки киши чикди. Иккови 
ҳам бегона. Бошқаларига йўл қўймадим. Теодоронинг 
биқинига туртиб, тезроқ чиқиш ига ундадим. Тепадаги- 
лар қўлидан тортишиб, уни мендан ажратиб олишмоқчи 
бўлишди. Сакраб машинага чикдим-у, сохта маҳбуслар- 
дан бирини тепиб пастга тушириб юбордим. И ккинчи- 
сининг эса жи гари ни тирсагим билан эздим.
Ниҳоят маш ина жойидан жилди. Мен ўз жонимни ас- 
раш нинг ҳадисини олгандим. Барча тайёргарлигим шун- 
га йўналтирилганди. Бунақа кўп одамнинг хавфсизлиги- 
ни таъминлаш, қандай қилиб уларни бехатар жойга олиб 
чиқиш ни билмасдим.
Биз ўтирган машинага Оля билан бирга ўндан зиёд 
маҳбуслар чикди. Лекин бошқа машиналарда кимлар бор- 
лигини билмасдим. Бировдан сўрашга менда забон йўқ. 
Шу боис, Оляга қараб қўйдим. Сўнг сўрадим:
— Бу ердагиларнинг ҳаммаси ўзимизданми? Нариги 
машинадагиларни қандай билсак бўлади? — дедим қўлим 
билан имо-иш ора қилиб.
— Я ни чего не понела, — жавоб қилди у киприклари 
пирпираб.
— Ту, ўзбек, — дедим ўзимни кўрсатиб бисотимдаги 
санокди инглизча сўзларни ишлатарканман, — ноу ўзбек, 
рус. Ла... ла... ла Таиланд.
Сўнгги жумлани тилимни унга кўрсатиб қимирлатиб 
гапирдим.
— Понела тепер, вы сами узбек. Но русского не знае­
264

---

те. С вами нужна разго вари ват по таиландски. Правиль­
но? — деди Оля юзи ёришиб.
Мен гарчи унинг сўзларига тушунмаган эсам-да, бош 
силкиб тасдиқ иш орасини қилдим.
— А мы таиландского не знаем. Серовно я у других 
спрошу.
Оля инглизчалаб нимадир дед и-да, машинада тебра- 
ниб кетаётган маҳбусларга бир-бир тикилиб чикди. Ав­
вал и га улардан садо чиқмади. Орадан беш дақиқача ўтгач, 
калта бўйли, ориқ, кўзи қи си қ одам ўрнидан турди-да:
— Мен 
б и л а м а н Т а и л а н д т и л и н и , — д е д и .
— Хайрият! — деб юбордим чуқур нафас олиб. — 
Яқинроққа келинг.
У сафдош ларининг оёкдари устидан зўрға ош иб ол­
динга ўтди-да, ёнимизга келди.
— Биларкансиз-ку, мен қачондан буён тилмоч топол- 
май қийналаман, — дедим унга.
— Бу маконда “биламан” деганларнинг қанчаси ўлиб 
кетди. Ю рагимизни олдириб қўйганмиз, — деди кўзи 
ёшланиб.
— Майли, вақтни бой бермайлик. Маҳбуслар орасига 
манави хумпарнинг одамлари кириб олган, — дедим бар- 
моғимни бигиз қилиб, бошини хам қилганча қовоғини 
уйиб кетаётган Теодорони кўрсатиб.
— Биламан, улар ўттиздан зиёд. Нариги машиналарга 
ҳарбийлари ҳам чиқци. Ўз кўзим билан кўрдим. Ҳозир 
улар маҳбусларни бирма-бир ўлдиришаётган бўлса ҳам 
ажабмас.
— Ш аҳардан чиқиш имизга қанча бор?
Саволимга таиландчани биладиган маҳбус жавоб бе- 
ролмади. Оляга юзланиб, инглиз тилида ундан сўради. 
Сўнг қизнинг гапини менга таржима қилди.
— Ўн дақиқалардан кейин ўрмон бошланаркан.
Ичимни ит тирнаётганди. М ақсадим, тутқундагиларни
жаҳаннамдан ом он-эсон олиб чиқиб кетиш. Шу боис, 
ҳаётимни хавф остига қўйгандим. Энди англ асам, бу ури- 
ниш билан уларнинг эртароқ ўлим топишларига ўзим 
сезмаган ҳолда кўмаклашиб юборибман.
265

---

Кутил ганда вақт ҳам имиллайди, бундан баттар жиғи- 
бийрон бўламан. Шу ўн дақиқа бир неча йилга татиди- 
ёв, чамамда.
Ниҳоят кутилган жойга етиб келдик. Кабинани мушт- 
ладим. Ҳайдовчи сал ҳовлиқмароқ шекилли, бирдан тор­
мозни босди. Агар брезент бўлмаганида, кабина устидан 
ошиб тушишим ан и қ эди.
— Бировинг бориб, ҳайдовчидан қанақанги телефон 
аппарати бўлса \а м олиб келинглар, — дедим \ай рон
қараб турган маҳбусларга.
Гапимни тилмоч инглизчага ўгиргач, маҳбуслар худди 
“сен бор, сен бор” , дегандек бир-бирига юзланишди. 
Оля бундан асаби қўзиб пастга тушмоқчи бўлди-ю, бироқ 
яна тўхтаб инглиз тилида таржимонга нималардир деди.
— Йўлнинг икки тарафини ҳарбийлар эгаллаган, бизга 
қурол ўқталиб туришибди. Нарироқда танк ҳам бор экан, 
— тилмоч О лянинг сўзларини мен тушунадиган лаҳжага 
ўгирди-да, бурнини қашлаб қўйди.
— Майли, тушавер, — дедим қизга қўлим билан иш о- 
ра қилиб. У гапларимни таржимонсиз илгаб, секин ма- 
шинадан тушди. Бу пайтда ортимиздан келаётган маши­
налар тўхтаганди.
— Ўҳў, ортимиздан бутун бир карвон келаяпти-ку. Кўпи 
ҳарбийлар, — деди тилмоч брезентдан ташқарига бош и­
ни чиқариб қараб.
— Демак, бизни осонликча қўйиб юборишмайди. Май­
ли, нима бўлса бўлар, бу ёғи пешонадан, — дедим ва 
Теодоронинг иягидан ушлаб ўзимга қаратдим-да: — Ш ун- 
чалик кераклигингни сен ифлос энди билаяпсанми? — 
дея сўрадим.
У нималардир деб минғирлади.
— М айнавозчиликни бас қил. Не истаётган бўлсанг, 
ҳаммасини бажараман, деди, — дея таржима қилди тил­
моч.
— Тоғангга вафо қилмаганингда менга вафо қиларми- 
динг? Сен менинг ихтиёримдасан. Жим ўтириб айтган- 
ларимни бажарасан. Бўлмаса, сен бош қаларни қандай
266

---

азоблаб ўлдирган бўлсанг, ўзингни ундан баттар кўйга 
соламан, — дедим.
Оля қайтиб келди. Қўлида рация га ўхшаш матоҳ.
— Гапир, — дедим Олянинг қўлидаги асбобни олиб 
Теодорога берарканман, — йўл ёқасида бирорта ҳам ҳар- 
бий қолмасин, нариги машинадаги одамларингнинг ҳам- 
маси тушсин.
Тилмоч аввал менинг гапларимни инглиз тилига ўгир- 
ди. Сўнг Теодоро нимаики деган бўлса, ҳаммасини м ен­
га айтиб турди.
— Яхши, буюр, Эдмистерни ҳозирнинг ўзидаёқ отиб 
ташлашсин. У сотқинлик қилди. С енинг ҳам шу кўйга 
тушишингга ўша сабабчи. Сотқин вақгида ўлмаса, бошга 
кулфат келтиради.
— Йўқ, бунисини бажаролмайман, — деди Теодоро 
гапимнинг мазмунини тилмочдан билгач, — у куч им ет- 
майдиган томоннинг одами. Улар бутун дунёга эгалик 
қилишади.
— Мен ҳам ўша томоннинг одамиман. Йўқса, сени бу 
аҳволга солиш қўлимдан келмасди. М енга Эдмистерни 
йўқ қилиш буюрилган. Лекин у шайтон ўзининг ўрнига 
сени тўғрилади. Сенга ўзингнинг ж онинг керакми ёки 
Эдмистерники? Айтганимни қил.
— Экваториал Гвинеянинг президента гапиради! Ҳамма 
ҳарбий қисм қўмондонларига! Эдмистер қўлга олинсин 
ва ҳеч бир сўроқсиз отиб ташлансин.
Теодоро гапини тугатиши билан рациядан шовқин эш и­
тилди.
— Нима гап? — сўрадим тилмочдан.
— Буйруқ жуда қалтис дейиш аяпти. Сиз айтгандай 
қилинса, бутун мамлакатнинг аҳволи оғирлашаркан, — 
деб, нариги томонда шовқин кўтарганларнинг сўзларини 
таржима қилди тилмоч.
— Шундоғам мамлакатнинг аҳволига маймунлар йиғ- 
лайди-ку. Яна бу билан бир нарса ўзгариб қолмайди, 
менимча, — дедим таржимонга истеҳзо билан.
Биламан, Теодоронинг буйруғи бажарилмайди, бари­
бир Э д м и стер н и н г ўл д и ри лган и н и м ен кўрм айм ан.
267

---

“ Ўлдирдик” , деб қўя қолишади. Мен эса “лақм а” ман-да, 
гапларига ишониб кетавераман. Лекин нима бўлган тақ- 
дирда ҳам, подш онинг кўнглига ғулғула солиб қўйганим 
яхши. Энди у ҳар қандай шароитда \ам Эдмистерга ишон- 
майди. Ўзини ишонгандек кўрсатиши мумкин-у, аммо 
ич-ичидан унга душман бўлиб қолади.
Олддаги машинада ўтирган “ортиқча” одамларни йўқо- 
тиш вақти етганди, биз “ карвон” нинг бошига чиқиб ол- 
дик. Улов елдек учиб борар, олдинда қанча тўсиқдар 
борлиги сезилмас, биз хавф нима эканлигини унутган- 
дик. Мен брезентни таш қарини бемалол кўрадиган қилиб 
кесдим. Атрофга қарадим, сўнг Теодоронинг биқинига 
туртиб:
— Ш ундай жойларни жаннатга айлантириб ташламай- 
санми, ҳамма пулни чўнтагингга тиққунча, хумпар! — 
дедим.
У жавоб қилмади. П еш онасини тириш тириб қараб 
қўйди, холос.
— Агар кунинг битмаган бўлса, бу кўргилигингни эси н ­
гдан чиқармайсан, — дея елкасига уриб қўйдим. Сўнг 
рацияни қўлига тутқазиб: — Одамларингга айт, бандар- 
го\да машиналар бир дақиқа ҳам тўхтамайди. Ю к кема 
тайёр турсин. Нариги қирғоққача машинадан тушмай- 
миз... Тўғрироғи, Камерун чегарасигача, — деб буйруқ 
беришини тайинладим.
Тилмочдан менинг гапларим таржимасини эшитгач, 
Теодоро энсаси қотиб алламбало деди. Мен таржимонга 
юзландим.
— Сени барибир қўлга олишади. “С инов давлати” - 
нинг бошликдари аллақачон ишларингдан хабардор. Қаер- 
га яш ириниш ингдан қатъи назар, барибир қўлга олиш а­
ди, — дея Теодоронинг гапларини мен тушунадиган тил­
га ўгирди у.
— Бу ёғи пешона. Ким нинг қанча яшаши ёлғиз Худо- 
га аён. Агар тақдиримда ўша сен орқа қилиб юрган одам­
ларнинг қўлига тушиш ёзилган бўлса, демак, тушаман. 
Ўлдиришса, ўлиб кетавераман. Аммо нима бўлган тақ- 
дирда ҳам, сен мени унутмайсан.
268

---

Теодоро билан суҳбатимиз ту гад и. У буйруқни ўрин- 
босарларига айтди, менинг хаёлимни эса режалар банд 
этди.
Бир соатларда бандаргоҳга етиб бордик. Келаётган и- 
мизда бу ерда одам жуда сийрак эди. Ҳозир ҳеч қаерга 
сиғмайди. Ҳаммаси аллақандай плакатлар кўтариб олиш ­
ган, нималардир деб бақиришарди. Уларнинг 
олдини 
бошқача кийимдаги (сўнгги пайтларда бойликка мукка- 
сидан кетиб, нефть заҳираси кўп бўлган жойларга кўз 
олайтириб, ғаламисликларни авж олдираётган — яқинда 
бир мамлакатни босиб олган и ни ҳам эшитдим — давлат- 
нинг аскарлари эди улар) аскарлар тўсиб туришарди.
Буюрилганидай, машиналар бандарго\да бир сония ҳам 
тўхтамай, тўғри кеманинг устига чиқиб борди. Кема \ам
туриб қолмади, сувни кесиб йўлга тушди. Қутулиб ке- 
тишларига энди иш она бошлаган маҳбуслар брезентни 
кўтариб орқа томонга қарашарди. Баъзилари менга ўхшаб 
кесиб туйнук очиб олиш ган, тез-тез шу йиртиқдан қараб 
қўйишарди.
Экваториал Гвинея чегарасидан қарш иликсиз ўтдик. 
Аммо Камерун чегарачилари машиналарни талай муддат 
ушлаб туришди. Чегарачилар брезентни кўтариб бизга 
қарашди, бироқ ҳеч нарса сўрашмади. Ҳар биримизга 
синчиклаб бир сидра назар ташлагач, брезентни ёпиб 
кетаверишди. Улар келиб-кетганларида мен жойимни ал- 
маштириб турдим. Эҳтиёт шарт. Бир соатдан зиёдроқ 
вақт ўтгач, оп п оқ кўйлак, қора костю м-ш им кийган, 
бўйинбоғ таққан иккита ҳабаш машинага чиқди. Маҳ- 
буслар уларнинг олдини тўсишди.
— Бу ерда уларга нима бор, нега чиқишди? — сўрадим 
мен.
Тилмоч гапларимни инглизчага ўгирди.
— Сизнинг фойдангиз учун келдик, дейиш аяпти, — 
дея уларнинг гапини ўгириб берди.
— М енинг эмас, манави аблаҳнинг манфаати учун ке- 
лишган. Гап бундай, қадрдонлар! Камеруннинг ичкари- 
сига камида юз километр кирамиз, ўша жойда ҳар қан-
269

---

дай гап-сўзни муҳокама қиламиз. Кейин, Экваториал Гви- 
неядан у ерга бирорта ҳам аскар ёки вакил бормасин.
Ҳабашлар бир-бирларига қараб қуйишди-да, м аш ина­
дан тушиб кетишди. Ш ундан кейин \а м ўн беш дақиқа- 
ларча жойимиздан жилмадик. Ниҳоят улар менинг айт- 
ганларимга кўнишди, шекилли, машина юра бошлади.
— Ж аноб президент, улар ҳагго сиздан ҳол сўрашма- 
ди-я? — дедим Теодорога йўлда кетар эканмиз.
— Ҳеч бир мамлакат раҳбари бундай аянчли аҳволга 
тушмаган. Ш армандалик. Сенга айтгандим-ку, менинг 
юртимдан чиқмай ҳамма иш ни битирайлик деб, — жавоб 
қилди Теодоро.
— Такдирингизда шундай кунлар ҳам бор экан-да. Ас­
лида одамхўрлигингиз учун жазо бу. Мен вазифамни ба- 
жариб бўлдим. Энди бемалол жуфтакни ростлайман.
Тилмочдан гапларимнинг таржимасини эш итган Тео­
доро хунук иржайди-да:
— Бекор айтибсан. Америка разведкасидан кугулиб 
бўпсан. Қаерда бўлишингдан қатъи назар, уруғ-аймоғинг 
билан йўқ қилади.
— Кўрамиз.
— Ташқаридаги овозларни эш итаяпсанми, биз билан 
бирга вертолётлар, ҳарбий машиналар кетишаяпти. Ўли- 
шингга оз қолди.
— Сен ифлос ўз жонингни сакдаб қолишни ўйласанг 
бўлармиди, — дедим унга жавобан ва бошига бир урдим. 
Атайин урдим, чунки уни айни шу пайтгача биров чер- 
тишга ҳам журъат этмаган, ҳагго бир оғиз ҳам ортиқча 
гап гапиришмаган унга.
Келишилган манзилга етганимиздан сўнг машиналар 
бир қатор бўлиб тизилди. Брезентни олиб ташлаб, ҳам- 
мамиз тушдик. Мен Теодоро билан бирга машинадан 
сакрадим ва унинг ортига бекиндим.
Рўпарамизда мингга яқин аскар автоматларини тўғри- 
лаб туришарди. Уларнинг олдида эса боягидай қора кос- 
тюм-шимлилардан беш-олтитаси бор. Орқа томонда ким- 
лардир суратга олар, видеотасмага туширарди. Агар улар 
матбуот вакиллари бўлишса, демак, бизни жуда кўп одам
270

---

телевизорда кўришаяпти. Бундай пайтда ҳеч ким қурол- 
сиз одамлар га ўқ отолмайди. Ҳар қалай, мен шундай деб 
ўйлардим.
Учта қора костю м-ш имли биз томонга тез-тез юриб 
келди-да, Теодоро билан менга икки қадамча қолганида 
тўхтади.
— Ж аноб президент, — деди уларнинг новчаси, — 
сизга зиён етказишмадими?
— Ж аноб президент, соғлиғингиз жойидами?
Савол қайтарилди. Теодоро жавоб беришга шошил- 
май, аввал менга юзланди.
— М ана кўрдингми? — деди иржайиб. — Сўрашаяпти.
Унинг гапидан қора костю м-ш имлилар ажабланишди.
Тилмоч уларга мен билан Теодоронинг гапимизни тар­
жима қилиб берди.
— Манзилга етиб келдингиз, жаноб, — деди бу сафар 
менга мурожаат қилган “даллол” , — сиз энди бошқа 
давлатдасиз. Ҳаётингиз хавфсизлиги тўла таъминланади. 
Рухсат берсангиз, жаноб Теодорони олиб кетсак.
— Сиз мени осонликча қўйиб юборганингиз учун учин- 
чи бир давлатдан қўрқмайсизми? — дедим қора костюм- 
ш имлининг кўзига тик қараб.
Тилмоч гапимни таржима қилганидан кейин ҳам у 
мендан кўзини узмай бироз турди. Сўнг бош чайқаб деди:
— Йўқ, биз тупроғимизга ўзимиз хўжайинмиз. Сиз бу 
гапингиз билан бизни ҳақорат қид-зингиз.
— Сизни тушуниб турибман, — дедим қуролимни ерга 
ташлаб, — мана, қўш нингизнинг подш осини олиб кета- 
веринг. Ҳар қалай, шундан сўнг ҳам уялмай давлатни 
бемалол бошқараверса керак...
“Даллол”лар менга яна бир марта бош дан-оёқ разм 
солиб чиққанидан сўнг ортига бурил и шд и. Адашмасам, 
улар беш-ўн қадамча босишган маҳал автоматнинг та- 
риллаган овози эшитилди ва кимдир: “ Н а-а-у-у!” — деб 
қичқирди.
Ёнгинамдаги маҳбус гурсиллаб қулади. Унинг кўкра- 
гидан қон отилиб чиқарди. Мен ўзимни ерга ташладим,
271

---

бошқалар ҳам ётиб олишди. Теодорони олиб кетган “дал- 
лол ”лар эса, қулочларини кенг ёзиб аскарларга бақири- 
шарди. Бироқ ўқ ёмғири тўхтамади. Бир неча қўрғошин 
парчаси ёнгинамга келиб тушди. О лянинг и н ф аган ово­
зини эшитдим. Мен билан гаплашган костю м-ш имли 
ҳабаш аскарларни тўхтатишга кучи етмаслигини пайқа- 
гач, ёнидан тўппонча олиб Теодоронинг қаншарига ти- 
ради ва уз тилида нимадир деб бақирди. Ш ундан сўнгги- 
на ўқ ёмгири тинди. Бизнинг ҳайдовчилар пайтдан ф ой ­
даланиб қолмоқчи бўлишди, шекилли, қўлларида авто­
мат кўтариб кабинадан тушиб, м аш инанинг орқа томо- 
нига югуришарди. Бизнинг маш инамиз ҳайдовчиси пе- 
шонасидан ўқ еб қулади. У нинг ёнидаги йигитни ҳам 
адашмай нишонга олдим. Сўнг эмаклаб машина таги га 
кирди м. Ортимдан Оля билан тилмоч ҳам эмаклаб ке­
лишди.
— Айт, ҳамма машиналарга чиқсин, — дедим тарж и­
монга.
У гапларимни бошқаларга бақириб етказди.
Биз эгасиз қолган маш инани дарҳол қўлга киритдик, 
аммо бош қаларнинг анча-мунча олиш иш ига тўғри кел­
ди. Адашмасам, етги-саккиз нафар маҳбуснинг жасади 
шу ерда қолди. Чунки улар ўринларидан туришиб, югу­
риб келаётган ҳайдовчиларга тикка боришган ва улар­
нинг ўқларига учишганди. М асофа яқинлиги боис, ҳай- 
довчилар маҳбусларнинг ҳаммасини отишга улгуришма- 
ганди.
Бизлар узок, кетолмадик, тепамизда вертолёт пайдо 
бўлди.
— Тўхтат! — дея қичқирдим Оляга.
Ҳайдовчи ил кис тормоз берди, ойнага қапиш иб қола- 
ёздик. Ҳартугул, маш инани вақтида тўхтатган экан, ус- 
тимиздаги вертолётдан отилган ўқ икки қадам олдимизга 
тушди-да, тупроқни тўзитиб юборди. Бирин-кетин ма­
шинадан сакраб, ўрмонга қараб қочдик.
Вертолётлар тўртта экан, яхшиям бахтимизга ўрмон 
яқин эди, акс ҳолда биронтамиз соғ қолмасдик. Тиним - 
сиз ёғилаётган ўқ ёмгири остида ўрмон ичига кириб ол-
272

---

дик. Ортимиздан иккита машина йўлга чиққан экан, бор- 
йўғи ўн киши етиб кед олди, холос. Бир қисми олдин 
тўхтаган ж ойим изда, қолганлари тўртта вертолётнинг 
кўрсатган “каромат”идан нобуд бўлишганди. Бизнинг ма­
ши надагилардан эса ўн беш киши тирик қолдик. Лекин 
ҳали хавф тўла бартараф бўлмаган, қузғунлардан биттаси 
устимиздан учиб ўтиб, гоҳ бомба ташлар, гоҳ ўққа тутар- 
ди.
Вертолётдагиларни чалғитиш мақсадида уч гуруҳга бўли- 
ниб, ҳар тарафга қочдик. Ўрмон ниҳоятда қалин, юриш 
азоб, тепадан ёғилаётган ажал ёмғирига чап бериш ун­
дан-да қийин эди. Бир соатлар чамаси югурдик. Йўл- 
йўлакай маҳбуслардан бир қанчаси жон таслим қилди. 
Бу аҳволда қирилиб кетишимиз тайин эди. Шу боис, 
мендан бир қадам ҳам ортда қолмай келаётган тилмочга:
— Сизлар қочаверинглар, мен ҳозир улар билан ҳисоб- 
китоб қиламан, — деб қўлидаги автоматни олдим ва та- 
наси бир қулоч келадиган дарахт ортига яш ириниб, те- 
пада гирдикапалак бўлаётган вертолётлардан биттасини 
нишонга олиб тепкини босдим. Чўғдай ёниб учган қўрғо- 
шин парчалари темир қузғунга тегди; вертолёт ерга қулаб 
шу заҳоти портлаб кетди. И ккинчисини ниш онга олаёт- 
ганимда у кунботар томонга учиб кетди. Ш у пайт мен­
дан юз метрлар наридаги маҳбусларнинг қувончли қийқ- 
ириги эшитилди.
Аста-секин қоронғилик туша бошлади.
— Энди улар бизни қидириш майди, — деди тилмоч 
ёнимга келиб, — ҳамманинг тинка-мадори қуриган, узоқ 
юришолмайди. Яхшиси, дам олайлик.
— Биз ҳали жуда ичкарилаб кетганимиз йўқ, топиб 
олишади. Ш унинг учун яна юриш имиз керак. Уларнинг 
қўлига тушадиган бўлсак, қочишимиздан маъно қолмай- 
ди, — дедим унга жавобан.
Бироқ менга кўз тикиб турган қоқсуяк маҳбусларга 
қараб, ҳақиқатан ҳам уларнинг мадори қуриганига амин 
бўлдим.
— Майли, бир оз дам олайлик, кейин йўлга тушамиз, 
— дея рухсат бердим-да, ўзим ўрмон ичкарилаб юра бош-
18-08-531
273

---

ладим. М ақсадим, уларга бирорта егулик топиш эди. Оля 
менга эргашди.
— Қайт, — дедим унинг кўкрагидан итариб.
— Нет, я с тобой пойду. Я боюс остатса с ними. 
Прошу тебя, не вгоняй меня, — дея у кўзларимга тикил- 
ди.
Тўғриси, унинг гапларига тушунмадим, аммо қолгиси 
келмаётганини англадим.
— Ўзинг биласан, — деганча йўлимда давом этдим.
Тахминан йигирма дақиқалар ичида бир кийикни ов-
лаб қайтдим . М аҳбуслар қувонганидан қий қи ри ш и б
қўлимга ёпишишди.
Кийик терисини шилиб, гўштини майдалаб, таёққа сих- 
га тортгандай тизиб, оловга тоблаб пиширгунимизча бир 
соатдан кўпроқ вақт ўтди. Гўшт яхши пишмади. Охирги 
марта қачон овқат егани номаълум маҳбуслар чидаб тура 
олмади.
— С екин-секин. Камроқ енглар, — деб тиним сиз жав- 
рашимга қарамай, бир зумда кийикнинг суякларигина 
қолди, холос. Аслида, гапимни ўзимдан бошқа ҳеч ким 
тушунмаганди. Чунки тилмочнинг иштаҳаси ҳам карнай 
эди.
Бу ерда кундузидан кўра кечаси юриш ўн чандон қий- 
инроқ эди. Яхшиям, оқсоқол тиғиз ўрмон ичида кўзим- 
ни юмиб юришга ўргатган экан. Бўлмаса, бошқалар каби 
бош имни шохга уриб аллақачон ғурра қилардим.
Уч соат тиним билмадик. Бу ерда таржимон бир неча 
марта ёнимга келиб, дам олишга рухсат бериш имни ўти- 
ниб сўради. Лекин ҳар сафар унинг гапини кесиб таш ла­
дим. Ниҳоят тўрт километрдан мўлроқ юргач:
— Бўлди, дам оламиз, — дедим.
Таржимон гапимни ҳовлиқиб бошқаларга ўгириб ҳам 
ўтирмаёқ ўзини ерга ташлади. Орадан бир-икки дақиқа 
ўтиб унинг хурраги эшитила бошлади. Ерга ўтирган бо- 
шқа маҳбуслар бир-бирларига суянганча пинакка кетиш ­
ди. М енинг эса ҳеч кўзим илинмасди. Аввалига барглар 
орасидан кўриниб турган юлдузларни томоша қилдим. 
Эшитилаётган ҳар бир товушга сергакланиб ўтирдим.
274

---

Шу тахлит қанча муддат ўтирганим эсимда йўқ, бир 
маҳал ёнимга Оля келди.
— Немогу уснут, — деди у секин пинжимга тиқилар 
экан, — вчерашный кашмар не даёт спат. Можно, рядом 
с тобой сяду.
Унга жавоб қилмадим, гапини тушунмасам, индамай 
ўтиравердим. У бўлса менга қараб-қараб қўйди. Н аза­
римда, бир нима демоқчи, лекин тилини тушунмасли- 
гимни эсладими, индамай қўя қолди. Озгина ўтиб, бо­
шини елкамга қўйганча пишиллаб ухлаб қолди.
Тонг энди отиб келаётган маҳал маҳбусларни уйғот- 
дим. Улар ширин уйқусини бузгилари келмасди. Жаҳлим 
чиқиб иккитасини тепгандим, қолганлари сапчиб туриш­
ди.
Ўрмон биз ўйлаганчалик қалин эмас эди. Бемалол юрса 
бўладиган жойлари ҳам бор. Қоронғида пайқамай нуқул 
дарахтлару майда буталар қалин жойдан юрган эканмиз.
— Ш ош илайлик, айт одамларингга, тезроқ юришсин. 
Анави маразлар бизни топиб олишади, — дедим негадир 
асабим ўйнаб.
Тўғриси, уларнинг кечаси бизни қидиришмагани мени 
ўйлантираётганди. Исташса, топишади-ку. Нега?..
Қуёш бир терак бўйи кўтарилганида дам олишга ўтир- 
дик. Баҳона — ёввойи банан. Тилмочнинг айтишича, 
уни бемалол еса бўларкан. Мазаси озгина тахирроғ-у, 
лекин зарари йўқ, қоринни алдаса бўлади.
Қуёш тафтида шудринги кўтарилган майсазорга чўзи- 
либ ётдик. Оқшом этимиз жунжикканиданми, иссиқ хуш 
ёқди.
— Менга қара, — дедим тилмочга, балки ундан жўяли 
ran чиқар деган умидда, — нега улар бизни қувмай қўйди? 
Жуда узоқлаб кетмагандик-ку.
— “ Синов давлати” нинг ҳарбий базаси бу ердан узоқ 
эмас. Эътибор қилган бўлсанг, кеча тепамизда айнан улар­
нинг вертолётлари айланди. Бизни ўққа тутган ҳам ўша 
давлатнинг аскарлари эди... Ас л и вьетнамликман мен. 
Америка билан уруш пайти ота-онам Таиланд га қочиб 
ўтишган экан. Ш у-шу беватанман. Сиёсат билан шуғул-
275

---

ланардим. Катта бир йиғинда “синов давлати” нинг анча- 
мунча кирдикорларини очиб ташладим. Ўшандан кейин 
бошимга маломат ёғилди. Нигерияга конференция баҳо- 
насида жўнатишди. Сўнг у ердан мени ўғирлаб кетишди. 
Олти ойдан зиёд ўтирдим... Ҳа, ўзимнинг дардимни ай- 
тиб, энсангни қотириб юбордимми? Хуллас, ўша давлат 
битта одами учун бутун бошли шаҳарни вайрон қилиб 
юбориши мумкин...
— Вертолётини уриб туш ирдик-ку, нега улар ўрмон- 
нинг кулини кўкка совуришмади? — дедим унинг гапи- 
ни бўлиб.
— Сўнгги пайтларда Теодоро уларнинг бошқарувидан 
чиқа бошлаганди. Одамлар ниҳоятда хароб аҳволда яшай- 
ди. Шундай қабилалар борки, на аёлининг ва на эркаги- 
нинг эгнида кийим бор. Кўрсанг, ёввойи деб ўйлайсан. 
Турмуши тош асридагидан \а м баттар. Ўшаларнинг жуда 
кўпчилиги очликдан қирилиб кетди. С П И Д авж олган. 
Учта одамдан иккитаси шу касалликка чалинган. Ўлиб 
кетаётган гўдакларни кўрсанг, чидолмайсан, кўзингдан 
ёш чиқиб кетади. Бу ҳам камдай, яқинда ўша “синов 
давлати”нинг иккита йирик компанияси текинга сигаре­
та тарқатди. Катталарга эмас, ҳали ўнга кирмаган бола- 
ларга. Ваҳоланки, улар ўз давлатида чекишга қарши шу- 
нақа қаттиқ курашаяптики, асти қўяверасан. Ж амоат жой- 
ида, кўчада чекиш мутлақо тақиқданган. Бу ердаги каро- 
матларини кўриб ёқа ушлайсан. Хуллас, Теодоро халқига 
озгина қарашиб юборди ва бу билан ўша давлатга ёқмай 
қолди. Уни бир сафар олиб ташлашмоқчи ҳам бўлишди. 
Аммо ўрнига бош қасини тайёрлашга анча вақт керак. 
Шу боис, танобини тортиб қўйиш учун баҳона қидири- 
шаётганди. Сен уларга ёрдам бериб юбординг. Рубенни 
ўлдирибсан. Эшитдим. Бундан оддий халқ қанчалик хур- 
сандлигини билсанг эди. Менимча, Рубен сени атай “ кат­
та” дўстларига баҳона сифатида олиб келган бўлса керак. 
У ёғи менга қоронғи... Вертолётдагилар эса “синов дав- 
лати”дан келган эмас. Улар шу ерлик легионерлар. Но- 
буд бўлганларининг ўрнига бошқа легионер келади... Ка­
мерун ҳамма вақт ҳам уларнинг измидан юрмайди. Яна-
276

---

ям ким билади дейсан? — шундай деб тилмоч бир нуқта- 
га тикилиб қолди.
— Бундан чиқди, Теодорони олиб чиқиб кетаётгани- 
мизда атай индашмаган экан-да, — дедим ундан кўпроқ 
маълумот олиш илинжида.
— Ш ундай бўлиб чиқаяпти. Энди Теодоронинг попуги 
пасайиб қолгани аниқ.
— Афсус, вазият ўнглаб бўлмайдиган даражага етган. 
Битта одамнинг қўлидан ҳеч нарса келмас экан.
— Тўғри. Энди биз ватанимизга етиб олиш йўлини 
излашимиз лозим. Ҳойнаҳой, “террорчи” деган тамға ҳам- 
мамизнинг пешонамизга босилгандир. Вазиятдан чиқиб 
кетишни қара: жуда оддий ва осон. Қайси давлатга бор- 
ма, оёқ-қўлингга кишан солади. Фақат ўлсанггина бу- 
лардан кугуласан.
— Йўқ, шунчаки жон бермаймиз. Тур, кўп ўтириб 
қолдик. Ю риш керак.
Тилмочнинг гаплари хаёлимни банд этган, бу ерга бе- 
корга келгандай \и с қилардим ўзимни. Ш унча одам ни 
турмадан олиб чиққанимда ҳаммаси эсон-ом он уйларига 
етиб боришади, деб ўйлагандим. Л екин қанчаси ўлиб 
кетди! Уйдагиларини кўрид! нечтасига насиб этаркан, бу 
ёлғиз Худога аён. Балки ҳеч ким тирик қолмас, ҳатто 
буларга қўшилиб мен ҳам изсиз йўқ бўлиб кетарман...
Тилмочнинг кулгани хаёлимни бузди.
— Орқангга чу мол и кириб кетдими? — дедим норози- 
ланиб.
— Турмада бир одам бўларди. Ўша бир кун и ўрмон 
кезибди. Гвинея ўрмонини. “ Нуқул олдимдан тимсо\пар 
чиқади. Ўзи дарахтлару буталарнинг зичлигидан, ўтнинг 
узунлигидан юриб бўлмайди. Ш унақанги жойлари бор­
ки, одам оёги тегмаган. Камига, бугун дарахтларини ке- 
сиб, ўтини ўриб ўтган жойингдан эртасига ўтолмайсан. 
Яна ўт-ўлан қоплаб олади. Ҳар қадамда тимсоҳ” , деГан­
ди. Биз юз метр юрар-юрмасимиздан олдимиздан бир 
кийик кесиб ўтади. Ҳар ж ойнинг ҳайвони одамига мос 
бўларкан-да, — деди тилмоч мийиғида кулиб.
277

---

“Ҳ озир” , деб энди ran бошлагандим, олд томондан 
товуш эшитилди.
— Тисс, — кўрсаткич бармоғимни лабимга босдим, — 
тўхтанглар!
М аҳбуслар ж ой -ж о й л ар и га ўтириш ди. Ҳ ам м ан и н г 
қулоғи динг.
— Дарахтлар орқасига яш ирининглар, мен бориб кўриб 
келаман, — дедим таржимонга. У гапларимни шивирлаб 
бошқаларга етказди.
Аввал бироз эгилиб югурдим, сўнг секин юрдим. Олд 
томонимиздаги қалин дарахтзорга кирганимдан сўнг овоз- 
лар ан иқ-тиниқ эшитила бошлади. Сас чиқармай қадам 
босиб, секин илгарилайвердим. Ўрмон тугади. Нарёғи 
яланглик, яккам-дуккам бута ўсиб ётибди. Кейин яна 
ўрмон кўринарди. Энг даҳшатлиси, икки бўлак ўрмон 
оралиғида ўндан зиёд ҳарбий техникалар қатор тизилган, 
атрофида аскарлар уймалашиб овқатланишаётир. Бери- 
роқда эса битта вертолёт... Булар бари мен пойлаб турган 
жойдан узоғи билан ўттиз-қирқ метрча нарида. “ Мана, 
уларнинг ортимиздан туш иш маганининг сабаби. Шу ерда 
кутиб туришса, биз ўз оёғимиз билан келиб буларнинг 
тўрига илинарканмиз”, дея ўйладим ва бир муддат кўксим- 
ни ерга босганча, бу жойдан сездирмай ўтиб кетиш ре- 
жасини туздим. Лекин бунинг ҳеч бир имкони йўқ экан. 
Ортимга қайтиб, маҳбусларни панароқ жойга бошлаб кел- 
дим.
— Шу ерда м иқ этмай ўтиринглар. Ишора қилмагу- 
нимча қилт этманглар. Ш овқин чиқса тамом — ҳамма- 
миз итдай ўлиб кетамиз, — дедим маҳбусларга юзланиб.
Сўнг тилмочга гапларимни таржима қилиш ни уқтир- 
дим-да, аскарлардан кўз узмай, энгашганча машиналар- 
нинг ёнига ўта бошладим.
Охирги машинага яқинлаш гунча беш дақиқа кетди. 
Бахтга қарши, иккита аскар ўрнидан туриб, шу тарафга 
кела бошлади. Мен кичикроқ бута ортига бекиндим. Улар 
машина ортига ўтишгач, алланималарни гаплашишди. 
Сўнг бири ортига қайтди, иккинчиси эса маш ина таги га 
кириб, калит билан ниманидир бурай бошлади. Бу айн и
278

---

муддао эди. Эгилган кўйи югуриб маш ина баллонининг 
ёнгинасига бордим-да, тиз чўкдим. М ашина тагидаги ҳар- 
бий: “ Ш еригим келди” , деб ўйлади, шекилли, инглиз 
тилида нимадир деди. Гапига жавоб бўлмагач, о ёқ тову- 
ши келган тарафга бурилиб қарамоқчи бўлди ва мен 
унинг иккала қоши ўртасига мушт туширдим. Аскарнинг 
қўллари бўшашиб, ёнига шалвираб тушди. Қарасам, ше- 
риги челак кўтариб, ҳуштак чалганча қайтиб келаяпти. 
Секин аввалги жойимга бориб турдим. Аскар шунчалик 
бепарво эдики, мен тарафга кўз қирини ҳам ташлаб 
қўймади. М аш инанинг орқа тарафига ўтгач, сигарета ту- 
тата туриб чайқалиб кетди. Демак, у мает. Суробини 
тўғрилаш қийин бўлмайди. Тутунни бир-икки марта ҳузур 
қилиб ичига ютган аскар секин энгаш ди-ю , бўйин суяги 
қирсиллаб кетганидан ҳайрон бўлди, шекилли, бир зум 
қотди. Қўлидаги сигарета ерга тушиб, ўзи чалқанча қула- 
ди.
Мен машина тагидаги \арбийнинг ёнида сочилиб ётган 
катта-кичик тўртта калит ва челакни олдим-да, секин 
бориб, ёнилғи бакини бурадим. Ёқилғи сизиб чиқа бош - 
лагач, олдинги машинага ўтдим. Шу тариқа, қаторнинг 
олдидаги машинага етиб боргунимча аскарлар ҳеч нима- 
ни пайқашмади. Афтидан, бу ишларни қилишим ҳеч ким- 
нинг хаёлига келмаган, чоғи. Аслида, ўзимнинг-да хаё- 
лимга келмаганди, лекин вазият шуни тақозо қилди-да. 
Бир челак ёнилғи қаторнинг охиридаги машина билан 
олддагиси оралиғига сепиб чиқиш имга етди. Кейин қол- 
ганини ўзим яш иринган бутагача тўкиб келдим. Бўйни 
синган ҳарбийдан олган чақмоқтош ни ишга солдим, тил- 
сиз ёв машиналарга ҳужумга ўтди. Тахминан икки дақи- 
қалардан сўнг машиналар бирин-кетин портлай бошла- 
дики, даҳшатли ш овқиндан ваҳимага тушасан, киши. Бу­
тун танасини аланга қоплаган бир ҳарбий ўрмон тарафга 
жон талвасасида югурар, тиним сиз доллар, олов эса, то- 
бора авжига минарди. У йиқилди, типирчилади. Сўнг... 
Сўнг аланга ичида қолди...
Бу манзарани кўриб, кўзимдан тирқираб ёш чиқиб 
кетди. Сочимни ғижимладим. “ Нималар қилиб қўйди-и-
279

---

им!!!” — дея уввос солдим. Ўзимни ерга ташлаб, қўлла- 
римни мушт қилиб, тиш ларимни бир-бирига босганча, 
тақдиримга лаънатлар ўқидим.
Портлашлар тингач, автоматларнинг тариллаган овози 
эшитила бошлади. Аввалига, бу саросимага тушиб қол- 
ган аскарлар бўлса керак, деб жойимдан қимирламай 
ётавердим. Бир оздан кейин товуш бошқа ёқдан келаёт- 
гандай туйилди ва секин ўрнимдан туриб қарасам, маҳ- 
буслар ҳужумга ўтишибди. Улар ёнаётган машиналар та­
рафга тикка бостириб келишаётган эди. “Ж инни бўлди- 
ми булар?! Аҳмок^ар! Ҳамманг ўлиб кетасан-ку!” — дея 
жанг авжига чиққан тарафга югуриб кетди м. Аскарлар- 
нинг тирик қолганлари ҳам бор эди. Яхшиям, улар ҳали 
карахт ҳолда, нима бўлаётганини англаб улгуришмаган- 
ди. Шу боис, дуч келган тарафга пала-партиш ўқ узи- 
шарди.
Етти нафар маҳбуснинг шу ерда ажали етди. Шунга 
қарамай биз енгдик. Орқа тарафдан келиб, ҳарбийлар- 
нинг беш -олтитасини қарш иликсиз отиб ташлагандим, 
шу қўл келди. Қолаверса, аскарлар ўйлаганимдан кўра 
анча кам экан. Бунинг сабабини кейинроқ, вертолётни 
ҳам портлатиб, ўрмонга кираётганда билдим. Ҳарбий- 
ларнинг асосий қисми бизни қидириб анча наридан ўрмон 
ичкарисига кирган экан. Улар портлашларни эш итиб из- 
ларига қайтишганида, ҳарбийларнинг қароргоҳи аллақа- 
чон куйиб кулга айланганди. Дарахтлар ичидан чиқиб 
келаётган аскарларни кўриб: “Худо асрабди” , дедим ўзим- 
га-ўзим ва қолган маҳбуслар билан бирга ўрмон ичкари­
сига қараб югура бошладим. Н афасимиз бўғзимизга ти- 
қилиб, дармонимиз қуригач, югуришдан тўхтадик.
— Аҳ... Аҳмоқ! — дедим ҳансирарканман тилмочга. — 
Мен сенларга айтгандим-ку, ўзим хабар бермагунимча 
биронтанг жойингдан қимирлама деб. Кўрдингми, яна 
қанча одам ўлиб кетди?!
— Биз сени йўқотиб қўйдик, — деди тилмоч ерга ўти- 
раркан. — М ашиналар портлаганида жароҳат олдинг деб 
ўйладик. Ш унинг учун ўлсак шу бола билан бирга ўлай- 
лик...
280

---

— У тебя все порядке? — деди О ля ти л м о ч н и н г гапи- 
ни бўлиб.
— Н им алар деб вайсаяпсан?! — д ея унга бақирдим .
О л я н и н г ю зи қ о р а й и б кетган , соч л ари тўзғи ган ди .
Тўғри, шу ҳолатда ҳам у гўзаллигини йўқотм аган , чарос 
кўзлари порлаб турарди. Б ақ и рган и м д ан у чўчиб туш ди, 
ки п риклари п ирп и раб ти лм очга қаради-да, и н гл и з ти л и ­
да н им алардир деди.
— У сен и н г аҳволингни сўраганл и, бечора қи зн и қўрқи- 
тиб ю бординг, — деди тарж им он.
— Э н ди билиб қўй и нглар, агар я н а б и р марта ўзбо- 
ш им чалик қилсан глар, ўзим оти б таш лай м ан сенларн и . 
Ш ундоғам сенларн и деб не кўйларга тушдим! Қ анча одам ­
н ин г ўлиб кетиш ига сабабчи бўлаяпм ан...
М ен гапим ни тугатиб улгурмадим. Тепам издан бир йўла 
учта вертолёт вариллаб ўтиб кетди. Я хш и ям дарахтлар 
зич ж ой дам и з, кўриш м ади. Й ўқса, дўзахга м ана ш у ер- 
нин г ў зи даёқ дуч келардик.
— А ри н и н г уйи бузилди, — дедим вертолётларнинг 
ортидан қараб қоларкан м ан . — Э нди сог қўйиш м айди. 
Х удонинг ўзи мададкор бўлсин. Кетдик.
Тўрт ю з метрча ю рган и м издан сўн г О л ян и н г оёги қай - 
рилиб кетди. У “ в о й -в о й ”лаган ча ерга ўтириб қолди ва: 
“ Б ош қа ю ролм айм ан!" — деган д ек ёш тўла кўзлари ж ав- 
дираб менга қаради.
— С ен кам ли к қи л и б турган дин г ўзи! — ж а \л билан 
уни елкам га оп ичлаб олдим.
Ч арчаганингда кўй лак ҳам оги р л и к қи ларкан. Қ и зн и н г 
вазни элл и к килоча келса-д а, аста-сек и н ел кам н и босиб, 
о ё қ олиш им қи й и н л аш д и . М аҳбуслар ёрдам бери ш м оқчи
бўлиш ди, б и р о қ уларн и н г ўзлари зўрга о ёк дари н и судраб 
бориш арди. Ш у боис унамадим.
О радан бир соатлар чам аси ўтгач, орти м и здан итлар- 
н и н г ҳуриш и, о д ам л арн и н г б а қ и р -ч ақ и р овозлари э ш и ­
ти ла бош лади. Ҳ ам м а тўхтаб м енга қаради, гўё ҳози р мен 
уларга қан о т бериб учириб ю борадигандай.
О чиги, ўзим ҳам бош и берк кўчага ки ри б қолгандим . 
Ў рм онн и нг қаерда тугаш ин и б илм асам -да, ортим издан
281

---

қуваётганлар ҳализам он етиб олиш лари тай и н эди. А мм о 
б и роз ю рган и м издан сўнг олдим издан ш овуллаб оқаёт- 
ган дарё ч и қ д и -ю , бирдан ю зим ёри ш и б кетди. “ Э Худо, 
— дея кўкка нола қи лди м , — се н и н г қудратинг олдида 
ҳар нарса ожиз!"
— И к ки та йўл бор, — дедим сувга терм или б турган 
тилм очга, — б и р и н ч и си , орти м и здан қуваётган ларни н г 
қўлига туш иб, таслим бўлиш . И к к и н ч и с и , сувга ғарқ 
бўлиш . Қ айси б и ри н и тан лай м и з?
— Б алиқдарга ем б ўлгани м и з маъқул, — деди тар ж и ­
м он , —су я к л ар и м и зн и н г с и н и ш и н и эш и тган дан кўра.
— Унда кетдик, — д ед и м -у ўзи м н и сувга отдим.
Д арё ю заси н исбатан ти нч бўлгани билан тубда оқим
ш иддати жуда кучли э к а н , бирпасда мени ш ери клари м - 
дан четга о қ и зи б кетди. К етим дан О ля ўзини дарёга таш - 
лади, сўнг бош қалар. Хоҳ и ш он и н г, хоҳ и ш он м ан г, оқи б
кета туриб дам ол аяпм ан. Б о ш и м н и кўтариб маҳбусларга 
қарасам , улар \а м ч ўкм аяп ти, бош лари сув ю засида коп - 
токдай сузиб кели ш яп ти.
О радан ўн д ақи қа ўтар-ўтмай ш арш арага дуч келдик. 
Қ уйига сувга қори ш и б туш иб б орарканм ан : “ И ш қи ли б , 
бирорта тош га урилиб к е тм ай и н -д а” , деб ўйлардим. Ву- 
ж удим ни алланечук қўрқув эгаллаган. Ҳартугул, бу саф ар 
ҳам Худо асради. Ш алоплаб сувга туш дим ва ш у о н д а ёқ
ўзим ни четроққа олиш га уриндим . Ч ун ки м ендан кейи н
келаётганлар устим дан туш и ш и тай и н эди.
Ш арш арадан кей и н д ар ён и н г оқи м и ти нч эди. Бем а- 
лол сузиб қи рғоққ а ч и қ и б олдим. М аҳбуслар ҳам эсо н - 
ом он ш арш арадан пастга қулаб, қи рғоққ а сузиб кели - 
ш арди.
Худога ш укр, ҳеч ким чўкиб кетмабди.
С увдан ч и қ қан лар ўзларини қи рғоққ а, м айса устига 
таш лаш ди. Б и р маҳбус йиғлаб ю борди. Т и лм оч бориб 
сабабини сўраганди, ж авоб қилм ади. Қ ўлини ҳавода си л - 
ки ти б, “ ш унчаки ўзим, эътибор қи л м ан гл ар ” дегандай 
и ш ора қилди. Қ изи ғи , О ля бем алол ю риб бориб, б и р и н - 
чи дарахтга суяни б ерга ўтирди-да, кўзи н и юмди. М ен 
секи н ун и н г ён и га бордим.
282

---

— Я хш и қиз, си з оёғи н ги зн и қайи ри б олгандингиз, 
ю ролм асдингиз-ку, — дедим ки н оя билан.
У кўзини очди -да, ж илм айди ва и нгли з тилида н и м а­
дир деди. М ен дарров тилм оч ни ч ақи ри б, сўрадим.
— “ М ен қи з б олам ан -ку, озги на э р к ал и к қилгим к ел ­
ди. Н и м а бўпти ш унга?” д еяп ти , - - деб тилмоч О л ян и н г 
гапини тарж им а қилди.
— Э р к ал и к қи лиш га б о ш қ а пай т қуриб қолган э к ан - 
да, — ўрним дан туриб ундан узоқлаш дим .
Б ош қалар қатори м айса устига чўзилдим . Қ уёш н и нг 
тафти танам га ш ун ақан ги ёқаётган эд и ки , уйқу боса б о ш ­
лади. А мм о бироздан сўнг чўчиб ўрн им дан туриб кет- 
дим. Н и м адан чўчидим , б и лм ади м -у, л ек и н юрагим не- 
гадир безовта ура бош лади. Ў рним дан туриб, у ёқ-бу 
ёққа қарадим . Т и н ч л и к , хавотир уйғотадиган сас эш и - 
тилмайди.
— Ў рмон и чкари си га ки р и ш и м и з керак, — дедим т и л ­
м очни н г тепасига бориб.
У индам ади. Бундан ж а \я и м чиқиб, уни туртдим.
— И ч кари роққ а ки р и ш и м и з керак, — гап и м н и так - 
рорладим.
— Қ ўйсан г-чи, бу ердали гим изн и \е ч ким билм айди. 
О згина дам олай лик, — деди у кўзи н и ҳам очгиси кел- 
май.
— Б ош қаларн и турғиз!
Уларни кугиб ўтирмай ўзим ўрмон ичкарилаб кета б ош ­
ладим. Й ўл-й ўлакай О лян и туртиб ўтдим. Ухлаган экан , 
чўчиб туш ди ва м ен и н г кетаётгани м н и кўриб:
— Дурак! — деди уйқуси бузилган и данм и, жаҳли чи- 
қиб.
Х авотиримда ж он бор эк ан , яри м соат ўтар-ўтм ай дарё 
устида вертолёт п айдо бўлди, ай н ан б и зн и н г тепам изда 
бир о з туриб қолди. Ҳ ам м ам и з ерга қап и ш ган м и з, н аф а- 
си м и зн и ю тиб кузатаяпм из. Ш у ердали гим изн и сезиш - 
мади, ш еки лли , вертолёт баландлаб кетди. Ш ундан кей- 
и н ги н а ти н ч л ан ди м ва ч алқан ча ўгирилиб, қулочим ни 
ёзди м -да уйқуга кетдим. Т уш им га Рена билан Ёдгор ки- 
рибди. Улар билан боғда сайр қилиб ю рганм иш м ан. Ёдгор
283

---

ч опқиллаб капалакларн и қувар, қи қи рлаб кулармиш . М ен 
ҳай рон м ан , Ренага қараб: “ Қ ачон б ун и н г ю риш га улгур- 
ди? Б унча тез катта бўлди?” — д ерм и ш м ан. Рена эса 
ж авоб қи л м ас, нуқул куларм иш . Бир пай т у ҳам боласига 
қўш илиб к ап алак қувиб кетди. М ен и н г эса, кўнглим га 
хавотир туш ди: “ Бу ёқ қа келинглар!” — деб энди уларни 
чақи рм оқч и э к ан м ан , бирдан и ккови ғойиб бўлди. Роса 
қидирди м , кош ки тополсам . Б ақи рай десам овозим ч и қ - 
майди. К ўкрагим дан тош босаётгандай си қи л арм и ш м ан ... 
У йғониб кетдим. К ўзим ни очсам , О ля устимда.
Аввалига: “ Бу н и м а қи л м о қ ч и ?” — деб аж абландим . 
Қ арасам , ш аш ти баланд — эҳтирос оловида ён аяпти .
— Н и м а қи л аяп сан , ж инни?! — ж ерки б, уни устимдан 
и тқи тиб юбордим.
— Я ... Я... — деди у овози титраб, — без этого немогу 
жить. П лохого ничего не буду делать. Т олько удоволь­
ствия...
У нинг гапига туш унмадим, леки н ним алардир деб ўзини 
окдаётир.
— Бор, ухла! Эртага сен и я н а ортм окдаб ю радиган 
аҳм оқ йўқ. Тағин б и р марта я қ и н л аш сан г, хаф а бўласан, 
— деб уни н ар и р о ққа итардим.
У кетмади. Б о ш и н и ти ззалари орасига олиб , п иқиллаб
й и ғл аш га туш д и . У н и н г то в у ш и н и э ш и т м а с л и к учун 
қулоқларим н и бекитдим .
Ҳ ар д оим гиде к саҳар палла уйғондим . Талай вақт хаёл 
суриб ётдим. Б о ш и -к ети й ў қ муаммоларга ж авоб қи дир- 
дим . Т ил билм асли ги м , бу ердаги ш арт-ш ароитлардан
бехабарлигим и м ко н и ятл ар и м н и чегаралаб қўйган экан . 
М аҳбуслар ҳам бош га битган бало бўлди. Қ аёққа борсам , 
албатта, ул арн и н г ҳам ғам и н и ей и ш и м керак.
Ўй ўй лайверганим дан б ош и м оғрий бош лади. Ч и дол- 
май ўрн им дан туриб, ю вингани дарё том он кетдим. М аҳ- 
бусларн и нг ён и дан ўтаётиб, уларга ҳавасим келди. Улар 
кўзим га д ард си з, қайғусиз, худди уйида ётиб дам олаёт- 
гандай кўринди. Ю зларига б и р м а-б и р қараб ч и қди м -д а, 
сўнг соҳилга туш а бош ладим . А даш м асам , дарёгача б еш - 
олти қадам қолганди. С ув ш овқи н и орасида одам овози
284

---

эш итилди. О лдим ни дарахтлар тўсиб турган и дан, ким 
гапираётгани кўринм ади. Аввалига: “ М аҳбуслардан б и - 
рортаси ю вингани к елган д и р” , деб ўйладим. Сўнг: “ Н а- 
ҳотки б и зн и топ и б кели ш ган бўлса?” — деган хавотирли 
ўйдан ю рагим “ ш и г” этди. С ек и н дарё бўйи н и кузатдим. 
Хавотирим тўғри чикди: моторли қай и кд ан қи рғоққ а ту- 
ш аётган ҳарбийларни кўриб, уларн и н г шу ерд али ги м и з­
ни тахм ин қи л и ш ган и н и англадим . Д арёдан тўғри сузиб 
ўтолмаймиз — ан и қ. Ў зим изни сувга таш лаган им из уларга 
аён, чунки б ош қа ч орам и з й ў қ эди. Д арё оқи м и ф ақ ат 
ш арш арадан кейи н сокин лаш ади ...
Ортга қайти б маҳбусларни уйғотдим, қ оч ган и м и з б и ­
лан узоққа боролм ай м и з. Эти суягига ёп и ш ган бечора- 
лар эса, қуролли ҳарбийларга қарш и о ч и қ кураш олм ай - 
ди. Д ем ак, ҳам ма таш ви ш я н а ёлғиз м ен и н г бўйним га 
туш иб турибди.
И зқуварлар ан ч ай и н хотирж ам эди. Ҳ атто баъзилари 
манзилга етгунча м изғиб олган , ш еки лл и , моторли қ ай - 
иқдан туш иб, қулочини кериб кериш иб олди. У ларни н г 
орасида о қ тан л и си н и кўрм адим. Д ем ак, булар п р оф ес- 
си он аллар эм ас. Ш у боис, эҳтиёткорлик уларга бегона.
Бир й игит дарахтларга суқлани б қараб, ти рж ай ган ча 
ш еригига н им ад ир деди ва тўғри мен п исиб турган ж о й ­
га кела бош лади. “ Б угуннинг б и ри н чи қурбони а н и қ ” , 
деган ф и к р ўтди м и ям дан. Л ек и н мен уни ўлдириш ни 
ҳечам истам асдим . И стараси и с с и қ экан . У йўл-йўлакай 
ш и м и н и н г тугм аларини еча бош лади. И чим да: “ Б ош қа 
ж ойга бор, қай т изингга!” — д ей м ан , л ек и н қан и у эш и т- 
са? Одам ҳам шу қадар б еф аросат бўладими? Я н а ўрм он - 
га беш -олти қадам и ч к ари лаш и н и кўринг.
О рқа м и ясидан зарба еб бир марта “ҳ и қ ” этди -ю қула- 
ди. Ҳартугул, ҳуш идан кеткази б яхш и қилдим . Ўзига ке­
лади, ўлмайди, сўнг бош и озги н а оғри ш и м ум к и н -у, ўтиб 
кетади.
Қ ора тан ли ҳ арб и й н и н г ки й и м лари н и ечи б, к и й и б о л ­
дим . О згина каттали ги н и айтм аса, у н и н г ш ери к лари н и
бироз чалғитиш га ярайди.
Ердан бир си қи м ту п р о қ олиб ю зим га суркадим , б и р о қ
285

---

б ари би р негрга ўхш амадим. Ш у боис, ҳарбийлар ён и га 
бем алол борам ан деган ф и крд ан воз кечиб қўя қолдим. 
Ҳ озирги вазиятда э н г яхш иси турган ж ой и м дан д уш м ан - 
л ар н и б и р м а-б и р мўлжалга олиш . Бун ин г қулай том он и
— улар мени кўри ш м ай ди , мен эса ҳар б иттасини б ем а­
лол кузатиш им мумкин.
Б и рин чи галда сигарета тутатиб, буйруқ бераётганини 
н и ш он га олдим. Н азарим да, ўш а б о ш л и қ қ а ўхшади.
Ў қ р ақ и б н и н г кўкрагини теш иб ўтди, у гурсиллаб қула- 
ди. Ш ери клари қайси том он д ан ў қ оти л ган и н и ан глаёл- 
м ай, автом атлардан дуч келган том он га ў қ узиш га ту- 
ш иш ди. Уч-тўртга қўрғош ин парчаси ён и м д аги дарахт- 
н и н г пўстлоғини ти ти б юборди.
К ей и н ги отган ўқларим ҳам н и ш он га бехато тегди. 
Я на тўртгаси кўкраги ни ерга берди. У лар м ен и н г ёлғиз- 
ли ги м н и ва яш и р й н ган ж о й и м н и сези б қоли ш д и -да, ўқ 
ём ғи ри н и ёғдириш ди. Я хш и ям , ётган ж ой и м н и ш аб ли к 
экан . О ртга ти сари ли б ерга қапи ш ган кўйи чап тараф га 
силж и ди м . Беш д ақ и қ а ичида ўн қадам ча наридаги бо- 
ш қ а бир дарахт ортига б еки н ди м ва ҳарби йларни кузат­
дим . У лар энд и қуролларини ти н и м с и з тариллатм ас, ҳар- 
ҳар зам онда ў қ отиб қўйиш арди. Л ек и н б и рон таси ҳам 
ж ойидан ж илм аган. Д ем ак, м ен и н г ти р и к -ў л и ги м н и би- 
лиш м ай д и . Ў ринларидан туриб, тек ш и р и ш га эса ю рак- 
лари бетламаяпти.
Н авб атд аги си н ин г п еш о н аси н и мўлжалга олиб энди
теп ки н и б осм оқчи эди м , орқам дан ш ити рлаган товуш
эш и тилди. Туйқус автом атни шу тараф га тўғриладим -у, 
кўзим О ляга туш ди. У ни оти б қўй и ш и м га б и р бахя қол- 
ганди!
— С енга бу ерда п и ш и ри б қўйибдим и, аҳм оқ қиз? Бас 
қил оёғим остида ўралаш иш ни! — виш илладим паст овоз- 
да.
— Ребята успели убегат. Что случилось? — деди м е­
н и н г гапимга туш унм аган қи з безрайиб.
— Бор, кет! — дедим унга қўлим билан и ш ора қилиб.
Б и р о қ ўжар қи з и ш оран и англаган э са-д а, ж ойидан
ж илм ади.
286

---

— М енга деса, ўлиб кетм ай санм и ? — деб душ м анлар- 
ни н и ш он га ола бош ладим . К етм а-кет ян а учтасини ер 
тиш латдим. Т агин душ м ан ўқлари теграм да визиллаб уча 
бош лади. Вақтида О л ян и н г бош и дан босиб ерга ётқ и з- 
маганимда, дайди ўк^ардан биттаси унга теги ш и а н и қ
эди.
— Ҳ ой қи з, ж ой и нгд ан қи м и рлам ай ёт, ти р и к қоли ш - 
ни истасанг, — дедим унга и м о -и ш о р а қилиб. Бу гал у 
“хўп” дегандек б о ш и н и силкиди.
Д арахт ортидан пусиб душ м ан тараф га кўз таш ладим . 
И кки-учтаси мен том он га ў қ оти ш би лан овора, б ош қа- 
лари б и қ и н и б моторли қай и ққ а чиқиш аяп ти . Бундан ч и к ­
д и, улар қочм оқчи.
Кулгим қи стади , ҳозир ян а б иттаси ни мўлжалга олсам , 
қолганлари ортига қарам ай қоч и ш и ан и қ.
И кки марта дум алаб ж о й и м н и ўзгартирдим -да, қуро- 
лин и ти н и м с и з тариллатаётганлардан б и р и н и н г оёгини 
мўлжаллаб теп ки н и босдим. Қ ора танли автом атини улоқ- 
тириб, ти ззаси н и чан галлаганча ю малай бош лади. У нинг 
аҳволини кўриб ш ериклари қ а й и қ том он чопқиллаш ди. 
Номардлар! Ҳ атго ш ери к лари н и олиб кетиш м ади ҳам.
Я радор ҳарбий билан ҳуш сиз ётгани н и ўзига келти - 
риб, моторли қ а й и қ қ а ўтқазиб ж ўнатиб юбордим.
— П очему так делаеш ь, о н и ж е хотели тебя убить, — 
деди О ля ҳарбийлар б и з турган қи рғоқн и тарк этиш гач.
М ен у н и н г гап и ни туш унм адим , л ек и н аф т-ан гори д ан
қилган и ш и м н и ёқ тирм аётгани сезили б турарди. Қ ўлим - 
ни силтаб:
— К етавери ш син . Э нди бу ёқларга б ош қа қадам бос- 
м айдиган бўлиш ди, — дедим.
М аҳбуслар кўп узоқяаш м абди , уч ю з метрча и ч к ар и ­
лаб, б и зн и кутиб туриш ган экан .
— Н и м а бўлди? К и й и м и н гд а тан и м ай оти б қ ўй и ш и - 
мизга оз қолди, — деди тилм оч.
— О тинглар эди , — д ея илж айдим , — к ей и н ўрм онда- 
ги ҳайвонлар билан бирга ю раверардинглар. Б алки б и - 
ронта й и р тқ и ч н и н г ем и ш и га ай лан арм и дин глар?
287

---

Тилм оч гапимга кулса керак деб ўй лагандим , ам м о 
ун и н г ю зи ўзгарм ади, қайтанга у ж иддийлаш ди.
— Бировга қарам бўлиш жуда огир, — деди.
— Т уш унмадим. Бу би лан н и м а д ем оқчи сан ? Ў зингни 
менга қарам , деб ҳисоблаяп санм и ?
— Ҳ озирча, қай си д и р м аънода, ш ундай.
— Ҳ е, ф алсаф ан гд ан ўргилдим! М ен сен л арн и деб не 
кўйларга туш аётганим ни биласан м и ўзи? Ш унча ғавғо 
менга керакм иди ? Ў тирсам бўлм асм иди и с с и қ ж ой и м н и
совитм ай?
— К ечирасан, мен б ош қа гапни ай тм оқчи эдим. Ҳ ар 
қалай, одам ... Раҳмат, ш ун чалик ж он куйдираётган и нг 
учун.
М ен унга ўқрайи б қарадим ва ўтириб майсадан юлиб 
о лди м -да ти ш лари м би лан эзғилаганча хаёлга чўмдим.
Б ош қаларн и унутиб, ўз ўйларим би лан овора бўлиб 
қолибм ан.
— Улар ҳарбий эм ас, — деб қолди б и р маҳал тилмоч.
Бирдан хаёл им учди. П еш он ам н и ти риш тири б:
— К им лар? — дедим саволи н и туш унмай.
— Ў ш а, сен қувиб ю борганлар.
— Ҳеч нарсага ақли м етм аяп ти , мен ки м н и қувибм ан?
— Ҳ озир ж анг қи либ келаяп сан -ку, анави қайи қда кел- 
ганлар билан.
Ш у гапидан сўн гги на ўзимга келдим. А ф тидан, хаёлга 
қ а тти қ берилган экан м ан .
— К и й и м л ари ҳ арб и й л арн и ки , кўтариб олган қуролла- 
ри ҳам... Хўш, ки м лар б илан ж ан г қилибм ан?
— К ай ф и яти н г й ўқлигини кўриб, О лядан сўраб олдим. 
Хуллас, уларни ёллаганлар. А слида, шу ерли к одамлар. 
Балки б алиқчилардир. Хуллас, “си н о в д авлати ” н и н г зо- 
битлари бизн и н г қаердалигим изни билиб олиш учун улар­
га м ўм айгина пул, к и й и м -к еч ак б ериш ган...
Т арж им он кутилм аганда гапириш дан тўхтади. П еш о- 
наси ти ри ш и б ўйга толди. М ен ҳам сўз қоти б ун и н г 
хаёлини бўлмадим. Ф ақат юзи га ти ки либ туравердим. О ра­
д ан беш д ақи қалар ўтгач, у чуқур н аф ас олиб , менга 
ю зланди.
288

---

— Ғалати ўйин бу, — деди у ш и каста товуш да, — 
аввалига Т еодорон и бемалол олиб ч и қ и ш и н гга йўл қўйиб 
бериш ди. Чунки бундай вазият “си н ов д авлати ” н и н г м ак- 
корлари учун зарур бўлган. Ў зинг ўйлаб кўр, ҳозирги 
техника ўта ривож ланган даврда о ч и қ -о й д и н , ҳаммага 
нам ойиш қилиб бутун бош ли бир д авлатн и н г п рези ден- 
тини асирга олиш м ум кинм и? Ш унақан ги мерганлар б ор­
ки, и кки ки лом етрдан ҳам н и ш о н н и бехато уриш ади. 
Энди эса... А ф ри ка си н о в м айдон ига ай л ан и б қолди. 
Одамга қарш и қуроллар шу ерда син алади . У лар ўзи н и н г 
ҳарбийларини ҳам шу ерда ч и н и қти ри ш ад и . А нави маҳ- 
бусларнинг, м ен и н г бировга кераги м из йўқ. Ҳ арбий 
M a ­
in ғулотларн и ўташ учун б и з ти р и к н и ш о н м и з. Уларга 
эса, ф ақат сен кераксан . Ч унки қо ч и ш н и б и ласан , яхш и 
муш тлаш асан. Қ уролдан ф о й д ал ан и ш и н г ҳам чакким ас. 
Бу и қти дори н г “си н о в д ав л ати ” учун а й н и муддао.
У нинг гапларига ҳайрон қолдим . Бир муддат бош им 
ғувиллади. Сўнг:
— Буларни қаердан биласан? — деб сўрадим.
— С ен ж и см он и й ч и н и қ қ а н й иги тсан, мен эса ақлий. 
Агар м ана шу и кки хислат б и р одам да ж ам бўлса бор- 
ми... М айли, бу ёғини қўявер. А даш м асам , ўрм он ўйла- 
ганим издек катта эм ас. Ў рм ондан чиққач, у ёғига ўзи м и з 
кетаверам из. С ен қол. Ч унки бизга б и ров б и р н арса де- 
майди. Н ари борса, оти б таш лаш и м ум кин ёки тарғибот 
учун ф ой далан иш ади: “ Ш унча одам ни ж аллод н и н г кули- 
дан қутқари б қолд и к !” — деб д унёга ж ар соли ш ад и . 
Қ арабсанки, улар қўй оғзидан чўп олм аган, сен эса ай б- 
дор бўлиб қолаверасан.
Тилм оч \ а қ бўлиб чикди. Д ам олиб, йўлга туш гани - 
миздан сўнг и кки соатлар ўтар-ўтм ай, ў р м он н и н г п оён и - 
га етдик. У ёғида ҳар-ҳар жойда пастак дарахтлар қўққайиб 
турарди.
— С ен қол, — деди тўхтаб тилм оч м енга ю злан аркан, 
— яш аш и н г керак.
— Х авотир олм а, ам аллай м из, — дедим ж и л м ай и б ва 
ян а одим ладим.
И кки ю з метрча ю рдик. К ей и н қ и я л и к бош лан ди .
19-08-531
289

---

Ҳ ам м а ж ойида таққа тўхтади, чунки и кки ю з қадам ча 
нарида ҳарбийлар туриш арди. Қ ўлларида о қ байроқ.
Тилм оч м енга қаради. Н игоҳидан: “ М ен сенга ай тм а- 
ган м и дим ?” — деган м аънон и уқиш м ум кин эди. К ўзим - 
ни ю м иб-очдим . М аҳбуслар ҳарбийлардан тортиб ол и н - 
ган автом атларин и ўкдаш ди. Ш унда рўпарам издаги ас­
карлардан бири бош қаларидан б и р қадам олдинга ч и қ - 
д и -д а, бир н им а деб бақирди.
— К ам ерунли клар, — дея у н и н г гап и ни тарж им а қилди 
ти л м оч, — бизга ҳеч қан ақан ги зи ён -заҳм ат еткази ш м ас- 
кан. Бемалол ёнларига бораверсак бўларкан. Ш унинг учун 
о қ б ай р о қ кўтариб олиш ибди. У и нгли з ти лида гапирди.
— Унда си зл ар бемалол бораверинглар. Н егадир м е­
н и н г кўнглим чоп м аяп ти , ай тган и нгдай , ўрм онга яш и - 
ри нам ан .
Т илм оч бош си л ки б тасди кдади -да, маҳбусларга ю зла­
н иб сўзлади. Н им а д еган и га туш унм адим -у, леки н маҳ- 
бусларн и нг б ақ и р -ч ақ и р и д а н , м ени кўрсатиб ал лан и м а- 
л ар дей иш аётгани д ан , уларн и нг н орози ли ги н и сездим.
— М ендан хавотир олм англар. О сон ли кч а қўлга туш а- 
диган аҳм оқ йўқ. Ҳ ам м аси ж ой и да бўлади, си злар б ем а­
лол боравери нглар, — дедим.
Г апим ни тилмоч маҳбуслар туш унадиган лах,жага ўгир- 
ди. Ш ундан кейи н улар менга бироз ти ки л и б туриш ди, 
сўнг қуролларини оёғим остига қўйиш ди ва рўпарадаги 
аскарлар том он ю риб кетиш ди.
И к к и та автом атн и ел кам га осд и м . Қ о л га н л а р и н и н г 
ў кдон ларин и ечиб олди м -да, ортим га қайтдим . Кўп ю р- 
мадим. О рқам дан келаётган қадам товуш лари н и эш и ти б
тўхтадим. Л ек и н ўгирилиб қарам ади м , бутун вужудим 
қулоққа айланган. Кўз таш лам ай келаётган и н с о н н и н г 
ки м ли ги н и билм оқчи бўлдим. У ю гураяпти, л ек и н қада- 
ми енгил. Қ из бола... М аҳбуслар ичида б и рги н а аёл — 
О ля. У ни н г ян а ним а дарди бор экан ?
— Я тож е с тобой пойду, — деди у ёни м га етиб келгач 
\а н с и р а б , — а вот это тебя. П ереводч ик дал.
О ля қўлимга қогоз тутқазди. Унда таи лан дча сўзлар 
битилган эди: “ М ен ҳам сенга дўст эм асдим . А тайин
290

---

сени тугиш учун маҳбуслар ичига қўш илганм ан. Махсус 
ж осусман. Ш у пайтгача се н и н г қаерда ю рган -турган и нг- 
н и н г хабарини д уш м анлари н гга мен етказгандим ... Яхши 
одам экан сан . Ў лиш ингни истам адим ".
А сабийлаш иб қоғозн и й ирти б таш ладим . Бир хаёл о р ­
тим га қайтиб, тарж и м он н и оти б таш лам оқчи ҳам бўлдим. 
А мм о дарров н иятим дан қайтдим . “ Вақти кели б ҳали 
ҳи соб-ки тоб қ и л ар м а н ” , деб ўйладим ва ўрм он том онга 
югурдим. Бироздан к ей и н қарасам , орқам дан О ля ҳам 
югуриб келаяпти.
— Қайт! — деб бақирдим унга ва қўлим билан иш ора 
қилдим.
А ммо, у қулоқсиз, қан и ю гуриш дан тўхтаса!
— М енга деса ўлиб кетм ай сан м и , ҳам м анг б и р гўрсан! 
— сў к и н д и м -д а, ш ун ақ ан ги тез ю гурдим ки, б ирп асда 
ўрмонга к и ри б бордим . Тўхтаб н аф ас ростладим ва о р ­
тим га ўгирилдим: О ля ж он ҳолатда орти м дан югуриб ке- 
ларди, ун и н г изидан эса б и р тўда ҳарбийлар кўринди. 
Д арҳол дарахт п ан асига ўтиб б еки н д и м , к ей и н ҳарби й- 
лардан б и ри н и н и ш о н га олиб теп ки н и босдим . У ортига 
қулади. Бош қалари эса шу заҳоти ерга қапи ш д и ва мени 
ти н и м си з ўққа тута бош лаш ди. Ер багирлаб б и роз ж им 
ётдим. С ўнг ўгирилиб отм оқчи бўлгандим, қўрғош ин п ар­
часи чий и ллаб ён ги н ам д ан учиб ўтди. Ў рмон и чкари си га 
қараб и кки марта ў м б алоқ ош дим . О ля ён и м га етиб к ел ­
ди. Қ и зи қ, аскарлар уни н и ш он га олиш м асди . Бун ин г 
тагида бир ran бордай туйилди. Зумда хаёлимдан Т еод о­
р о н и н г қароргоҳида О л ян и н г рус ти лида гап и рган и, со- 
т қ и н л и к қи лган и ўтди. А лбатта, у ҳам атайлаб менга 
қўш иб ю борилган. Ҳ еч бўлм аганида мен тўғрим да ахбо- 
рот еткази б турса керак.
Оляга ўқрайи б қараб қўйдим -да, ўрним дан туриб эги л- 
ганча чопиб ичкари лай бош ладим . Т ўғриси, ўрм он ҳи м о- 
яланиб, ёлғиз ж анг қи л и ш и м учун ан ч а қулай эди. О қсо- 
қол дарахт устига тез ч и қ и ш , ш охдан-ш охга сакраш , б и - 
лакдай ш охларни о со н ги н а си н ди ри ш си рлари н и ўргат- 
ганди. Бу ҳунарлар эн д и асқотадиган бўлди.
Ў қ товуш лари бутунлай ти нгач, тўхтаб, йўғон дарахт
291

---

тан асига суяни б ўтирдим ва душ м ан билан бўладиган 
ж ан г реж асини туза бош ладим . О радан бир озги на вақт 
ўтгач, О л ян и н г овози келди. Ҳ ар д оим гидай , ун и н г ним а 
деб б ақи раётган ин и туш унмасдим. Л ек и н овозидаги йиг- 
лам сираш унинг қўрқаётгани н и билдирарди. “ Баттар бўл, 
о рқам дан дум га ўхшаб эргаш м айди ган бўлдинг” , дедим 
ўзим га-ўзим . С ўнг бирдан хаёл им га бир ф и к р келиб, сак- 
раб ўрним дан турдим -да, овоз келаётган тараф га ш ош - 
дим. Ахир, у бунақан ги б ақи ри ш д а “о в ч и ”л арн и ортидан 
эргаш тиради-ку!
О зги н а кеч қоли бм ан . Қ издан беш -олти қадам бери- 
рокда тўхтаб, атроф га яхш илаб разм солаётсам , ўта эҳти- 
ёткорли к билан қадам боси б О лядан кўз узмай келаётган 
уч-тўртта ҳарбийга кўзим туш ди. П ан а-п астқ ам д а б ош қа- 
лари пусиб туриш ган бўлиш и тай и н . Қ олаверса, п ро ф ес­
си он ал бўлиш га и нтилаётган йигитларга, агар қай бири 
мени тутса, ф алон м и н г м укоф от ҳам ваъда қи л и н ган - 
дир. Т и л м о ч н и н г гапларидан кей и н одам ш унақанги ха­
ёлга \а м боради-да.
Оля билан уни кузатиб келаётган аскар л ар н и н г ора- 
лиғи узоғи билан етги -с ак к и з қадамча келарди. О рали қ- 
да қанча дарахт бор. Баъзилари жуда йўғон. Хуллас, ай н и
шу вазият м енга қўл келиш и м ум кин эди.
Оляга ён том он дан яқ и н л аш д и м . О рам и з жуда яқ и н
эса-д а, у овсар мени кўрм ас, кўзидан дув-дув ёш тў кк ан - 
ча бақирарди.
— Ну зачем , я же хотела тебе пом очь, неужели п о н и ­
мать трудно! — дейди ва я н а биги ллаб бир нарсаларни
гапиради.
Оля мўлж алимга олган йўғон дарахт орти га ўтганида, 
бир сакраб етиб огзи ни каф тим би лан беки ти б, “тисс!” 
дедим . А ввалига кўзи косасидан ч и қ и б кетгудай қўркди. 
М ени кўргач, бирдан хотирж ам торти б “хўп” , деган дек 
бош силкиди.
Биз ерга ўтирдик. Қ ўлим билан и м о -и ш о р а қи либ орқа 
тараф дан душ м ан келаётган и ни англатдим . С ўнг қизга 
икки барм оғи м н и қим и рлати б кўрсатиб ю гуриш керак- 
ли ги н и туш унтирдим . О ля бу саф ар ҳам мени а н глади ва
292

---

тез югуриш га туш ди. М ен йўғон д арахтн и нг ён ги наси да- 
ги бута тагига берки н ди м . О радан бир д ақ и қ а ўтгач, қора 
кўзой н ак тақ қ ан , яш ил ҳарбий ки й и м да, уст-бош ига бар- 
гларни ёп и ш ти р и б олган бир бақувват аскар сек и н қадам 
босиб ўтди. У ни н г н и го \л ар и олдинга қадалганди (кўзой- 
накда ун и н г қай тараф га қараётгани н и билиб бўлм асди- 
ю, л еки н ш ун д оққи н а оёғи ости да ётган и м н и кўрмагач, 
ш ундай ф и крга келдим ). У нга и ндам адим , орқадагилари - 
ни кутдим. Сал туриб я н а икки таси ю риб ўтди. Б ош қа- 
лари нарирокда кетиб бориш арди. Сўнгги аскарн и нг ж они 
шу ерда узилди. Ч ун ки у ўтаётиб мени кўриб қолганди. 
Л еки н қўлидаги қуролн ин г теп ки си н и боси ш га улгурма- 
ди. Ш ай тургандим , бўғзига п и ч о қ урдим.
А скарн и н г ки й и м л ар и н и ечиб олаётганим да о қ танли 
э к ан и н и кўрдим. Ю зига қора куя суриб олган , ш екилли.
У ни н г олдида кетаётган я н а и кки та иқуролд ош ”ини 
ти нчи тиш қи й и н бўлмади. Ч унки улар о р а-чора ортга 
қайрилиб қараб қўйиш ар, ўзлари н и н г ки й им идаги душ - 
м анни ўзларидан деб ўйлаш арди.
Б и р о қ навбатдагисига етиш и м га и кки қадам гин а қол- 
ганида, у туйқус орти га бурилди-да, м енга бақрай и б т и ­
килиб қолди, сўн г б егоналигим га и ш онч ҳосил қилиб 
теп ки н и босм оқчи бўлди-ю , б и р о қ кеч қолди. М ен ун ­
д ан олдин қурол и ш лати ш га улгурдим. Ў қ товуш идан 
бош қалар ҳам сергакланди. Улар юриб кетаётиб ўзлари- 
ни ерга таш лаб, ж им бўлиш ди. “ Ҳеч ким кўрм ади, бем а­
лол б и рм а-б и р ер ти ш л атавер ам ан ” , — деб ўйлагандим , 
адаш ибм ан. Қ аердандир “т ар е” этган овоз ч и қц и -ю , ел- 
камда қ а гги қ о ғр и қ турди. И н граб елкам н и уш ладим -да, 
баттар ерга қапиш дим . О ғр и қ жуда кучли эди. У ни ен - 
гиш учун ти ш и м н и -ти ш и м га босдим , л ек и н б ари би р ч и - 
даёлмадим. С апчиб туриб, ўзи м н и орқа тараф га отдим. 
Ш у заҳотиёқ боя ётган ж ой и м га ў қ ёғилиб, хазонни тўзғи- 
тиб юборди. К еск и н ҳаракатдан елкам даги о ғр и қ баттар 
зўрайди. А ммо ётавериш ҳам м ум кин эм ас, бу ер ҳам 
тезда н иш онга оли н и ш и а н и қ эди. Бир юмалаб, бир эм ак- 
лаб қ о ч а р к а н м а н , душ м ан тар а ф га, у л ар н и н г к ўзи н и
қўрқитиб қўйиш учун ў қ отардим. Л еки н уларн и нг қуро-
293

---

ли узуқ-ю луқ отарди, ш ундан қўлларидаги м и л ти қ э к а ­
н и н и пайқадим . А лбатта, оддий м и л ти қ эм ас. Гарчи кей ­
инги ўқлар менга тегм аган эса-д а, ён ги нам дан зувиллаб 
учиб ўтиб турибди. Бахтимга п астқ ам л и кка дуч келдим. 
Д арахти жудаям қали н , ўт-ўлан одам бўйидан баланд. 
Д арҳол бир серш ох дарахтга ч и қ и б олдим. Ш охда ўгириб 
ортим дан қувлаётганларни куга бош ладим . Д уш м ан лар 
ш ош илм ас, ораларида и кки -уч қадам м асоф а сақлаб, н и - 
ҳоятда эҳти ёткорл и к би лан қадам таш лаб келиш арди. 
Э ҳтимол, мен дарахтга ч иқаётгани м да ш охн и нг қи м и р- 
л аган и н и кўрмай қолиш ган.
Улар қали н ўтлар орасига ки р и ш га ш ош или ш м ади . 
И н гли з ти лида гаплаш иш ди. И кки таси н им агадир кели - 
ш иб, қўл \а м таш лаш ди. С ўнг аста-сек и н ўт орасига 
ки ра бош лаш ди.
Т еп ага қараш б и р о р та си н и н г ҳам хаёлига келм ади. 
Қ аёқдан ҳам келсин ? Я рал ан ган и м н и а н и қ кўриш ган. 
Д арахтга ч и қ о лм ай д и , деб ўйлаш ган. А слида ҳам бир 
қўллаб ш охдан шохга ўтиш им жуда қи й и н бўлди.
О ғри ққа базўр чидаб, л аб и м н и ш ун чалик қ атти қ ти ш - 
л аб м ан ки , қон аб кетди. А скарлар м ени кўриш м ади. Бу 
ерга я ш и р и н м аган и м га и ш он члари ком ил бўлгач, ян а 
эҳтиёткорлик билан ю риш да давом этиш ди. Улар анча 
ю риб, дарахтлар орасида кўринм ай кетиш гач, ш ош м ас- 
д ан , ел ка суяги м н и н г оғриғидан аф ти м буж м айиб, дарах- 
тдан туш дим. Е лкам дан қон си зи б турарди. Агар тезр о қ
тўхтатмасам, д у ш м ан л ар и м н и н г орқам дан қувиш ларига 
ҳожати ҳам қолм айди.
Д арахтга суяни б б и р оз наф ас ростлаган бўлдим -да, 
сўл тараф га қараб юрдим. А ста-секи н кўзим ти н а б ош ла­
ди. Б и р -и к к и қоқ и л и б й и қ и л и б туш дим. Х аёлим да о ғр и қ
ҳам пасайгандай бўлди. “Т езроқ, к ўп роқ ю риш им керак. 
Тўхтасам мени уш лаб о л и ш ад и ” , дей м ан ўзим га-ўзим . 
Билм адим , қанча вақт оёқда ю рдим? Й и қи ли б , ҳуш им - 
дан кетаётганда хаёлан, ю риб кетаяп м ан , деб ўйладим.
...Аввалига чуғурчуқдарнинг сайраш и эш и тилди. Туш 
к ўраяп м ан , деб тусм олладим. У йқудан ҳечам тургим кел-
294

---

масди, б и р о қ ю зимда ки м н и н гд и р ю м ш о қ қўлини сезиб 
кўзим ни очиш га мажбур бўлдим.
Тепам да О ля ж и лм ай и б турарди. У нинг сочлари тўзғи- 
ган, ю зида алланечук хавотир зоҳир эди.
— Н акон ец , — деди у м ен и н г кўз очгани м дан қуво- 
ниб.
— Қ аердам ан? — сўрадим мен.
— Я боялась. Д ум ала не смогу. Н о получилось. Всё- 
таки не забила.
— Н и м алар деб валдираяпсан? М ен қаердам ан ўзи? — 
б ош им ни кўтарм оқчи бўлгандим , елкам да кучли о ғр и қ
турди.
— Л еж и, лежи! Тебя ещ ё ран о вставать, — деб у соғ 
елкам дан секи н ги н а босди.
Т ўғриси, ярадорли гим мутлақо эси м дан чиқибди. Унга 
қўш илиб ўтган воқеаларни ҳам унутаёзибм ан. О ғр и қ ҳам- 
м асини ёдим га солди.
— Ели н аш ла тебя. Четы ре часа искала. Д ум ала, что 
ты м еня оставил. Т ак боялась, так боялась... К огда н а­
ш ла тебя... — О л ян и н г кўзи ёш га тўлди. Б и р муддат 
гапиролм ай қолди. С ўнг қўлини силтаб: — Д авай , всё 
забудем. С ам ое главное: ты жив. Зн аеш ь, я ран ьш е рабо­
тала медсестрой. Трудно бы ло останови ть твою кровь. 
Н о у м еня получилось...
М ен ун и н г ю зига ти к и л и б турардим. Қ ан и эн д и , ти- 
л и н и билсам -у, мен ҳам ran қўш сам! У ндан қандай қилиб 
м ени ўзимга келти рган и н и сўрасам!
М ендан садо чиқавермагач, у ж им бўлиб қолди. Ю зимга 
ти ки либ туриб, чуқур хўрсинди.
Бу а\в о л д а у зо қ ётолмасдим . Ў рним дан туриш им ва 
хавф си зр о қ ж ойга кети ш и м зарур эди. Л ек и н ҳозир бу­
н и н г илож и йўқ. Қ им ирласам , о ғр и қ зўраяди. О ёғим си н - 
ганида устози м ҳар хил ўт-ўлан ларн и эзи б босган ди. 
Б и р о қ ўш андай ўтлар бу ерларда ўсарм и ки н , билм асдим .
Гапларига туш ун м аган им дан к ей и н О ля и м о-и ш орага 
ўтди. Аввал ён и м га ётди, сўнг ўрнидан туриб, ётган од ам ­
н и н г оёкдаридан уш лаб судраганини кўрсатди. К ей ин
елкам дан кўп қон оқаётган и н и тасвирлаб, яран и яхш и -
295

---

лаб боғлаган ин и қўлларини си л к и б -си л к и б туш унтирди. 
Бош барм оғи м н и ю қорига қи либ О ляга “зўр!” и ш ораси - 
ни қилдим. Қ из кулди. М ен эса секи н бир қўлимга тая- 
ниб ўрним дан туриб ўтирдим. Бу саф ар о ғр и қ кучли эм ас, 
ҳар қалай, о ёқ қа турсам бўларди. Я хш иям , ёним да авто­
мат бор эк ан , О л ян и н г б ерм оқчи бўлган ёрдам идан воз 
кечиб, энд и тураётсам , узоғи билан ўн-ўн беш қадам 
нарида б и зн и н и ш он га олаётган аскарн и кўриб қолдим .
И к ки марта ў қ отилди. Б и ри н и у, и к к и н ч и си н и эса 
мен отдим. М ен ундан о л д и н р о қ теп ки н и боси ш га ул­
гурдим, шу боис, кўкрагига қўрғош ин п арчаси н и а н и қ
санчдим . У й и қилаёти б, о см он н и н и ш он га олди. К утил- 
маган тасир-тусурдан О ля ч и н қи р и б ю борди ва иккала 
қўли билан қулокдари н и беки тган ча ўзи ни ерга таш лади.
— Тур, — дедим рақи б и м қи м и рлам аслиги га иш он чи м
ком ил бўлгач, О л ян и н г қўлидан тортиб, — бу ердан тез- 
р о к кети ш и м и з керак.
О ртингдан кузатиб кели ш аётган и ни сезсан г-у, улар­
н и н г қ ораси н и кўрм асанг баттар такликага туш аркан сан. 
Ҳ ар қадамда тўхтайм ан, “т и қ ” этган товуш га ал ан гл ай - 
ман. Д и қ қ ати м н и чалғитаётган қуш ларни сўкиб, дарахт 
ш охларига сергак қарайм ан. Ё н гин ам да келаётган О ля­
н и н г қадам товуш лари ҳам ю рагимга ғулғула солади. Қ аер- 
дадир б и зн и кузатиш аётгани н и кўнглим сезаётир. А йни 
шу нарса м ен и н г хавоти рим ни баттар ош ирарди.
Я рим соатлар чамаси ю рганимиздан сўнг, кен гр о қ ўрага 
ўхшаш чуқурга дуч келдик. И чидан бир нечта дарахт 
ўсиб ч и қ қ ан , таги н и қ али н ўт қоплаган ди. Б ек и н и ш га 
жуда қулай, ичига ки ри б ўти рсан ги з узоқдан б и р о в н и н г 
н азари илғамайди.
И чкари д а и ло н -п и л о н бўлм асин, деган ўйда чуқурга 
олдин ўзим туш дим , ўрани яхш илаб кўздан кечи ри б, хав- 
ф си зл и ги га ам ин бўлгач, О ляни имлаб чақи рдим . Ш у 
ерда б и р муддат ўтириб, н аф ас ростладик. Елкамдаги 
о ғр и қ сим и ллаб ўзи ни билдириб турибди. О ля ярам н и
кўрсатиб, ўз тилида ҳол сўради. М ен и н г эса кўнглим 
хиж ил, и ш қи ли б , шу ердали гим изн и орти м и здан пойлаб 
келаётганлар сезм аган бўлсин, дей м ан ичимда. Бир ма-
296

---

ҳал ш охдан-ш охга уч иб -қўн и б ш овқи н кўтараётган қуш - 
лар туйқусдан ж и м и б қолиш ди. Ф ақ ат о ра-чора чигирт- 
каларни н г ч и ри ллаган и эш и тилади . Бу ҳолат мени б ат­
тар хавотирга солди. Х аёлим да ғорга одам м ас, қандай дир 
махлуқ яқ и н лаш аётган д ай туйилди. А ф ри ка чангалзорла- 
рида беҳисоб й и ртқи ч лар б орли ги ни б илам ан. Ж ой и кел- 
са, барм окдай ўргим чак ҳам ф и л н и ағдариш и мумкин. 
Қ уш лар... Д арвоқе, қуш лар и л о н н и п айқаса ж и м и б қоли- 
ш ади... Қ анча одамнусха махлукдардан ом он қолиб, энди 
ал лақ ан дай ж о н д о р н и н г заҳ р и д ан ўлиб кети ш м енга 
қаттиқ алам қиларди, албатта.
Қ аердадир ш итирлаган товуш эш и тилди. Д и қ қати м н и
қанча ж ам лам ай, товуш қай том он д ан келган и н и сезмай 
қолдим. А втоматни ўқлаб атроф га алангладим . С ергак- 
лан ган им дан О ля ҳам таш ви ш л ан и б қолди. О радан икки 
д ақи қа ҳам ўтм аёқ, ҳаловатим изни ўғирлаган махлуқни 
кўрдим. Хоҳ и ш он и н г, хоҳ и ш он м ан г, ун и н г йўғонлиги 
норғул э р к ак н и н г сон и дай келади. У зунлигини эса, б и л ­
мадим, дум и кўринм айди. Ж он д ор биздан ўн қадамча 
нарида, О л ян и н г орқа тараф ида бош и н и ердан хийла 
кўтариб турарди. У ндан қочи б қутулолмасли гим из тай ­
ин. И лонлар одам н и аврай д и, деган ran ни ҳам кўп эш и т- 
гандим. Д ем ак, қутулиш нинг б ирд ан -б и р чораси уни отиб 
таш лаш , отганда ҳам ф ақ ат бош идан отиш керак. Бош қа 
ж ой и га тек к ан ўкдан ўлиш и гумон.
Илон бош и н и ердан ярим метрча кўтариб, бизга т и к и ­
ли б турганда секи н автом атни тўғриладим , чунки кески н
ҳаракат уни таш лан и б қоли ш га мажбур қи лиш и мумкин. 
О ляга “т и с с ” , дедим . У ўтирган ж ойида муз қотди. Бар- 
м оғим ни теп ки га қўйганим да илон озги на тебранди. “Эй, 
Худо, ўзи нг қўлла” , — дея ичим да ўтиниб теп ки н и бос­
дим . Бир йўла отилган беш -олти та ўқдан и л о н н и н г бош и 
сочи ли б кетди, назарим да. П еш он ам д ан ч и қ қ ан совуқ 
терни артиб, О ляга қарадим , ун и н г ранги д окад ай оқар- 
ган, к и п р и к қоқ м ай м енга ти к и л и б турибди.
— И лон, — дедим зўрм а-зўраки ж и лм ай и б, — қўрқиб 
кетдингм и?
297

---

О л ян и н г тили ай ланм ади. Б ўйним дан маҳкам қучоқ- 
лаб олди-да:
— П рош у тебя, сделай что нибуд, чтобы мы н и на 
секунди не оставались од ни , — деди ёлвориб, сўнг йиғ- 
лаб юборди. О вутиш и ли н ж и да со ч л ари н и силадим.
— Ҳ ам м аси яхш и бўлади, — ю патган бўлдим уни.
Ш у п ай т аж д а р си ф ат и л о н н и н г бош и б и зд ан беш
қадам ча нарида пайдо бўлди. М ен н и ш о н га а н и қ олган - 
дим . Б и р о қ ўйлаганим дай бош и ти тили б кетм аган, сач- 
раган эк ан , холос. Я ш и н тезли ги да автом атни илонга 
тўғрилаб, теп ки н и б осм оқчи бўлганим да, бош қа то м о н ­
дан қарсиллаган товуш эш и тилди ва ердан яри м метрча 
балан дли кдаги и л о н н и н г бош и узи либ кетди. Ҳ айрон
бўлдим: бу саф ар мен оти ш га улгурмадим-ку. И л о н н и н г 
бош и чап тараф га узилиб туш ди. Д ем а к , уни ким дир 
ўнгдан н иш онга олган. Б ош и м н и буриб ўша тараф га қара- 
дим . Ҳеч қандай сас-сад о эш и тилм ади . Бир пай т к и м ­
н ин гд ир о ё қ таш лаган и — аста-сек и н одим лаган товуш и 
эш и тилди. Қ ўлим билан О ляга “ Ёт!” и ш ораси н и қи л- 
дим . Ўзим эса дарахт ортига я ш и р и н ган ч а р ақ и б и м н и
куга бош ладим .
Кўп ўтмай у кўринди. Б из том он га эм аклаб, ҳар си л- 
ж и ган и да тўхтаб биз том он га разм соли б судраларди. 
Б и р о қ си н ч и кл аб қарагани би лан мени кўрм аётганди. 
Уни отиб таш лаш и м м ум кин эди, бирок, бу зи ён и м га 
иш лаб кетиш и эҳтим оли ҳам й ўқ эм асди. К им билади, 
унинг ш ериги қаерда? Бир оз и кки лан иб турдим, оқибатда 
душ м ан анча яқ и н л аш и б қолди. Т аваккал қи либ ел каси - 
ни н и ш он га олиб теп ки н и босдим . М ени и лондан қутқ- 
арган, леки н кейи н ўзи и лон н и нг иш ини қилмоқчи бўлган 
ҳарбий ти п и рч и л аб қолди.
— Қ очди к, — дедим О л ян и н г қўлидан тортиб.
И кки соатлар ти н и м с и з югурдик. У зо қр о қ ю гуриш ҳам 
м ум кин эди , б и р о қ кўп қон й ўқотганим дан ҳолсизланиб 
қолдим. О л ян и н г бўлса, ўпкаси ч и қ и б кетаёзди.
Н аф ас ростлагани дарё бўйига туш дик. Қ и рғоқни ювиб 
оқаётган сувни ш ох-ш аббалар тўсиб турарди. Д арё орти 
эса қалин ўрмон. Хуллас, анча хавф си з ж ой.
298

---

Оля и ккалам и з ан ч а вақт ерга чўзилиб ётди к. С ўнг 
Оля ўрнидан туриб ўтирди. Кўзлари мўлтираб менга қара- 
д и, сўнг қо р н и н и кўрсатиб бош и н и силкиди.
— М ен и н г ҳам и чи м н и ит ти рн аяп ти . О чм ан , леки н
ҳозир илож им йўқ, қоронғи туш гунча кути ш и м и зга тўғри 
келади, — дедим ун и н г истаги н и туш униб.
У хўрсинди ва я н а ж ой и га ётди. Ю рагим эзи л и б кет­
ди. Ў рнимдан туриб, ўрм он н и ичкарилаб бироз юрдим. 
Д арахтларн и нг ш охига ум ид би лан терм илдим . Л ек и н
биронтасида мева кўринмади. И зим га қайтиб, О ляга “ кет­
д и к ” и ш ораси н и қилдим.
Анча юрдик. О ра-си ра О ля м енга қараб қўяди. Н и м а­
дир дем оқчи бўлади-ю , гапига туш унм аслигим эси га ту­
ш иб индам айди. Қ уёш у ф қ қ а ён бош лаб қолган , эр тар о қ
егулик топ м асак, кечаси билан қ о р и н н и уқалаб ч и қ и ш и - 
мизга тўғри келади. Ш у ўй хаёлимдан кеч ганда тўрт метр 
нарида тарвақай лаб ўсиб ётган бута орасидан б и р қуён 
ирғиб ч и қ и б , и кки оёғида ти к турганча бизга тикилди. 
А фтидан, бизга ўхш аган махлуқни кўрм аган ш еки лли , 
қилт этмасди.
Ч аққон ли ги м ф он да берди, бир ў қ билан уни турган 
ж ойига қулатдим.
Роса очқаган эк ан м и з, қуённи п ақ қ о с туш и рд ик, ам м о 
тўймадик. Ҳартугул, Худо ризқи м и зни берди-ку, дея шунга 
\а м ш укр қилдим.
Я рим оқш ом га бориб ҳаво ниҳоятда сови б кетди. У йқ- 
ум учиб, қалтирай бош ладим . О л ян и н г ияги қалтираб, 
тиш лари такиллай ди. У совуққа ч идол май, мени маҳкам 
қучоқлаб олди. Қ ан и эн д и , қалтираш и тўхтаса.
— У меня ес... есть, идея, это сам ы й п равильн ы й пут 
избегат от зам орозки ... М ы долж ны зан и м атся лю ... л ю ­
бовью , — деди у лаблари титраб қулоғим га ш и вирлар- 
кан.
— Н им а балолар деяп сан?
У секи н том оғи м дан ўпди.
— Ш у кам л и к қи либ турувди, аҳм оқ. Л аб и н гн и н г изи 
музлатиб ю бораяпти. С ен и н г дастингдан музлаб ўлай и н-
299

---

ми, ўзи базўр чидаяпм ан. Ш укр қи лм ай сан м и қучоғим да 
иси н и б олганингга?
М ен ун и н г “л ю б о в ь ” деган сўзига туш унгандим . Бу 
сўз сакк и зи н ч и -тў қ қ и зи н ч и си н ф д ан бери менга тан и ш
эди. С и н ф д о ш л ар и м и з би лан бирга б и ри н чи иш латган 
русча сўзи м и з ҳам шу бўлган. Д ем ак, О ля севги ҳақида 
гап и ряп ти , деган ф и крга бордим . Л еки н бундай совукда 
севи ш и ш га бало борми?
Бир пайт қарасам , гап лари м н и туш унм аган О ля ўзи 
истаган иш билан ш уғулланиш га ўтаяпти: тугм аларим ни 
ечиб, бадан им ни уқалаяпти. Бир муддат совуқни унут- 
д и м , О лян и н г хатти-ҳаракати хуш ёқи б , бўш аш дим . Б ал ­
ки... Балки хаёлимга келган нарса ҳам бўлиш и м умкин 
эди, агар О ля эҳтиётси злик қилиб, ярам н и эзи б ю борм а- 
ганида.
— Н им а қи л аяп сан , аҳм оқ, калланг ж ойидами?! — деб 
ўрним дан туриб кетдим.
— И зви н и , дорогой , я случайно... С ейчас тебя будеть 
хорош о, — деб у м ен и н г сог елкам га оси ли б ян а ўша 
қи лиғи н и давом эттирм оқчи бўлганида, уни силтаб таш ­
ладим .
— Бўлди қил, ўзингдан кетма, — дедим.
— Ах ты. Ч то за человек, — деб қулочини кен г ёзиб 
ётиб олди.
С о ву қ бўлса-да, тонгга яқ и н кўзим и линибди. У йғон- 
сам, О ля мени қучокдаб пиш иллаб беозор ухлаётган экан. 
У йқусини бузгим келмади.
Қуёш таф ти ер ю зи ни қи здири б, ўрмон ичи илий бош - 
лаган д ан сўн г қи зн и уйготдим. У кериш иб, тўнғиллади. 
Т уртки лай верган и м дан к ей и н туриш га мажбур бўлди.
Туш га яқ и н ём ғир қуйиб берди. Д арахт ости га б ек и н - 
д и г-у, леки н ж и ққ а ҳўл бўлдик. Я хш и ям , ём ғи р и л и қ
эди, акси н ч а бўлганда, О ля и к к и м и з ш амоллаб қолар- 
дик. И кки соат м обайнида ш овуллаб қуйган ём ғир б и р ­
дан тўхтади. Булут тарқаб, қуёш чарақлаб кетди. О л я­
н и н г ҳам ч ирой и очилиб, рақсга туш а бош лади. Буни 
кўриб: “Ж и н н и -п и н н и бўлганм и бу қиз, худди о н аси - 
н и н г уйида ю ргандай?” — дея аж абландим.
зоо

---

— Бас қил! — дедим у н и н г қўлидан уш лаб тўхтатиб.
Л еки н гапим , зи ғи рч а бўлсин, таъ си р қилм ади. У қи й -
қирганча бўйним га оси л и б олди.
— С тобой м не интересн о. Ты такой н еп он ятн ы й ч е­
ловек, но и нтересны й. Я тебя хочу изучить, — дед и.
— Овсар! К ош ки б и р -б и р и м и зн и туш унсак.
— Знаеш ь. К ое-что д олж на тебе сказать. Я сн и м алась 
в кино.
— К и н о, — дедим мен \а м и лк маротаба русча талаф - 
фуз қилиб.
О лян и н г бирдан кўзлари чаракдаб кетди.
— Д а... Д а... Вот ты молодец. С ко р о об язятел ьн о бу­
деш ь говорит п о-русски . П отом обоим не будет трудно 
друг друга понять. С адись, садись, — деб у м ени ўти- 
риш га ундади.
— Хўш, — дедим оёқ л ар и м н и чалиш тири б ўти раркан- 
ман.
О ля бир зум мен га ж и л м ай и б қараб турди-да, б и р мет- 
рлар доирадаги ер н и н г ўтларини ю либ чиқци. Ш у пайт- 
гача эътибор қилмаган экан м ан , ю линган ўт ўрнида қумли 
ер очилди.
О ля қум ни каф ти билан текислаб, кўрсаткич барм оги - 
да қи з б о лан и н г ш акли н и чизди ва уни кўрсатиб:
— Алла Пугачёва, — дед и.
— Алла Пугачёва? — ҳайрон бўлдим мен.
Бу машхур рус қўш и қчи си н и н г и см и н и жуда кўп эш и т- 
гандим.
— М олодец, вот уже начал говорить. А это, — деб 
энди эр ка к ш аклин и чизди, — М аксим Галкин. Я играла 
роль Аллы П угачевой. М акси м а Галкина и ф а л другой 
человек, п артнёр мой. М ы показали чем н аш и герои 
заним ались. П онял?
У ш ундай деб қумдаги ш аклларн и ўчириб таш лади ва 
ян а қум ни каф ти билан текислаб, ачом лаш ган ларн и н г 
ш аклини чизди. К ей ин я н а турли-тум ан одам ш акллари - 
ни чизиб, и м о -и ш оралар билан иш қи й ўй ин ларн и ту- 
ш унтирм оқчи бўлди.
301

---

М ен и н г акушм ш ош иб қолди. У стига-устак, у ётволиб 
қилган қ и л и ^ а р и н и ҳам кўрсатиб берарди.
— Бўлиш и м ум кин эм ас, — дедим О л ян и н г гапларига 
и ш он и б -и ш он м ай , — битга аёл ш унча эр к ак билан... ак^га 
сиғм айди. К ей ин ки н ода ш унча э р к а к билан ш унақанги 
ролда ў й н аган и н г ғалати-ю . Д ем ак, соғ эм ассан сен ҳам.
О ля гапим га туш унм ади, чам ам да, ирж айди.
— Я певица. Н о для того, чтобы реклам и ровать себя, 
я д олж на бы ла сы грать такую роль. И у м еня успеш но 
получилось. П ро м еня теп ерь все знаю т, поэтом у украли. 
Ведь я си м п ати ч н ая, всем муж чинам нравлю сь. Д аж е, 
придурок Т еодоро как увидел, сразу бросился на меня. 
Д есять д н ей не вставала с его постели... Т еп ер без муж­
чин сам а не могу ж ить... П он ял , что хотела тебя сказать?
У ни н г қи ли қл ари , гаплари эн сам н и қоти ри б юборди. 
Ш у су ю қ о ёқ билан бирга ю рганим учун ўзим дан ж и р- 
кандим .
И н д ам ай ўрним дан турдим -да кета бош ладим .
— Д урак, вот ты кто? — деди О ля ортим дан эр гаш и ш - 
га мажбур бўлиб.
Кун п еш и н дан о қ қ ач , ёввойи хурмозорга дуч келди к 
(балки бош қа м евадир, л еки н кўри н иш и хурмога ўхш ай- 
ди). У ндан тўйгуним изча едик. С ўнг я н а йўлга туш дик. 
А мм о бу саф ар кўп ю рмадик. Ў рмон тугаб қолди. Я лан г- 
л и к бош ланди. Ҳ ар-ҳар ерда пастқам бутасим он дарахт- 
л ар ўсиб ётибди. М ен атроф и и б и р қур кўздан кечирдим . 
Хавф йўқ. Д ем ак, орти м и здан пойлаб келаётган ҳарбий- 
ларн и адаш тирибм из. Э н г катта ю туғимиз ҳам шу.
Кўп ўтмай эгаси з турган м аш инага дуч келдик. Оля 
қарсак чалиб, югурганча м аш инага ч и қ и б олм оқчи бўлган- 
д и, уни тўхтатдим. Аввал атроф и и яхш илаб кузатиш ке- 
рак, бундай ж ойда б екорд ан -б ек орга эгаси з м аш и н а тур- 
майди.
И зига қараганда, м аш и н а бу ж ойга я қ и н д а келган. Д е ­
мак, эгаси ҳам у н чали к узоқдам аган. Л ек и н нега бу эски , 
усти о ч и қ “Ф орд” ни таш лаб кетиш ди экан ? Ш униси мени 
ўйлантирарди...
М ен м аш и на ҳайдаш ни билм асли ги м боис, рул га Оля
302

---

ўтирди. “Ф о р д ” н и н г эгаси ки й им лари билан бирга м а­
ш ина кали ти н и ҳам унутиб қолдирган экан .
М аш инам и орқага буриб, келган и зидан ҳайдаб кета 
бош ладик. О ля хурсанд, менга қараб ж и лм ай и б қўяди.
Я рим соатлар ю рган и м издан сўн г асф альт йўлга ч и қ - 
дик. О ля м аш инам и тўхтатди. Бир муддат қайси тараф га 
ю риш ни билм ай ўй лан иб қолди. М ен уни туртдим -да, 
ўнг том он н и кўрсатиб: “ Ҳ айда!” — дедим.
Т оли ққан оёкдари м н и баҳузур ёй и б маза қи либ ўри н- 
д иққа суяни б олдим. Ш ундай дам ларда од ам н и н г яш аги - 
си келиб қолади. Т аш ви ш лар тугагандай, энд и улар так - 
рорланм айдигандай туйилади. Л ек и н ш одлигим узоққа 
чўзилмади. Рўпарам издан ҳарбий м аш и н а чиқди. Йўлга 
кўн далан г турган м аш и н а атр о ф и д а уч-тўртта ҳарбий 
ю рибди. Д а р р о в ав то м а тн и то р т и б ўғушб, ё н ги н а м га
қўйдим.
— М аш ин а ам ер и кан ск и й , — деди О ля, — что будем 
делать?
У гап и рди -ю , л ек и н м аш инам и тўхтатмади, тезл и кн и
ҳам ош ирм ади.
Ҳ арбийлардан бири ўнг қўлини кўтариб “тўхта” и ш о- 
расин и қилди. Ш у маҳал О ля м енга қаради. М ен бош
чайқаб, “Тўхтама!” — дедим . О ля тезл и кн и пасайтирди. 
Б и зн и н г тўхташ им изга шубҳа қилм аган ҳарбий четроққа 
ўтди.
О рада беш -олти қадам ча қолганда О ля газ берди. Ҳ ар- 
бий ш ош иб қолди. М ен қўлимдаги қуролни и ш га сол- 
дим . Б и р и н -с и р и н д у ш м ан л ар н и оти б таш лай верди м . 
У ларнинг биттаси ў қ узиш га улгурди. Ш унда \а м кўкра- 
гига қўрғош ин парчаси санчи лгани д ан сўнг. Ш у боис, 
ун и н г отган ўқи ҳавога кетди. О ля эса торм озн и вақтида 
босиш га улгурмади. Л ек и н , ҳар қгшай, босди. Биз ўтир- 
ган “ Ф о р д ” чий и ллаганча йўлда кўндаланг турган юк 
м аш инасига гурсиллаб урилди. Я хш иям б ал л о н га урил- 
дик. Бўлмаса, шу ер н и н г ўзи даёқ жон таслим қи либ қўя 
қолардик. “ Ф о р д ” қандай урилган бўлса, шу зайл ортига 
отилиб кетди. П еш он ам олд ой н ага тегди. Ё ним да ўтир- 
ган қиз эса, ж ойидан қи м и рлам ади \ам .
зоз

---

— К ўзинг қай гўрда эди , ҳайвон? — дедим м аш и на 
тўхтагач.
У қалтираганча ранги бўзариб:
— К ак ты? — деди.
Унга ж авоб қилм адим . Гапига туш унсам ж авоб қи ла- 
м ан-да. П еш он ам н и уқалаб м аш и надан туш дим ва ш о ­
ш иб йўлим изга тў ған о қ бўлган юк м аш и н аси н и ай лан и б 
кўрдим. Бахтим изга, б ирорта ҳам душ м ан й ўқ эди. Удар 
биз келаётган том он д а турган экан . Бу йўлдан м аш и на 
о н да-сон д а ўтса к ер акк и , улар зери ки б ўтирган, б изни 
кўриб хурсанд бўлиш ган. Тўхтатиб, обдон тек ш и р и б ху- 
м оридан ч и қ и ш м оқч и бўлиш ган. Аммо кутилмаганда биз 
уларни боплаб си й ладик. Қ онга белан и б ётган аскарлар- 
н и н г теп асига бориб қарадим . Ў ққа учганларни н г бари 
ҳабаш экан . Ш унда хаёлимдан: “ Булар ҳам ёл лан ган - 
л а р ” , деган ф и к р ўтди.
Биз олди п ачоқлан ган “Ф о р д ” им изда ю к м аш и наси ни
ай лан и б ўтиб, йўлга туш дик. Э нди хавотирим и кки ҳисса 
ош ганди. Ч ун ки ўрмон ичида эм ас, ялангли кд а кетаяп - 
миз. И сталган ж ойдан б и зн и бем алол н иш онга оли ш л а- 
ри мумкин. Т ўғриси, м аш и нада кетаяп м ан-у, қўрқм асдан 
Т еодорон и б ош қа давлатга ўтказиб ю борган им н и эслаб, 
бу қилган иш им га ў зи м н и н г ақлим лол қолади. Ў зимга- 
ўзим и ш он м ай қўяман.
О л ян и н г ю зи ж иддий, йўлдан кўз узмайди. Баъзида 
тезли кн и жуда ош и ри б ю боради, мен уни туртиб, “ се- 
к и н р о қ ю р ” дей и ш га мажбур бўламан.
У зоқдан б алан д-балан д уйлар кўзга таш лан и б қолди. 
Д ем ак, ш аҳарга яқ и н л аш аяп м и з. Э нди эҳтиёткор бўлиш - 
ға тўғри келади.
М аш инада ш аҳарга к и ри б бориш хавф ли эди , п о л и ц и - 
ячи лар бўлиш и м ум кин. Балки улар б илан бирга \а р б и й - 
л ар ҳам йўлим изга кўз ти ки б туриш гандир. Я хш и си , яёв 
кетган им из маъқул, деб ўйладим. Ш у пайт қаердандир 
гуриллаган мотор товуш и эш и тилди. А трофга қарадим: 
б и р о р -б и р техн и ка кўринм ади. Товуш эса борган сари 
яқ и н л аш аяп ти . Ш унда ўгирилиб те нага қараш и м билан 
и кки та вертолётга кўзим туш ди. Д арҳол м аш и нада уну-
.304

---

тиб қолдирилган ки й им лардан б и ри н и олиб, О л ян и н г 
елкасига ёпдим . И к к и н ч и си н и қўлимга олиш им билан 
ундан ш унақанги бадбўй ҳид ан қ и д и к и , кўнглим ай н иди . 
Барибир ёп и н и ш га мажбур эдим.
Вертолётлар устим издан учиб ўтди. О ля қилт этмади. 
Мен эса ўзим ни шу ер л и к одамдай кўрсатиш им учун 
оёғим ни эш и кд ан чи қари б олдим.
— Қутулдик, — дедим вертолётлар нари кетгач.
Эрта қувонган э к ан м ан , тем и р н и н ач и лар ортига қ ай - 
тди. Бу саф ар пастлаб, худди б и зн и н и ш он га олиб ўққа 
тутадигандай туйилди. А мм о устим издан учиб ўтиб кет- 
д и-да, тағин ай л ан и б орқага қайтиш ди.
— П адар лаънатилар! С езиб қолиш ди. Э нди қўлга ту- 
шамиз! — деб б ақи рган ча автом атни қўлга олиб, ж ангга 
тайёргарлик кўрдим. Л ек и н бу саф ар ҳам вертолётдаги- 
лар бизн и ўққа тутиш мади.
Бири учиб ўтди, и кки н ч и си эса қулоқн и қом атга кел- 
тириб, тепам изда вариллаб тураверди. Бир хаёл уни ўққа 
тутмоқчи бўлдим. Л екин дарров ниятим дан қайтдим. Ч ун­
ки ҳарбий вертолётларн и нг б и ри н и уриб туш ирганим б и ­
лан и кки н чи си б и зн и кун п аякун қи либ таш лаш и мум­
кин.
О лдиндаги вертолёт ерга қўнди. Б и р и н -к ети н ўндан 
о р ти қ ҳарбий ерга сакраб туш иб, қуроллари н и ўқталган- 
ча биз том он га югуриб кела бош лади. Ш у пай т Оля 
қаттиқ торм оз бериб, рулни бурди. М аш ин а олдинга бир 
си лтан д и-ю , йўлга тескари туриб қолди. О ля газни б о с­
ди.
Бу билан қутулиб қололм асдик, чунки тепам издаги вер­
толёт ҳам и зм а-и з ортига бурилганди.
— Т орм озн и бос! — дея бақирдим Оляга.
М ен қанча вақтдан бери энд и ўзбекча гапираётгандим . 
Қ андай гапириб ю борганим ни ўзим ҳам билм айм ан. “Т о р ­
м оз" сўзини ўрису ўзбек б и р хил ай ти ш и ёдим да йўқ, 
О лян и н г қўлидан уш ладим.
— Убери руку, п он яла тебя! — деб бақирди у.
М аш ин а тўхтади, сакраб туш иб, б ош и м и з о ққ ан та ­
раф га қараб қоча бош ладик. Бу ерларда дарахтлар я к -
2 0 -0 8 -5 3 1
305

---

кам -д уккам , б ек и н и б бўлм айди. О ё қ ости ни эса қуруқ- 
ҳўл аралаш м айса қоплаб олган.
В ертолётлар елдай учиб кели б, бизга я қ и н р о қ ж ойга 
қўниш ди. Б и р и н -к ети н сакраб туш ган аскарлар зумда 
О ля и ккалам и зн и ўраб олиш ди . Ю гуриш дан тўхтадик, 
О ля м енга ёп и ш и б олди. М ен эса, автом атим ни д уш м ан - 
ларга ўқталиб турдим.
Ҳ арби й лар бизга ети ш лари га беш -олти қадам қолганда 
тўхташ ди. У ларни н г орасидан новча, кенг елкалиси ол- 
д и н р о қ қ а ч и қ и б , и нгли з ти лида н им алардир деди (аж аб- 
ки, б и зн и ўраб турган л арн и н г асоси й қи см и о қ тан ли лар 
эди).
О ля унга мен туш унм айдиган тилда ж авоб қайтарди. 
Ҳ арбий ян а бир ним алар д еган и дан сўнг:
— Брос ружьё, о н и нас не трогить, — деб қуролим ни 
пастга босди.
У ни н г н им а д еган и н и дарров англадим ва бу саф ар 
такдирга тан бериб, автом атни оти б ю борди м -да, О ляни 
нарига итардим.
— Окэ! — деб к аф тл ари н и б и р-би ри га урди О ля билан 
гаплаш ган ҳарбий (м ен и м ч а, у б о ш л и қ бўлса керак) ва 
ёнидагиларга буйруқ тарзида н им ад ир деди.
Бирпасда қўлларим киш анланди. И кки та барзанги икки 
қўлтиғим дан си қ и б уш лаб, вертолёт том он судради.
Қ алти с пайтда к ўп роқ ўтмиш ёдга туш аркан. Қўлим 
б о ғл и қ ҳолда вертолёт д еразаси га суянган кўйи ёш ли - 
гим ни, уйдан ч и қ и б кетганим , отам н и н г ортим дан мўлти- 
раб қолган и ни ва Т ош кен тдаги в оқеаларн и , кей и н бо- 
ш им га туш ган кўрги ликларн и, Р ен ан и , Ёдгорни эсла- 
дим . И чикдим . Ў зим ни вертолётдан таш лаб ю боргим кел- 
ди. С ўнг хўрсиниб, кўзим ни очди м -да, рўпарам да қал- 
дирғочдай ти зи ли б , м ендан кўз узм ай кетаётган ҳарбий- 
ларга алам б илан қарадим.
М ен и н г ж азоим тай и н , олиб б ори ш ад и -ю қам аш ади. 
С ўнг бир четга олиб ч и қ и б итдай отиб таш лаш ади. Ш у 
билан там ом , ум рим га нуқта қўйилади. “ Н им ам га и ш о- 
н и б бу ерларга кели б ю рибм ан? — д ея ўйладим ўзим ни 
яниб. — П и ш и ри б қўйганмиди? Рена билан ўғлим ни олиб
306

---

уйимга қайтиб кетаверсам бўлм асм иди? Ҳа, овсар бола- 
я, гўллигинг қол мад и - қол мади-да! ”
Вертолёт ш аҳарни четлаб ўтиб, талай вақт учганидан 
кейи н , кўзим га анча тан и ш кўри н ган , ш ам олда ҳилпираб 
турган бай роқлар о си ғл и қ ҳарбий базага қўнди.
Х аёлимга ғарой и б ф и к р келди. Ахир, булар м ен и н г 
қўлларимни ки ш анлаганлари билан оёқларим бўш -ку, б е­
малол қочиб кета олам ан -ку. Бахтимга, вертолётлар қатор 
туриш ибди. М аш ин алар ҳам кўп. Бем алол уларн и нг о р ­
тига я ш и р и н и ш и м , шу йўл билан ж уф такн и ростлаш им
мумкин. А соси йси, аб ж и рли к қи либ, вақтида улгурсам 
бўлди. О ля эса... О ляга теги н и ш м ай д и , барибир. “ М ени 
ўзига асир қилиб олди. Ҳ ам м а бало-қазога рўпара қи лд и ” , 
дейди. Б аҳон аларни қалаш тиради. Қ урол и м н и таш латга- 
н ин и рўкач қилади. У ни қўйиб ю бориш ади.
Вертолётдан туш аётганимизда:
— О ля, яхш и қол. Э нди сен билан кўри ш м асак керак, 
— дедим. Г апим ни бош қалар ҳам эш и тди , леки н ҳеч ким
туш унмади. Ш униси ҳам маъқул, туш ун и ш са м и н г хил 
ўйга бориш ади.
Реж ам ни ам алга ош и ролм ади м . Б еш -олти ки ш и атро- 
ф и м н и ўраб, и кки таси қўлларим ни орқага қайи ри б, рўпа- 
радаги беш қаватли кўркам бин ога олиб кириш ди. М ен, 
ҳеч қурса, атроф и и яхш илаб кузатай, к е й и н р о қ бир йўли- 
ни қи ларм ан, деб ўйлагандим . А мм о бун и н г ҳам уддаси- 
дан ч и қ о лм ад и м . Ў зи м н и жуда д а р м о н с и з се зд и м к и , 
оёғи м н и зўрға судраб босам ан. Бу аҳволда, қочи ш га и м - 
кон туғилганида ҳам узоққа боролм асдим. Бирорта аҳм оқ- 
н и н г ўқига учиб, ўлиб кетаверардим.
Б и н о н и н г и кки н ч и қаватига олиб ч и қ и ш и б , зарангдай 
қали н тем и р эш и к н и ш арақ-ш уруқ қи либ оч и ш ди -д а, 
теш и к-туй н укси з хонага ки ри ти б ю бориш ди. О ртим дан 
эш и кн и н г ш арақлаб қулфлангани эш итилди. О ляни ён и м - 
га олиб кели ш м ад и, эҳтим ол, уни бош қа ж ойга қам аш - 
гандир.
З и м -зи ё хонада и кки соатлар чам аси ўтирдим, кей и н
эш и к очилди. Бир йўла б ир-б и ри д ан бақувват беш та й и - 
гит кириб келди. Ш у маҳал ш ифтдаги ч и р о қ ён и б, кўзим-
307

---

ни қам аш тирди. К ирганлардан бири кўзи қонга тўлиб, 
менга еб қўйгудек ти ки лди , сўнг и нгли зчалаб б и р н и м а ­
лар дея б ақи ра кетди. М ен ж и л м ай и б баш араси га қараб 
туравердим. Қ араш им унга ёқм ади ва чўқмордай мушти 
билан баш арам га чунон ам туш и рд и ки , кўзим дан ўт чи- 
қиб кетди. Бош қа пайт у н и н г зарбасига бем алол чап 
бериб қолардим . Л еки н ҳозир м авриди эмасди. Қ ай тан - 
га: “ Б и р-и кки та муш т есам, уларнинг кўнгли юмш аб қола- 
д и м и ? ” — деган ўйда эдим . К утганим дай, қорн и м га ҳам 
б и р теп ки едим. Б арзан ги н и навбатдаги ҳам ладан ён и да- 
гилари тутиб қоли ш ди, мени ургани қўйиш мади.
М ен и д и д би лан б езати л ган , “ П ” ш акл и д аги стол 
қўйилган, тўрдаги деворга бу к аззобл арн и н г йўлбош чи- 
лари бўлса керак — бир од ам н и н г сурати осилган кенг 
ва ёруг хонага олиб ки ри ш ган и да, б урним дан қон о қар - 
ди. У ерда етти -с ак к и з чогли одам ўтирибди, икки таси
ф уқаро ки й им ид а, бош қалари ҳарбий.
Ф уқаро кийим идаги о п п о қ сочли, кўзой н ак тақ қан и
аҳволим ни кўриб, мени олиб кирган ларга бақи рди ва 
уларни ҳайдаб чиқарди. С ўнг чўнтагидан б еж и ри м гин а, 
топ -то за дастрўм ол ч и қ ари б, бурним даги қо н н и артди - 
да, бир нарсалар деди.
— С и зн и бундай кўйга сол и ш ган лари д ан н иҳоятда аф - 
сусдам ан, — деб ён том он и м д ан ки м д и р ун и н г гап и ни
тарж им а қилди. Ў гирилиб қарасам , ти лм оч. Бу ўш а мени 
соқ ов бўлиб қолиш дан сакдаб, гапларим ни бош қаларга 
туш унарли қи либ ўгирган, кетар чоғи О лядан ўзи н и н г 
аслида ки м ли гин и ай ти ш н и унутмаган тарж им он. Унга 
қараб истеҳзоли ж и лм аяркан м ан :
— С изга қойил қолдим , — дедим.
— М ен бўлсам, б унчалик осон қўлга туш асан деб ўйла- 
м агандим , — деди у ва м ен и н г ҳам , ўзи н и н г ҳам гапла- 
ри ни бош қаларга тарж им а қи л и б берди.
— Б ош қалар ти ри к м и ? — сўрадим ти лм очд ан маҳбус- 
л ар н и назарда тутиб.
— Ҳ ам м аси соғ-салом ат, уй-уйларига кетиш ди. С енга 
у ларн и н г ҳурмати баланд эди. К ўрсам , раҳмат ай ти ш и м - 
н и тай и нлаш ди.
308

---

— Ш унисига \а м шукр. Оля ҳам яхши, манавилар уни 
қўлга олишган.
— Ҳечқиси йўқ, қўйиб юборишади, — деди тилмоч 
кулиб, сўнг ўзи каби тиржайиб турганларга юзланди-да, 
суҳбатимизни уларга таржима қилиб берди.
Оқсоч киши ёнимга келиб, бир нималар деганча қўлини 
узатди.
— Афсус, сиз билан кўришиш имконияти йўқ, — деб 
унга киш анни кўрсатдим мен ҳам жилмайиб.
Оқсочнинг бирдан ранги бўзарди ва баланд овозда ҳар- 
бийларга бақирди. Дарров қўлимни киш андан бўшатиш- 
ди. Ш ундан кейингина оқсоч билан қўл бериб кўриш- 
дим.
— Уилсон, шу давлатдаги ҳарбий штаб бошлиги, — 
деб уни менга таништирди тилмоч.
— Мени яхши танисангиз керак, жаноб, — дедим мен 
оқсочга.
— Албатта, — деди у юзидаги табассумни зиғирча ҳам 
ўзгартирмай, — шунча аскарларимизни қириб ташлаган, 
бир нечта техникамизни йўқ қилган одамни танимай 
бўладими?
Уилсоннинг гапларини тилмоч таржима қилди.
— Марҳамат, ўтиринг, қаҳрамон, — дея жой кўрсатди 
Уилсон.
Ўтирдим ва хонадагиларга бирма-бир қараб чикдим.
— Ж аноб Уилсон сиздан кофе ичасизми ёки сув деб 
сўраяптилар, — деди тилмоч.
— И кковиниям, овқат ҳам ейман.
Таржимон гапларимни инглизчага ўгирганда ўтирган- 
лар бирдан кулиб юборишди. “Агар менга ўхшаб итдай 
ўрмонда санқиганларингда, очларингдан ўлардинглар” , 
— хаёлимдан ўтказдим.
Буюртмам дарров бажарилди. Худди биров олдимдаги- 
ни тортиб олиб қўядигандай шошиб, ютоқиб овқатла- 
нарканман, гўё маймуннинг янги топилган зотига қизиқ- 
синаётгандай мендан кўз узмай гурган хонадошларимга 
иржайиб қараб қўяман.
309

---

— Эҳтиёт бўл, яна томоғингга тиқилиб қолмасин, — 
деди тилмоч товуқнинг оёғини кемираётганимда.
— Хавотир олма, сенларга ҳам қолдираман, — деб 
суяк билан рўпарамда ўтирган ҳарбийнинг пешонасига 
бир урдим ва шу ондаёқ стол устига сакраб чиқиб Уил­
соннинг башарасига тепдим. Чаққон сакраб яна битта 
душ манни уриб ағдардим, у бечора энди жойидан тур- 
ганди, кўкрак қафасининг суякларини товоним синди- 
риб юборди, чамамда. Аммо эш икка етганимда тўппон- 
чанинг қарсиллаган товуши эшитилди, гурсиллаб полга 
ағанадим.
Шу зайл нишонга чап бердим, чунки уларнинг қурол 
ишлатишини кўнглим сезганди.
Ўқ эшикни тешиб ўтди. Унинг ортидаги одамнинг қула- 
гани ан и қ-ти н и қ эшитилди ва бу билан йўлимдаги битга 
тўсиқ олиб ташланганди. Ўрнимдан турмай, ш ош а-пиш а 
эш икни қўлим билан очдим-да, ўмбалоқ ошиб йўлакка 
чиқиб олдим. Кўкрагидан ўқ еб нариги дунёга равона 
бўлган аскарнинг қуролини олдим-у, ортимдан югуриб 
чиққанларни бир сидра “сийладим ”.
Бинога икки томондан кириларкан: ўнг тарафдан ҳар- 
бийлар югуриб келиш аяпти, чапда эса ҳеч ким йўқ. Ома- 
димни қарангки, эш ик автомат тарзда очилиб ёпилар- 
кан, мен ташқарига чиқиш им билан ортимдан қарсиллаб 
беркилди. Деразаси ўқ ўтказмайдиган ойнадан экан. Ор­
тимдан югуриб келаётганлар эш икни муштлашганча қола- 
веришди.
Таш қаридагиларнинг қўлларида ҳеч қандай қуроли йўқ 
экан. Вертолётлар, ҳар турли хилдаги ҳарбий машиналар 
ёнида қўллари қора мойга ботган таъмирловчилар ме­
нинг ҳовлиқиб югуриб келаётганимни кўриб аввалига 
ҳайрон бўлишди. Бир-иккитасига қурол ўқталгандим, ўзла- 
рини ерга ташлаб бошларини бекитишди. “ Ҳеч вақт — 
қандай вазиятда бўлишингдан қатъи назар — зиёнсиз 
одамга мушт кўтарма. Шундай пайтлар ҳам бўладики, 
бир-иккита муштга ҳам индамай чидаш инг лозим. Фақат 
жонингга хавф туғилганда ўзингни ҳимоя қилгин. Бошқа 
пайтда, душманинг ожиз бўлса, тегинма. Шундагина унинг
310

---

сен ҳақингдаги фикри ўзгариши мумкин” , деган эди оқсо- 
қол. Лекин мана бу ерга юзтубан ётганларнинг фикри 
ўзгариши даргумон. Аслида мен ҳақимда уларнинг би- 
рон-бир фикри борлигига ҳам иш онмайман. Б ироқ би- 
ронтасига ўқ узмадим. Ф ақат ҳарбий бўлинмани ўраб 
турган девор бурчагидаги баланд қилиб қурилган қоро- 
вулхонада тик турган соқчини отиб ташлашимга тўғри 
келди. Бир нечта ўқ баданини тешиб ўтгач, қоровул ик- 
кала қўлини юқорига кўтариб турган жойида бир-икки 
марта силкинди-да, пастга қулади. Тупроққа тушди, ше- 
килли, чанг кўтарилди. Девор баланд, ундан ошиб ўтиб 
бўлмасди. Устига-устак, тепасида тиканли симлар чува- 
лашиб ётарди. Бузуқ машиналар оралаб, чиқиб кетишга 
қулайроқ жой излаб югурдим. Йўл-йўлакай қувиб кела- 
ётганларнинг ўкдарига чап беришимга тўгри келарди. 
Қуваётганлар мени ан и қ нишонга олишмасди, эҳтимол, 
“Тириклайин ушланглар” , деган буйруқ олишгандир.
Югура-югура деворнинг бурчагига етиб олдим. Ортим- 
га қайрилиб бир сидра ўқ отдим-да, деворга тирмашдим. 
Жон талвасасида деворнинг устига чиқиб, сим тўсиқни 
ошиб сакрашимга бир дақиқа ҳам кетмади-ёв. Энг қизиғи, 
шу паллада менга бир марта ҳам ўқ узишмади. Худонинг 
марҳаматини қарангки, девордан беш-олти метр наридан 
ўрмон бошланарди. Ўрмонга кирдим-у, ортимга ўгири- 
либ қарадим. Бир қора кўринмайди. Шунда бирдан кул- 
гим қистади. Чунки тағин ўрмон, тағин сарсон-саргар- 
дон бўлишим... Лекин анавиларнинг қўлида ўлиб кетган- 
дан кўра, шуниси маъқулроқ. “ Ёввойи 
ҳайвонлардай 
санқиб юравераман-да” . Шу ўй билан дарахтларни ора­
лаб ел дек учиб кетавердим. О қсоқолнинг ўгитлари катта 
ёрдам берди, қалин дарахтзорда шох-шаббаларга чап бе­
риб улгурдим. Аммо тўғрига эмас, нуқул ёнламасига югу- 
рибман. Афтидан, рўпарамдан чиқаётган дарахт шохла- 
ридан қочиб шундай югургандирман. Ярим соатлардан 
кейин ўрмон тугаб қолса бўладими? Бу ёғи яланглик. 
Сўнгги дарахтнинг ёнида тўхтадим-да, атрофга назар таш- 
ладим. Тахминан уч километр нарида — мен ўрмонга 
қочиб кириб кетган жойда кўплаб ҳарбийлар туришар,
311

---

ёнларида ғалати ҳарбий машиналар ҳужумга шай, бақир- 
чақир авжида эди. Уларни бироз кузатиб турдим-да: “Сен- 
ларни шундай боплайинки, онадан туғилганларингга пу- 
шаймон енглар” , деб хаёлимдан ўтказдим. Бироқ айни 
дамда аниқ бир режам йўқ эди. Қаёқдан ҳам бўлсин? 
Ўзи зўрға қочиб қутулдим-ку. Лекин ичимда уларнинг 
устидан кулиш истаги шу қадар кучли эдики, юрагим 
ҳаприқиб кетаётганди. “ Ҳар қандай ишда шошилма, ав­
вал оқибатини ўйла. Ўйинг шунчалик қисқа ва пухта 
бўлсинки, режангнинг пиш ик^игига таъсир қилм асин” , 
деган эди оқсоқол. Унинг сўзларини эсларканман, секин 
дарахт остига ўтирдим ва тўрт тарафни кузатиб чикдим. 
Чап томонимда ҳарбий базанинг дарвозаси бор, ҳозир у 
очиқ эди. Ёнида бесаранжом аскарлар ўзлари билан ово- 
ра. Нари борса, олти-еттита чиқади. Агар кескин ҳаракат 
қилсам, барисини ер тишлата оламан. Жуда аниғушк б и­
лан, эҳтиёткор бўлиб ҳаракат қилишим керак. Бир жойда 
озгина адашсам, яна қўлга тушишим муқаррар. Улар-ку, 
мени ушлашолмайди, бошқалари сезиб қолса чатоқ. Ш ун­
дай ўйлар гирдобида ўрмон оралаб энди юрмоқчи бўлиб 
турганимда, базадан бир йўла тўртта вертолёт ҳавога кўта- 
рилди. “Учиб юраверинглар, ниначилар, ёқилғиларинг 
тугаганида бирон жойга қўнарсизлар” , деб ўзимча улар­
ни мазах қилганча, югуришга тушдим.
Беш дақиқада дарвоза ёнида пайдо бўлдим. Ўрмон би­
лан база ораси эллик қадамча келади, орал и қ яланглик. 
Учиб борган тақдиримда ҳам кўриб қолишлари тайин. 
Яхшиси, қулай вазиятни кутай, деб дарвозадан кўзимни 
узмай ўтирдим. Орадан кўп ўтмай, базадан юк машинаси 
чиқиб, дарвоза ёнида тўхтади. Ҳайдовчи пастга тушиб, 
аскарлар билан гаплашди. Сўнг я на машинага чикди. 
Шунда “синов давлати” ҳарбийлари билан “ мушук-сич- 
қон” ўйнаб бўлмаслигини тушундим. Чунки бир-иккита 
маш инани портлатиб, беш-олти аскарни йўқ қилганим 
билан мурод-мақсадим амалга ош иб қолмасди. Яхшиси, 
бу ердан жуфтакни ростлаганим маъқул.
Чайқалиб келаётган маш инанинг тезлиги юқори эмас, 
унга етиб олиш мумкин эди. Шу ниятим амалга ошса,
312

---

бемалол шаҳарга бора олардим. Нарёғига Худо пошшо. 
Л екин мени асфальтланган, бир текис йўлдан м аш ина­
нинг имиллаб келаётгани ўйлантираётганди. Хаёлимда 
айни шу машина мен учун қўйилган тузоқдай туйилавер- 
ди. Бироқ хаёлимга “ҳай” бериб ёнимдан ўтаётганида 
маш инанинг бортига осилиб олдим. Ш унда қулоғимга 
кимнингдир инграгани, бировнинг бақиргани эшитилди. 
Секин юқорига кўтарилиб, орқа тарафга ўтдим. Ёпқич- 
нинг озгина ж ойини кўтариб қарадим-у, ҳайратдан донг 
қотдим: бортда иккита ҳарбий Оляни хўрлаётганди. Улов- 
нинг секин юраётгани сабаби бу ёқда экан. Бир сакраб 
бортга чиққанимда ҳарбийлар “ялт” этиб менга қараш- 
ди. Қарамаганлари дуруст эди: бирининг иягига оёғим 
учи билан тепа туриб, иккинчисининг башарасига мушт 
туширдим. Улар икки томонга йиқилди. Ш унда ҳам жаҳ- 
лим босилмади. Ақлимни йўқотар даражада қутуриб ке- 
тибман. Ахир, ожизанинг афт-баш арасини қонга белаб, 
камига унинг номусига тажовуз қилиш эркак киш ининг 
иши эмас-ку!
Иккала зўравон ҳам нафас олишдан тўхтади ва мен 
ўзимни тутдим.
Оля ўкириб йиғлар, қонга беланган юзини қўллари 
билан бекитиб олганди. Серрайиб унга бироз қараб тур­
дим. Сўнг секин ёнига чўккалаб сочини силадим. Бечора 
қиз бўйнимдан қўлларини ўтказиб қучокдаган кўйи: “Ай- 
й!!!” — деб бақириб юборди.
— Бўлди, бўлди. Ҳаммаси ортда қолди, — дедим уни 
юпатиб. Кейин ўрнимдан туриб, лош и маш инанинг сил- 
кинишига монанд тебраниб кетаётган “зўравон”ларнинг 
камаридаги сув солинадиган идиш ни олиб, О лянинг 
қўлига сув қуйдим. У юз-қўлларини ювди.
Бош бармоғимни кўрсатиб: “ Зўр", деган ишорани қил- 
дим. Йўқ, Оля ўзига келмади, баттар ўкириб й и глади.
М ашина бир соатча юргач, секинлаб йўл четига тўхта- 
ди. Кабина очилиб, ҳайдовчи ерга тушганди. Мен борт- 
нинг орқа тарафига ўтдим. Ҳайдовчи нимадир деди, л е­
кин гапига жавоб бўлмагач, шарақ-шуруқ этган товуш 
эшитилди. Демак, у қуролини ўкдади. Мен эса унинг
313

---

овозидан қаерда турганини чамаладим. Шу боис, ортиқ- 
ча кутиб турмай, тепки ни босдим. Ҳайдовчи бир марта- 
гина “A-а ” деган товуш чиқарди-да, сўнг жимиб қолди. 
Брезентни кўтариб қарасам, у қонига беланганча ерда 
чўзилиб ётарди.
Рулга Оля ўтирди. Ҳозирги аҳволида машина бош қа- 
риши қийин бўлса-да, на и лож, менинг қўлимдан келма- 
са.
Бахтимизга, бизни таъқиб қилишмади. Бу сафар тепа­
мизда вертолёт ҳам учмади, ом он-эсон шаҳарга етиб бор- 
дик. Б ироқ шаҳар кўчаларида ҳарбий машина кўпчилик- 
нинг диққатини тортарди. Шу боис, шаҳарга кириб, бир 
оз юрганимиздан сўнг машинадан тушдик. Аммо кўчада 
пиёда юриб ҳам қора танлилардан ф арқ қилиб қолдик. 
Айниқса, Оля. Ҳабаш йигитлар ёнимиздан ўтишаётиб 
Оляга еб қўйгудек тикилиш ар, ора-чора ran отиб қўйи- 
шарди. К ийимларимиз расвоси чиқиб кетган, кир босга- 
ни етмагандай, йиртиқ. Лекин бу ерликларнинг уст-бо- 
шидан унча ф арқ қилмасди.
Олянинг тил билиши фойда берди. Мен унга бандар- 
гоҳга бориш имиз зарурлигини амаллаб тушунтиргандим. 
У одамлардан бандаргоҳнинг қаердалигини суриштириб 
билди. Чўнтакларимизда ҳемири йўқ. Шу боис, пиёда 
кетдик. Албатта, етиб олиш имиз осон бўлмади. Йўл-йўла- 
кай полициячиларнинг эътиборини тортмаслик учун ачом- 
лашар, ўзимизча бир нималарни гаплашган бўлиб ҳирин- 
глашардик. Оля лабларининг ёрилиб кетгани, кўзи шиш - 
ганини яшириш учун, полициячилар ёнидан ўтаётгани- 
мизда тумшуғини бўйнимга тиқиб, ўзини ўпаётгандек 
кўрсатарди. Мен эса уни бағримга босардим. Ҳартугул, 
ажабтовур қиликдаримиз наф берди, шекилли, бизни ҳеч 
ким тўхтатиб: “ Кимсан? Қаёққа бораяпсан?” — деб сўра- 
мади.
Бу давлатнинг бандаргоҳи Таиландникидай ҳашаматли 
эмас, лекин катта-кичик кемалар худди автовакзалдаги 
автобуслардек тизилиб туришар, тепасида турли хил ран- 
гдаги байрокдар ҳилпирарди. Одамлар бир кемадан ту- 
шаётир, бошқасига чиқаётир, биридан кран юк тушира-
314

---

ётган ёки ортаётган бўлса, иккинчисида кийим-бош и биз­
ни кидан баттар, киндигигача яланғоч бўлган қора танли­
лар қоп, яш ик таш иш аяпти. “Айни муддао” , дея ўйла- 
дим ва Олянинг қўлидан ушлаб, усти ёпиқ, қоплар тах- 
ланиб турган сарой томон юрдим. Ю кчилар шу ердан 
қоп орқалаб чиқишаётган эди. М ен-ку, битта қопни бе­
малол кўтараман, лекин Олянинг қийналиш и тайин. Бир 
қопни кўтариб кўрдим, хийла оғир. Аёл киш ининг бели- 
ни майиштириб юборади. Оляга қараб, қопни кўрсат- 
дим-да:
— Кўтароласанми? — деб сўрадим.
У нима қилиш кераклигини дарров англаб, елка қисди.
— Сенга ўзим ёрдамлашаман. Фақат озгина чида, бўпти- 
ми? — деб қиздан жавоб кутиб ўтирмай, кўзимга кичик- 
роқ кўринган қопни Олянинг елкасига қўйдим. Сўнг бо- 
шқа бир қопни ўзим орқаладим. Бир қўлим билан ўзим- 
никини, иккинчи қўлим билан Олянинг қопини суяб, у 
олдинда, мен орқадан кетаяпмиз. Бизга ёнимиздан юк 
кўтариб ўтган қора танлилар эътибор қилишмади. Улар­
нинг тиришган манглайи тердан ялтирайди.
Кемага чиқиб, махсус юкхонада тахлаётган ишчиларга 
қопларни топш ирдик-да, қайтиб пастга тушмадик. Ел- 
камдаги юкни тушираётиб баланд қилиб тахланган қоп- 
ларнинг орасига бир ҳабаш яш ириниб турганини, бошқа 
бир қора танли унинг атрофини қоплар билан бекитаёт- 
ганини кўриб қолдим. И мо-иш оралар билан унга мени 
ҳам шундай бекитгин, деб сўрадим. Аввалига у кўнмади. 
Шунда ташқаридагиларга бу йигитни яш ирганингни ай- 
таман, деган гапни имо-иш орада англатдим ва у афтини 
бужмайтириб бир оз қараб турди-да, ноилож рози бўлди.
Бор-йўғи уч киши яш ириндик, деб ўйлаган эдим. Ю к- 
хонанинг улкан эш иги ёпилиб, орадан бирор соатдан 
мўлроқ вақт ўтгач, гоҳ у бурчақцан, гоҳ бу бурчакдан 
бекинган одамлар чиқиб келавердики, ҳайратдан донг 
қотиб қолдим. “ Қандай қилиб шунча одам яш иринган 
экан, наҳотки биров сезмаган бўлса?!” — дейман ўзимга 
ўзим. Нима бўлганда ҳам шуниси маъқул, Оля билан 
биргамиз-ку, қолаверса, кеманинг эгалари кўриб қолса,
315

---

кўпчиликка индаёлмайди. Ярим йўлда шунча одамни сувга 
ташлаб кетолмайди, дея ўзимга таскин бердим.
Оқшом ўтди. Қорин ичига тортиб кетган, бироқ егаии 
бир бурда нон ҳам йўқ. Олянинг аҳволи меникидан беш- 
батгар. У бир нималар деб ғингшиди, кейин нафаси \ам
чиқмай қолди. Эътибор берсам, уйқудан кўзини очол- 
майди. Бунақада очидан ўлиб қолиши \еч гапмас. Бош- 
қалар ўзлари билан олган егуликларини тамадди қила 
бошлашди. Уларнинг кавшанганига қараб, қорин баттар 
хуруж қилади. Охири чидаб туролмадим. Ўрта бўйли, 
этлигина, тишларидан бўлак ҳамма ёғи, ҳатто кийиб ол­
ган ш ими-ю кўйлаги ҳам қоп-қора ҳабашнинг ёнига бор- 
дим-да, қўлимни чўзиб егулик сўрадим. У аввалига ҳай- 
рон бўлиб тикилди. М ақсадимни англагач, қўли билан 
“ кет” деб ишора қилиб, ўз тилида шанғиллади. “Т иқи- 
либ ўл” , дедим унга ва бош қасининг ёнига бордим. Бироқ 
бунисидан ҳам ёруғлик чиқмади. Фақат бир негр йигит- 
нинг инсофи бор экан, сув билан бир бурда нон берди.
Ю зига сув сачратгандим, Оля чўчиб кўзини очди ва 
мени кўргач, илжайди.
— Ма, — дедим унга нонни кўрсатиб, — очдан ўлиб 
қолма тағин.
Оля “емайм ан” дегандек бош чайқади.
— Каллани қотирма, ол. Аввал сувни ич. Кейин н он­
ни ейсан.
Олянинг буткул тинкаси қуриган экан. Нондан бир 
тишлади-да, жуда узоқ чайнадики, ютишини кутиб бето- 
қат бўлдим. Лекин иккинчи луқмани тезроқ чайнаб ютди. 
Хуллас, менга ҳеч вақо қолмади. “ Майли, бир амаллар- 
ман” , деб ўйлаб қопларнинг устига чўзилгандим, менга 
нон берган қора танли ёнимга келиб насибасидан яна 
бир бўлак узатди. Оларимни ҳам, олмасимни ҳам билмай 
унга бироз тикилиб турдим. Қора танли йигит жилмайди 
ва узатган нонини қўлимга тутқазиб, ортига бурилиб кет­
ди.
Орадан чамаси икки соатлар ўтди ё ўтмади, ухлаган 
эканман, бирдан О лянинг чинқирган товушини эшитиб 
ўрнимдан сапчиб туриб кетдим. Қарасам, қиз шўрликни
316

---

бўйи икки метр келади ган га вдали қорамағиз эркак маҳ- 
кам қучокдаганча ўпмоқчи бўлаяпти. “ Ш униси етмай тур- 
ганди” , деган хаёлда югуриб бориб Оляни қутқармоқчи 
бўлгандим, қорамағиз қизни қўйиб юбориб, башарамга 
бир мушт туширса бўладими? Кўзимдан ўт чиқиб кетаёз- 
ди. Қорнига шунақанги қаттиқ тизза қўйдимки, у “ув-в- 
в”лаганча ўкириб, гурсиллаб қулаб тушди. Унинг ёнини 
олиб ҳеч ким менга ташланмади. Ҳатто ш ўрликни ўрни- 
дан турғазадиган киши топилмади. Ноилож, ўзим қўлти- 
ғидан олиб оёк^атгандим, қарасам, кўзидан ёш оқаяпти. 
Унга шунақанги ичим ачидики, кечирим сўрамоқчи ҳам 
бўлдим, бироқ улгурмадим. Мендан олдин ўзи қўлини 
кўксига қўйиб, бир нималарни ғўлдираб бош ини қимир- 
латди. Шу билан жанжал ниҳоясига етди. Б ироқ кўп 
ўтмай, ўша калтак еган негр менга бир талай егуликлар 
кўтариб келди. Қўлини қайтардим. Ахир, ҳам уриб, ҳам 
ризқига шерик бўламанми? Нон сўраганимда бермади, 
энди хушомадгами ёки бошқа важданми, томоғидан қийиб 
насибасини кўтариб келибди.
— Раҳмат, оғайни, мен сендан хафа эмасман, эркак- 
ман, мен ҳам тушунаман. Лекин бу қиз кўп азоб чеккан, 
иккинчи унақа қилмагин, — дедим. Кошки у бирор сўзим- 
га тушунган бўлса.
Аммо у юзимдаги мулойимликни кўриб илжайди ва 
олиб келган гўштидан озгинасини оғзига солиб чайнаб 
ютгач, егуликларини ёнгинамга қўйди. Унинг қилиғидан 
кулгим қистади.
— Мен заҳарлаб келдинг, демаяпман. И ш онаман, ҳам- 
маси тоза. Лекин ўзинг егин, хўпми? — деб гўштдан 
озгина олиб оғзимга солдим-да, қолганини қўлига тутқ- 
аздим.
Орадан икки кун ўтди. Бизга ҳомийлик қиладиганлар 
чиқиб қолди. Б ироқ кўпчиликнинг егуликлари тугаб бо- 
раётганди. Айримлар аллақачон очлик гирдобига торти- 
лаётир, овқатланаётганларга сук,паниб қараб, “ қулт-қулт” 
ютинишарди. Бу аҳвол узоқ давом этиши даргумон, ҳали- 
замон бир парча нон учун муштлашишлари турган ran. 
“Эртароқ манзилга етиб борсайдик” , дея ўйлайман. Бир
317

---

маҳал кема қаттиқ чайқалиб кетди. М увозанатни сақла- 
ёлмай, ҳаммамиз йиқилдик. Ўрнимиздан турмасимиздан 
кема тағин уч-тўрт марта чайқалди. Ташқарида бақир- 
чақирлар эшитилди. Яш иринча сафарга чиққанларнинг 
бари эш икка ёпирилди. Уч-тўртта бақувват йигит эш и к­
ни гурсиллатиб уриб, бир нималар деб бақирди. Бироз- 
дан сўнг кимдир эш икни очди. Ю зимга совуқ, намхуш 
ҳаво урилди. Ҳамма ташқарига отилди. Океанда довул 
бўлаётган экан. Тепага кўтарилган тўлқин устимизга шо- 
вуллаб қуйилди. Шу пайт кема кескин чайқалиб, бизни 
орқага улоқтириб юборди.
Ҳамма ёғи жиққа ҳўл ҳабаш йигит йиқилганларнинг 
устидан бирма-бир ҳатлаб ўтиб, бир қопни қучокдаб кўта- 
риб, пастга улоқтириб юбормоқчи бўлди, бироқ улгурма­
ди, навбатдаги тўлқин уни полга қапиштириб ташлади. 
Қўлидан чиққан қоп бош ини босиб қолди. Ўрнимдан 
сакраб туриб, устидан қопни олдим. Унинг кўзлари юмуқ, 
лаблари бир нималарни пичирларди.
Ш амол ҳуштак чалиб авжига чиқар, ҳар икки-уч дақи- 
қада тўлқин ўзининг шўр, муздай суви билан бизни “сий- 
лаб” турарди. Бир пайт, кема ўнг тарафга оға бошлади. 
Ичига сув тўлиб кетаётган бўлса керак. Қаердандир етти- 
саккиз чоғли денгизчилар пайдо бўлиб, қопларни пастга 
улоқтира бошлашди. Биз ҳам ёрдам беришга тушиб кет­
дик. Бироқ, қопларни пастга улоқтириш нинг ўзи бўлмас, 
ҳар сафар уч-тўрт марта ағанашимизга тўғри келарди. 
Ниҳоят охирги қопни ҳам сувга отдик. Бироқ на довул 
тўхтайди, на ёнбошига оғаётган кема ростланади. Т ак­
дирга таваккал қилиб, қоплар тахланган улкан хонага 
кириб, деворга қапишганча туравердим.
Орадан уч соатлар ўтгач, ҳартугул, шамол сусайди. 
Тўлқиннинг кучи \ам қирқилди чоғи. Тағин ярим соат 
ўтгач, ичидаги сув, қай йўсинда билмадим, чиқариб таш- 
ланди шекилли, кема сув юзида бемалол сузиб кета бош ­
лади. Ҳўл кийимларимизни ечиб сувини сиқиб, энди 
нафас ростлаб тургандик, ёши элликлардан ош ган, ҳар- 
бий кийимдаги қора танли бир киши ёнимизга келди. 
Уни кўриши билан ҳамма бир қаторга тизилиб бошини
318

---

эгди. Келган киши бизларга бирма-бир қараб чиқаётиб 
Олянинг рўпарасида тўхтади ва иягидан ушлаб ўзига 
қаратди-да, алланималар деди. Оля унга инглизча жавоб 
қилди. Ҳарбий (кема капитани бўлса керак) инглиз ти- 
лини биларкан. Қиз билан уч-т>рт дақиқача гаплашди. 
Сўнг менга илжайиб қараркан, билагимдан ушлаб кўрди 
ва бош бармоғини юқорига кўтариб:
— О кэ, — деди.
У кетганидан кейин бизга тоза ичимлик суви, овқат 
олиб келишди. Роса очиққан эканман, бош кўтармай 
овқатландим. Бош қаларнинг ҳам иштаҳаси карнай эди.
Яна икки кун сувда сузиб, ниҳоят кема соҳилга яқин- 
лашди. Лекин соҳилда шаҳар тугул бирорта бино \ам
кўринмасди. Бунинг устига, дов-дарахт ҳам йўқ.
Кема соҳилгача тақалиб бормади, анча берида тўхтади 
ва олтита қайиқни сувга туширишди. Кема капитани ёни­
мизга келиб \а р биримизнинг қўлимизни сиқиб чикди. 
Оляга эса алоҳида эҳтиром кўрсатди — эгилиб қўлидан 
ўпиб қўйди. Бизни қуруқликка олиб борган ҳарбий ки й ­
имдаги йигитлар қайикдарда ортларига қайтишди. Биз 
эса кимсасиз, фақат қумликдан иборат чўлу биёбонда 
қолиб кетавердик.
Бошим ғувиллар, нима қилиш ни билмасдим. Бош қа- 
ларнинг аҳволи \ам меникидан тузукроқ эмас. Кема кўзга 
кўринмай кетгунча қараб турдик, сўнг бирин-кетин қумга 
чўкдик. Бироқ кўп ўтирмадик. Ёши қиркдардан ошиб 
қолган, манглайини ажин босган, жингалак сочларига оқ 
оралаган қора танли ўрнидан туриб, чўлу биёбонни кўрса- 
тиб, шерикларига нимадир деди. Унинг гапини инглиз­
чага ўгириб Оляга ҳам тушунтирадиган топилди. Бироқ 
ёлғиз мен ҳеч балони англамадим. Шу боис, одамлар 
ўринларидан туриб, йўлбошчиларининг ортидан кета бош- 
лагач, ноилож уларга эргашдим. Бир нарсани билишса 
керак-да улар, деган хаёлга бордим. Ҳадемай шаҳарми, 
қиш лоқ-пиш лоққам и етиб борармиз, деб ўйлагандим. 
Қаёкда, қуёш уфққа ёнбошлагунча юриб, кўкариб турган 
бирорта дарахтни ҳам кўрмадик. Бу чўлнинг кундузи қан- 
чалик жазирама бўлса, кечаси шунчалик изғиринли экан.
319

---

Совуқ суяк-суягимгача ўтиб кетди. Оля менга қапиш иб 
ухлади. Қоравойларнинг ҳолига эса маймунлар йиғлади- 
ёв, бир-иккитаси чидаёлмай ўкириб юборди. Ҳатто ўрни- 
дан туриб у ёқ-бу ёққа югурганлари ҳам бўлди.
Эртасига яна йўл юрдик. Шу зайл орадан уч кун ўтди. 
Кема капитани инсоф қилиб ташлаб кетган егуликларни 
еб битираёздик. Сувни эса энди бир-бир ҳўпламдан ича- 
япмиз. Шу тахлит чўлда итдай ўлиб кетиш имиз ҳеч ran 
эмас.
Эртаси куни тушга яқин силламиз қуриб, оёғимизни 
зўрға ердан узиб қадам ташлаб кетаётган и мизда узокдан 
кўкаламзор кўринди. Оёқларимизга жон киргандай бўлди. 
Илдамлаб юра бошладик. Аммо қанча кўп, тез юрсак, 
жамолини кўз-кўз қилиб турган сабзазор шунчалик узоқ- 
лашарди. Гўё сароб дейсиз. Балки чиндан ҳам саробдир. 
Океан бўйида ҳаво нисбатан салқин, нам эди. Юрса бўлар- 
ди. Чўлни ичкарилаганимиз сайин қуёш шунақанги қиз- 
дира бошладики, кундуз куни юриш азобга айланди. Ус­
тига-устак, шамол туриб, оёкдаримиз остидаги қумни со- 
вура бошлади. Энди юриш тугул, ётиб ҳам бу азобга дош 
бериш мушкул, тинка-мадорни қуритиб ташлайди. М ен- 
ку, амаллаб чидаяпман, ҳартугул, оқсоқол жисмонан чи- 
ниқтирган экан. Б ироқ бош қаларнинг, айниқса, О ля­
нинг бу дўзахга чидаши амримаҳол. Ҳа, биз кўзимизга 
жамолини кўз-кўз қилиб, устимиздан кулаётган жодули 
кўкаламзорга ета олмадик, бийдай чўлда бирин-сирин 
қумга думаладик. Ер иссиқ, устимиздан қум ёмғири шо- 
вуллаб қуйилаяпти. Ўлсак, гўрковга ҳожат йўқ... Кечга 
бориб шамол тинди. Қумлар ерга чўкди. Қуёш нинг таф- 
ти сусайди. Секин устимдаги чанг-тўзонни қоқиб таш ­
лаб, ўрнимдан турдим. Ажабо, тап-тақир чўлда мендан 
бошқа \еч ким йўқ. Бир муддат гарангсиб, атрофга ола- 
зарак боқдим. Беш-олти қадам нарида қум уюми секин 
қимирлаётганига кўзим тушди. Ш ош а-пиш а кўнглимда 
бир дунё умид билан қимирлаган уюмни оча бошладим. 
Авввал кўйлак, сўнг одам танаси кўринди. Негр йигит- 
лардан биттаси экан. Уни қумдан суғуриб олдим. Шунда 
хаёлимга қум остида одам нафаси қайтиб ўлиб қолиши
320

---

мумкин, деган ўй келди. Қора танли йигитнинг кўкраги 
кўтарилиб туш аётганини кўрганим дан кейин бош қа 
дўмпайган жойларни ҳам қидира бошладим. Яна иккита 
ҳамроҳимни тирик ҳолда топдим. Лекин уларнинг а \в о - 
ли ниҳоятда хароб эди. Тагин беш киши қум остидан 
ўлар ҳолатда чиқишди. Хаёлим Оляда эди. Бечора, шун­
ча азоб-уқубатлар билан шу ерга етиб келганида ўлиб 
қолмасин, деб хавотир олардим. Қуёш уфққа ёнбошла- 
ган, ҳализамон қоронғилик тушади. Эртароқ уни топма- 
сам, кейин кеч бўларди. Бироз дармонга энган ҳамроҳ- 
ларим ҳам менга эргашиб мен каби ер тимдалай бошла- 
дилар. Ниҳоят, қоронғи тушгунча Оляни топдим. Уни 
қум остидан суғуриб олдим-у, юрагим “ ш иғ” этиб кетди.
Ҳартугул, ҳамроҳларимдан бирининг сувдонида озгина 
сув қолган экан. Олянинг кўксига қулоғимни қўйиб, юра- 
ги ураётганини эшитганимдан сўнг юзига сув сепдим.
— Вода-а, — деган ожизгина ун чикди унинг лаблари- 
дан.
Бу сўзнинг маъносини етти-саккиз ёшимдан билар- 
дим. Эсимдан чиқмаган экан. Дарров Олянинг оғзига 
сув қуйдим. У кўзини очди. Ж илмайди, она тилида та- 
шаккур айтди. Ш ундан сўнг бошидан суяб, ўтиришга 
кўмаклашдим.
Қум бўронида ҳеч ким ўлмади. Ҳаммани топдик. Ҳаво 
салқинлаб қолгани боис уларнинг ўзларига келиши кўп 
чўзилмади.
Икки соатдан зиёдроқ вақт дам олганимиздан сўнг, 
йўлга тушдик. Кундузи кўзимизга кўриниб, бизни ўзига 
чорлаган майсазорга етдик. Ҳақиқатан ҳам у бор, сароб 
эмас экан. Хурсандлигимизнинг чек-чегараси йўқ эди. 
Айниқса, жилдираб оқиб турган сувдан қониб-қониб ич- 
ганимиздан сўнг рақсга тушиб кетдик. Мен ҳали қўлим- 
ни кўтариб ўйнаган бола эмасман, бироқ ҳамроҳдарим- 
нинг шодлигини кўриб қараб тура олмадим. Ҳолдан той- 
гунимизча ўйнадик.
Теримиз қота бошлагач, совуқдан баданимиз жунжик- 
ди. Оля яна пинжимга тиқилди. Мен, ҳар доимгидек 
қаршилик қилмадим. У мени мижози заиф дея ўйлай
2 1 -0 8 -5 3 1
321

---

бошлаган шекилли, ортиқча қилиқларини қилмасди. Тав- 
ба, ҳаётимда бунақанги қизни биринчи кўришим. Чарча- 
ганми, хурсандми, хафами — фарқи йўқ: ўй-хаёли ишқ- 
бозлик. М енимча, ажали шундан бўлса керак.
Ҳамма уйқуга кетди. О лянинг ҳам пишиллагани эш и- 
тила бошлагач, кўзим илинди. Уйқу ҳам чала. Ярим уйқу, 
ярим уйғоқ деса ҳам бўлаверади. Ахир, ким ҳам бу со- 
вуқда қотиб ухлайди?
Тушга яқин усти очиқ, қумда юришга мослашган учта 
машина келди. Уловдан тушган о қ яктакли қуролланган 
одамлар бошларига о қ мато ўраб олишган. Ф ақат яқин- 
лаш иб келганларидан кейингина улар юзларидаги оқ 
рўмолчани кўтаришди. Ранглари негрникидай қоп-қора 
эмас, шундан билдимки, булар араблар.
Қизиқ, мен ҳалиям А ф риканинг қоқ ўртасида юрган- 
дирмиз, деб хаёл қилгандим. Аслида эса... Кема қайси 
томонга юрган, наҳотки Мадагаскар оролини четлаб ўтиб, 
бизни Арабистон ярим оролига ташлаб кетган бўлса?
Ҳойнаҳой, бу йигитлар биз тушган давлатнинг ҳар- 
бийлари бўлса керак, деб ўйладим. Чунки ҳарбий либос- 
дагиларни кўравериб кўзим кўникиб қолган. Ҳарбийлар 
бизни қўлга олишиб, қамоқхонага олиб бориб таш лаш а­
ди. Қизиқ, одам кўпинча иш нинг аввал ёмон тарафини 
ўйларкан. Айниқса, бошига устма-уст ташвиш тушавер- 
са, шунақа бўлиб қоларкан. Б ироқ менинг бу галги ёмон 
ўйларим нотўғри чикди. Қуролланганлар биз билан са- 
мимий кўришишди. Сўнг афт-ан горим издан ниҳоятда 
очиққанимизни сезишиб, овқат билан сийлашди. Улар­
нинг гапларига тушунмадим. Худди кар-соқов одамдай, 
ўзимга аталган яхна гўшт ва нонни еб, ора-сирада нима- 
ларнидир бир-бирига тушунтириш билан овора бўлган 
Оля, йўлбошчимиз ҳамда қалин мўйловли барваста ҳар- 
бийга қараб-қараб қўяман.
Тамаддидан кейин машиналарга ўтирдик. Узоқ юрдик. 
Ниҳоят қалъани эслатувчи, тўрт томони девор билан ўрал- 
ган жойга етдик. У ерда биронта ҳам дарахт йўқ, фақат 
бир-бирига туташиб кетган пастаккина уйлар сўппайиб 
турарди. Фақат қуролланган одамларни кўрганингдан кей-
322

---

ин бу ерда қандайдир ҳарбий гуруҳ истиқомат қилишига 
амин бўласан.
Бизга иззат-икром кўрсатилди. Салқин ҳужрага олиб 
киришиб, яна бир марта таом билан сийлашди. Сўнг 
йўлбошчи чиқиб кетди. Мен деворга суянган кўйи ўтми- 
шимни хаёл суриб ўтиравердим. Назаримда, \еч қачон 
юртимга қайтолмайдигандай эдим. Бу ўй юрагимни эзар, 
Рена билан Ёдгорнинг кўзимга кўриниб кетаётгани эса 
аламимни баттар оширарди. Ўйларим билан овора бўлиб, 
йўлбошчининг кириб келганини сезмабман. У жуда хуш- 
чақчақ кайфиятда ҳамрохпаримга ниманидир айтиб бер­
ди. Унинг гапи тугар-тугамас ҳамма ўрнидан туриб ирғ- 
ишлаб, қийқира бошлади. Ҳеч вақога тушунмаганим боис, 
уларни лоқайд кузатиб ўтиравердим.
Бироз ўтиб, Оля йўлбошчининг ёнига бориб, у билан 
инглиз тилида сўзлашди ва кутилмаганда:
— Наув, наув! — деб қичқириб юборди. Бу инглизча- 
сига “ йўқ” дегани эди. Мен бирдан Олянинг ёнига бо­
риб, имлаб нима гаплигини сўрадим.
— Идём сюда! Мы по-другому будем говорить, по­
смотрим, кто здесь останется, — дея у қўлимдан ушлаб 
ташқарига етаклади.
Ҳовлида бизни бу ёққа олиб келганлардан бирига Оля 
инглиз тилида мурожаат қилди. Йигит унга жавобан ел- 
касини қисиб қўя қолди. Бундан юзи шолғомдай қиза- 
риб-бўзариб кетган Оля бош қасининг ёнига борди. Хул­
лас, шу ернинг каттасини топгунимизча Оля уч-тўртта 
одамга мурожаат қилиб кўрди.
Бош лиқ кунчиқар томондаги, кўркамроқ уйда турар- 
кан. У бизни кўриб жилмайди, бироқ унинг жилмайгани 
қизга зиғирча ҳам таъсир қилмади. Қайтанга кўкраги 
кўтарилиб-тушаётгани қизишаётганидан далолат берар­
ди. Буни мен тугул, стол ортида нималарнидир ёзиб бўлиб, 
қоғозларини эринмай тахлаётган бош лиқ ҳам дарров ил- 
ғади. Бироқ унинг юзидаги табассум ўзгармади.
Оля овозини баландлатиб истагини айтди. Ш унда ҳам 
қорачадан келган, соқол-мўйловли, лаби қалин киши
323

---

жилмайиб тураверди. Фақат Оля гапириб бўлгач, стол ни 
кўрсатиб “ўтиринглар” деган ишорани қилди.
Эътибор қилсам, бу одам босиқдик билан сўзлаётгани- 
да ҳам юзида табассум зоҳир бўлиб тураркан. Шундан 
билдимки, у европача тарбия кўрган. Дарвоқе, оқсоқол 
менга: “Ҳар қандай вазиятда ҳам кулиб турган одам, 
албатта, Европанинг нонини еган бўлади. Лекин бундай- 
лар узоқни кўзлайдиган, мулоҳаза билан иш тутадиган 
одамлар сирасига киради. Улар билан муомалада эҳтиёт 
бўлмоқ зарур. Агар озгина бефаросатлик қилиб қўйсанг, 
камида кўнглига озор етказиб қўйиш инг мумкин” , деган 
эди.
Устозимнинг гапларини эслаб, им кон қадар ўзимни 
одобли тугишга уриндим.
Суҳбат анча давом этди. Тилни билганимда, ran нима 
ҳақдалигини батафсил сўзлаб берарди м. Афсус, ҳеч вақо- 
ни тушунмадим-да. Лекин Олянинг шодланганидан бил­
димки, бош лиқ унинг айтганларига кўнганди.
Тун осуда кечди. М ендан бўлак ҳамма оромида ухла­
ди. Негадир кўнглим нотинч эди. Кўрсатилган мурувват- 
лар ортида нимадир яшириндай туйилаверди. Ахир, ҳали 
бирон жойда, шунчаки... Йўқ, эсимдан чиқай дебди, Та- 
иландга борганимда бир қиз менга беминнат ёрдам бер­
ган. Ҳа, мен уни \еч қачон ёдимдан чиқармайман. Ўшанда 
ҳам аҳволим хароб эди. Кейинчалик уни қидирдим, л е­
кин тополмадим. Оқсоқол ҳам ёрдамини аягани йўқ. Бал­
ки булар ҳам, қўлларидан келса, албатта, ёрдам беради- 
ганга ўхшади. Аммо буларнинг қурол кўтариб юргани 
нимадан далолат беради? Мени шу қийнаётган эди. Л е­
кин бекорга безовталанган эканман. Бирор ёмон ҳодиса 
рўй бермади. Қанча вақтдан бери биринчи марта одам­
дай ювиниб, одамдай нонушта қилдим.
Орадан бир соат ҳам ўтмай, Оля иккаламизни усти 
очиқ машинага ўтқазишди. Оля бош лиқ билан қую қ хай- 
рлашди. Ҳатто бош лиқ ўзини тийиб туролмади, унинг 
оппоқ юзидан ўпиб қўйди. Унинг бу қилиғидан мен ва 
яна бир-иккита йигит жилмайиб қўйдик. Шу ерга келиб 
паноҳ топиш имизга сабабчи бўлган қора танли ҳам аввал
324

---

Олянинг, сўнг менинг қўлимни сиқиб қўйди. Биз орқа 
ўриндиқда, олдинда эса ҳайдовчи билан яна бир қурол- 
ланган йигит. Ортимиздан биз ўтирган машинага ўхшаш 
уловда тўрт киши қўриқчилик қилиб келаётир. Ҳамма 
жим. М енинг эса, ичим тошади. Қаердалигимизни, биз­
ни қаёққа олиб кетишаётганини жуда-жуда билгим кела­
ди. Аксига олиб, қуролланган йигитлар ҳам мум тишла- 
гандек. Бундан дилим хуфтон бўлиб, баттар хавотирим 
ошади. Айтиб бўладими, буларнинг нияти нима? Нари- 
роққа олиб бориб, бизни отиб ташлашиб, сўнг изларига 
қайтиб кетишадими ёки бошқа мақсадлари борми, менга 
қоронғи. Шу боис, ҳушёрликни эсдан чиқармай, баъзи- 
баъзида бир нарсаларни баҳона қилиб ортга, қўриқчилик 
қилиб келаётган машинага назар ташлаб қўяман.
Адашмасам, беш соатдан кам юрмадик. Ҳайдовчининг 
ёнида ўтирган йигит бир неча марта сув берди. Акс ҳолда, 
гармсел тинкамизни қуритиб ташларди.
Машиналар туя ўркачидек бир кум бархани ёнида тўхта- 
ди. М енинг шубҳам ортди, шу боис, сергакландим. Оля 
эса, негадир бемалол, ҳайдовчининг ёнида ўтирган йи- 
гитдан там аки олиб тутатди. У нинг чекиш ини энди 
кўрдим. Бироқ бу одати мени муглақо қизиқтирмаётган- 
ди. Ахир, у нима ишлар қилмаган? Чекиши унинг қил- 
ган қиликутари олдида нима бўпти?
Орадан бир пиёла чой ичгулик ҳам вақт ўтмай, рўпа- 
рамизда худди биз ўтирган машинага ўхшаш, сариқ-яш ил- 
га мойил иккита машина пайдо бўлди. Улар ёнгинамизга 
тўхтаганидан кейин тушиб келган, кийиниш идан араб- 
ларга ўхшаш қуролланган йигитлар билан бизни олиб 
келганлар қучоқлаш иб кўриш иш ди. С ўнг қандайдир 
қоғозларни алмашишди ва қисқача сўзлашиб олишгач, 
эҳтиром билан Оля иккаламизнинг нариги машинага ўти- 
шимизни айтишди. Уларнинг эҳтироми юзларидаги та­
бассум ва майин овозларида сезилиб турарди.
М ашинада қумликлар оралаб қоронғи тушгунча юр­
дик. Сўнг бир шаҳарга яқинлаш дик. Саҳро ўрнини аста- 
секин яшил қирлар эгаллай бошлади. Ш ундан кейинги­
на кўнглимдаги ҳадик бир оз ортга чекинди.
325

---

Ҳартугул, ёмон одамларга дучор бўлмабмиз, деган ўй 
кечди хаёлимдан. Шаҳаргача иззат-икром билан олиб ке- 
лиш дими, демак, бу ёғига \ам ниятлари ўзгармас. Лекин 
меҳрибонликларнинг боиси нимада? Наҳотки, эвазига 
биздан ҳеч нарса талаб қилишмаса?
Дарвоқе, шаҳарга кираверишда қўриқчилар машинала- 
рини тўхтатишиб, кийимларини ўзгартириб олишди. М ен- 
га ҳам арабча кийим кийдиришди. О лянинг-да либосла- 
ри ўзгарди.
Аллақачон қоронғилик тушган эса-да, шаҳар кўчалари 
кундузгидек ёп-ёруғ эди. Одам сийрак, аммо машиналар 
кўп. Баъзан чорраҳаларда ўн беш дақиқача туриб қола- 
миз. Шу тарзда бир соатга яқин юрганимиздан сўнг, 
пештоқига арабча ва инглизча сўзлар ёзилган ўн қаватли 
меҳмонхона ёнига тўхтадик. Хийла дид билан қурилган 
бу мусофирхонанинг киравериш ида одамлар кўп эди. 
Ҳамма ўзининг ташвиши билан овора, бизга эътибор 
берадиган киши бўлмади. Яхшиям, Рубен Таиландда тай- 
ёрлаб берган ҳужжатларни йўқотмаганим, акс ҳолда, яна 
иш нинг пачаваси чиқаркан. М усофирхона ходими бир 
марта юзимга қараб қўйди ва қоғозларни расмийлашти- 
риб, қўлимизга калит тутқазди.
Уч юз ўн еттинчи хонага Оля иккаламиз жойлашгани- 
миздан сўнг, бизни шу ергача кузатиб келган йигитлар 
ўта самимият билан қўлларимизни сиқиб, иккаламизга 
ҳам бир пачкадан юзталик доллар беришиб (астойдил 
рад этганимизга қарамай, чамамда, буйруқ шундай бўлган 
шекилли, стол устида қолдиришди) ортларига қайтиб ке- 
тишди. Хуллас, уларнинг бунақанги муруввати менга 
кўпам ёқмади. Омонатдай туйилди. Ҳализамон бу сахий- 
ликлари эвазига нимадир талаб қиладигандай эди. Шу- 
нинг учун чиннидай озода, ю мш оқ ўриндикдар, чиройли 
стол, кўзни қувнатадиган пардаларга қараб кўнглим ёриш- 
мади. Оля ювиниш хонасидан чиқиш и билан чўмилгани 
кирдим. И лим илиқ сув остида талай муддат тургач, ҳиди 
одамнинг ҳушини оладиган даражада хушбўй шампунни 
кўпиртириб, бутун танамга суриб, ро\атланиб ювиндим, 
бироқ дилимдаги хижиллик кетмади. Кийинаётганимда
326

---

Оля ўтдай нигоҳини менга қадади. Бу қараш нинг маъно- 
сини жуда яхши англаган эсам-да, ўзимни гўлликка сол- 
дим. Бепарво кийиниб, сочларимни тартибга келтирдим. 
Танамда ажиб бир енгиллик бордай, лекин барибир ха- 
вотирим бу ҳузурга соя солиб турарди.
Оля ёнимга келиб, қўлимдан ушлади-да, боши билан 
эш ик томон ишора қилиб:
— Ресторан, — дед и.
Мен кулдим. “ Бориб юз грамм ароқ ичаман, шунда 
ҳамма нарсани унутиб бемалол ухлайман” , деган ф икр 
хаёлимдан ўтди. Аммо меҳмонхонада ароқ сотилмас экан. 
Ҳафсалам пир бўлиб турганди, Оля ўрнидан турди-да, 
қаёққадир ғойиб бўлди. Унга доимо кўнглимда шубҳа 
билан қараганман. Ўта маккор, қилни қирқ ёрадиган, 
кимларгадир жуда садоқат билан хизмат қиладиган айғ- 
оқчи ўйлаганман уни. Тўғри, бирга кўп қийинчиликлар- 
ни бошдан кечирдик. У гумон туғдирадиган бирор иш 
қилгани йўқ. Лекин барибир ишонгим келмасди. Бизга 
араблар шунча иззат-икром кўрсатишиб, ҳатто кетар чоғ- 
ларида пул ҳам бериб кетишди. Албатта, бу бекорга эмас. 
Ҳозир ҳам, Худо билади, Оля кимларга қанақанги маъ- 
лумот етказгани кетди? “ Майли, манжалақи, ўйин қилиб 
тур-чи, кейин кўрамиз ҳаммаси нима билан тугаркан?” 
— дея муштимни тугдим.
Эътибор қилсам, ш инамгина, кичик рестораннинг асо- 
сий мижозлари шу ерлик одамларга ўхшаб кийинишган. 
Фақат уч-тўртта европалик бор. Бирортаси ароқ ичаётга- 
ни йўқ. Ароқдан умидимни узиб ўтирганимда Оля пайдо 
бўлди. Юзи қизаринқираган, лабида табассум, қўлида ф а - 
фин.
— Ели нашла, — деди у шивирлаб. Кейин жойлашиб 
ўтириб олди-да, у ёқ-бу ёққа қараган киши бўлиб, гра- 
финдаги қизғиш суюқпикдан аввал ўзининг қадаҳига, сўнг 
меникига қуйди ва ш ош а-пиш а ўзиникини ичиб бўшат- 
ди. Мен ҳам ичдим. Суюкдик томоғимни куйдириб ўтди. 
Ш ундагина ароққа компот аралашгирилганини сездим.
Яна икки қадаҳдан ичиб, тановулни бошлаганимизда, 
бизга яқин столда ўтирганлардан бири ёнимизга келиб,
327

---

Оляга инглиз тилида нимадир деди. Жавобни эш итиш и 
билан рус тилида гапира бошлади. Оля қўлидаги қош и- 
ғини тушириб юбориб бир оз қараб турди-да, ўрнидан 
сакраб туриб, бояги одамнинг бўйнидан қумокдаб йиғлаб 
юборди. Гапираман, дейди, бироқ тили айланмайди, ну- 
қул ҳиқиллайди, йиғлайди. Унинг аҳволини кўриб кўзим- 
дан ёш чиқиб кетаёзди. Оғзимдаги луқмамни чайнаш им- 
ни ҳам, чайнамаслигимни ҳам билмай тикилиб туравер- 
дим. Ич-ичимдан қизга ҳавасим келди. Ахир, у ниҳоят 
юртдошини топди, ўз она тилида гаплашди. Бундан ортиқ 
бахт борми?! Энди шу одам орқали Россияга етиб олса 
ҳам ажаб эмас!
Оля ўзини босиб олишига беш-олти дақиқа керак бўлди. 
Сўнг у юртдошини ёнига ўтқизиб, иккаласига тўлдириб 
ароқ қуйди-да, бирга-бирга ичишди. Кейин улар мени 
ҳам унутиб гаплаша кетишди. Тўғрироғи, Оля оғзи тин- 
май гапирар, ватандоши эса мен томонга қараб-қараб 
қўярди. Орада Оля “ Ўзбекистон” деган сўзни \а м ишла- 
тиб юборди ва мени кўрсатиб:
— Вот, он тоже земляк, узбек, — деб қолди.
— Йўғ-э, — деди унинг ёнида ўтирган одам менга 
қараб, менинг она тилимда гапираркан, — сиз ўзбекми- 
сиз?
М енинг бутун танам музлаб кетди. Нима деяримни, 
нима қиларимни билмай ўрнимдан секин турдим, “ қулт” 
этиб ютиндим. Сўнг:
— Ака! — дедим кўзимдан дув-дув ёш оқиб. — Ака- 
жон!!!
Виз бир-бирим изни маҳкам қучдик. Олядан баттар 
аҳволга тушдим. Аъзойи бадан им титрарди. Худди уйи- 
мизга етиб боргандай, отам билан қучокдашиб турган- 
дайман.
— Ё худо! — дедим бақириб. — Ҳ ақиқат бор экан-ку!
Албатта, мен қаерда эканлигимни ва бошқалар менга:
“Ж инни бўлганми бу?” — деб ажабланиб қарашларини 
ҳам унутгандим. Умуман, ким нима деса демайдими? 
Портлаб кетмайдими ҳаммаси? Ахир, ўн йилдан буён 
бирорта ўзбек фарзандини кўролмай догдаман-ку!..
328

---

— Ҳаммаси жойида, ҳаммаси яхши, ўтиринг, — деди у 
менга стол тўғрилаб.
— Ака! — дедим мен ўтирганимдан кейин ҳам ўзимни 
босолмай. — Мен ўзбек зотини кўролмай ўлиб кетаман- 
ми, деб ўйловдим! Худога шукр, мана кўрдим!
У жилмайди. Оляни яна қада^ларни ароққа тўлдириш- 
га ундади. Сўнг елкам га қўлини қўйиб:
— Биродар, ҳар ким нинг \ам яхши кунлари кўп бўла- 
ди. Қани, манавини ичинг, — деб қадаҳни тутқазди у.
М енинг ўзимни босиб олишим учун грас|)индаги ароқ 
камлик қилди. Оля яна ф аф и н н и тўлдириб келди. Бироқ 
биз энди графинни олиб ресторандан чмкдик. Мени 
ҳамюртим хонасига таклиф қилди.
У билан бирга яна бир қадаҳдан ичган им издан сўнг:
— Исмим Собир, — деди ҳамюртим қўлини чўзиб.
Унинг қўлини тутдим, бироқ тил им кали мага келавер-
мади. Чунки отам қўйган исмни эслаёлмай қийналар- 
дим. Тилимнинг учи да турганди-нэ, лекин дарров ёдимга 
келмасди.
— М еники... М еники, ҳа, топдим, — дея жилмайдим 
юзим ёришиб, — Нодир! Ас л и исмим Нодир! Биласиз- 
ми, мен ўзбекчани бутунлай эсимдан чиқариб қўйган 
бўлсам керак, энди гапиролмасман-ов, деб юрардим. 
Мана, гапирдим. Гапироларканман!
— Ш унисига хурсанд бўлинг, эсидан чиқариб қўяёт- 
ганлар кўп. Бу ерларда нима қилиб юрибсиз, ука? — 
деди Собир ака.
— Эй-й, ака! — деб хўрсиндим. — Ўзимам билмайман, 
бу ерларга қандай келдим? Асли қаердалигимниям бил­
майман.
— Йўғ-э, уйдан чиқаётганингизда қаерга бораётганин- 
гиз билан қизиқмадингизми? Бош ингиз оққан тарафга 
кетавердингизми?
Собир аканинг гапи менинг ярамни тирнаб юборди. 
Кўзимдан ёш чиқиб кетди.
— Билардим... Билардим... Л екин адашиб-алданиб... 
Қўйинг, эслатманг. Эсласам ўзимни-ўзим ўлдиргим ке- 
лади. Мана, ака, сизни топдим-ку...
329

---

— Тушунаман. Сизга ўхшаганлар озмас. И ш қилиб, 
ўзингиз соғ-омонмисиз?
— Яхшиман. Лекин тортган азобларимни айтсам... Асли 
эркак одамга ёзғириш тўғри келмайди-ю , ичинг тўлиб 
кетганидан кейин...-
Оля Собир аканинг ёнига келиб бир нималар деб ме­
нинг гапимни бўлиб қўйди.
— Нима деяпти? — дедим у сўзлашдан тўхтагач.
Собир ака ажабланиб юзимга қаради-да:
— Рус тилини билмайсизми? — дея сўради.
— Билганимда бу овсар билан тузук-қуруқ гаплашар- 
дим. Қаердалигимни шу орқали бошқалардан сўрардим.
— Унда қандай қилиб бирга юрибсизлар?
— Имо-иш ора билан гаплашаяпмиз, ака, худди кар- 
соқовлардай. Ҳалиям бунга яхши. Инглизчаниям боп- 
лайди. Одамлар билан бемалол муомала қилиб кетавера- 
ди. Мен бечоранинг бўлса, таиландча билан ўзбекчадан 
бошқасига тишим ўтмайди.
— Э й-й, қизиқ бўлди-ку. Таиландчани қаердан ўргана 
қолдингиз?
— Биттадан ичайлик. Барибир ҳаммасини бошидан 
гапириб бермасам бўлмайди, — деб қадаҳимни ароққа 
тўлдирдим-у, Собир акага қуйиш эсимдан чиқиб бир 
кўтаришда қадаҳни бўшатдим (Қ изиқ, шунча ичсам ҳам 
ҳеч маст бўлмаётгандим). Сўнг лаб-лунжимни артиб, ав­
вал қиш лоғимизни, отамни, укаларимни эсладим. Сўнг 
Ш окир ака билан Нормат акага қўшилиб Тошкентга от- 
ланганим ёдимга тушди. Гапимни бошлаганимда Собир 
ака муштини иягига тираб менга қаради. Лекин кўзимга 
тикилмади. Гапимни бўлиб қўйишдан чўчиди, чамамда. 
Аммо сўзлаётганимда гоҳ қошлари чимирилди, гоҳ пе- 
шонаси тиришди. Ш ундан билдимки, гапларимни диқ- 
қат билан тинглаяпти.
Ҳатто хўрлигим келиб, юрагим тош иб кетганда ҳам 
бир оғиз ran қўшмади. Ж им ўтирди. Бу пайт Олянинг 
пишиллагани эшитилди.
Собир акага оролдаги одамхўр билан бўлган воқеалар- 
ни гапираётганимда қўллари ўз-ўзидан мушт бўлиб ту-
330

---

гилди, чаккасидаги қон томирлари бўртиб чикди. Оқсо- 
қол ҳақида сўзлаганимда эса юзи ёришиб, кўзлари чақ- 
нади. Рена билан севиш ганимизни эшитгач лабида та­
бассум пайдо бўлди. Мен ф ақат ички бир туйғу билан 
ундаги ўзгаришни сезиб турардим. Аслида кўз олдимда 
бошимдан ўтган барча воқеалар гавдаланган ва уларни- 
гина кўраётгандим...
Тонг отди. Қуёш чиқди. Оля ҳам уйғонди. Лекин ме­
нинг ran им тугамади. Собир ака ҳам бир лаҳза бўлсин 
кўзини юммади. Ҳатто афт-ангорида уйқусираётгани ҳам 
сезилмасди.
Ниҳоят тушга яқин мен ҳикояни тугатдим ва жимиб 
қолдим.
— Энди ётиб ухланг, — деди Собир ака ю мш оқ овоз- 
да, — турганингиздан кейин яна гаплашамиз.
Бошимни ёстиққа қўйдим. Кўзим илинавермади. Ўтган 
кунлар хаёлимда гавдаланаверди. Орадан бирор фурсат 
ўтиб, Собир ака тепамга келди-да:
— М анавини ичинг, — деб дори берди.
Уйғонганимда қоронғи тушган экан. Хона ўртасидаги
столда \а р хил ноз-неъматлар, ҳатто кечаги графин ҳам 
бор.
Собир ака, Оля учаламиз бироз чақчақлашдик. Икки 
қадаҳдан ароқ ичдик. Олянинг ҳам гапларида маза-матра 
бор экан. Унинг сўзларини менга Собир ака таржима 
қилиб бериб турди.
— Бу йигит, — деди Оля кўрсаткич бармоғини менга 
ниқтаб, — ўта ўжар, таваккалчи ва ғирт аҳмоқ.
— Вой ж инни, нима деяпти? — деб Собир акага қараб 
илжайдим.
Оля гапимнинг таржимасини эшитганидан сўнг Собир 
акага юзланиб:
— Тўғриси, бунинг эркаклигига \ам шубҳам бор, бўлма- 
са, шунча тирғалиб бир мартаям натижа чиқаролмадим...
Собир ака аввал маза қилиб кулди, сўнг унинг гапини 
ўзбекчага ўгирди.
— Қўрқдим. У ёғини ўзларинг тушуниб олаверинглар.
Гапим Оляга ёмон таъсир қилди, шекилли, стол усти-
331

---

даги сигарета қутисидан бир дона олиб лабига қистирди- 
да, айвонга чиқиб кетди. Шундан сўнг Собир ака у та­
рафга жилмайиб қараб қўйиб:
— Сен, десам майлими? — дея мендан сўради.
— Бемалол, сиз менга акамдай бўлиб қолдингиз, — 
жавоб қилдим унга.
— Кеча гапларингни эшитаётиб, совет даврида ўзим- 
нинг бошимдан ўтказганларимни эсладим. М енинг ҳам 
жуда кўп амалдорлар билан олишишимга тўғри келган. 
Мен ҳам алданган эди м. Мени битта-иккита одам эмас, 
бутун бошли бир қудратли давлат алдаган. Оқибатда онам- 
дан, укамдан айрилганман.
Собир ака кўзини бир юмиб, ютиниб олди.
— Сенга маслаҳат беришдан олдин, шуларни қисқаги- 
на айтиб беришим керак. Шундан кейин, балки, бир- 
биримизни яхш ироқ тушунармиз.
Кеча у гапимга қай тарзда қулоқ солган бўлса, энди 
мен унинг гапларини диққат билан эшита бошладим.
Собир ака бир пайтлар жосус бўлган экан. Жуда огир, 
ачинарли аҳволга тушган, лекин ҳаммасидан омон чиқа 
билган ва ниҳоят, совет иттифоқининг парчаланиб кети- 
шидан кейингина бўйнидаги гунохпар олиб ташланган.*
— Ҳозир савдо билан шугулланаяпман, — деди Собир 
ақа ҳикоясини якунларкан, — Исроилга келгандим. Шу 
ерда бир фирма билан алоқа боғлаётгандик. Акс и га олиб, 
бир кун олдин ўша ф ирманинг биноси портлаб кетибди, 
снаряд тушиб... Ўйлаб кўрсам, бу фирмачилар мени чув 
туш ириш моқчи экан. Биттаси сал оғизбўш лик қилиб 
қўйди. Хуллас, суриштириб билсам, мен дуч келган биз- 
несменлар нуқул бировларни алдаб бойиш аркан. Агар 
алдашга қурби етмаса, баъзан... куч л и давлатлар ёрдами 
билан мақсадига етишаркан. Мана, масалан, Ироқни қай 
кўйга солишди? Саддам Ҳусайн ўтакетган зулмкордир, 
лекин Ироқни босиб олиб, қанчадан-қанча бегуноҳ одам- 
ларнинг ёстиғини қуритиб, бойликларга эга чиққанлар-
* А зиз ўқувчи! С о б и р б и лан “Ўлимга маҳкум қ и л и н ган л ар ” , “Ж аҳо- 
л ат қурбон лари ” асарлари орқали яхш и тан и ш си з. Ш у бо и с у н и н г Н о- 
ди рга ҳикоя қ и ли б берган саргузаш тларига тўхталмадик. —