Нуридцин исмоилов Саргузашт-детектив роман

---

НУРИДЦИН 
исмоилов
Саргузашт-детектив роман
Т О Ш К Е Н Т «O Z B E K 1 S T O N » 2008

---

84(5У )6 
И 81
И см оилов, Нуриддин.
Бахтнинг оли с манзили: 
С а р г у з а ш т -д е т е к т и в р о м а н . 
/ Н у р и д д и н И с м о и л о в . — Т .:  Z B E K IS T O N , 2008.
- 336 б.
IS B N 9 7 8 -9 9 4 3 -0 1 -2 0 3 -5
Б Б К 8 4 (5 У )6
О «  Z B E K IS T O N » Н М И У , 2008.

---

М ен с е в и б қо л д и м .
А сл и д а, қ и ш л о қ н и н г о д д и й б о л а с и м а н , б у н и н г у сти га, 
о н а м уч ф а р з а н д и н и ч и р қ и л л а т и б , ҳали м ен ў н га ҳам 
к и р м а си м д а н ўли б кетган . О гам , ў зи н и н г а й т и ш и ч а , э с и н и
т а н и г а н и д а н б ер и с у в ч и л и к қ и л ад и . К а м б а ға л . Т у м а н и - 
м и з м а р к а зи д а н б о ш қ а ж о й н и к ў р м а га н . Б о р и ш га қ ў р қ а - 
д и — а д а ш и б к е т а м а н , д ей д и . Б у н и н г у сти га, ў л ардай
со д д а. А гар б и р о в к и п р и к қ о қ м а й : “Т у я н и н г д у м и ерга 
т е г и б д и ” , д е с а , ч и п п а -ч и н и ш о н а д и . И ш о н г а н и н и б и - 
р о в га а й т м а й д и -ю , л е к и н б и з б о л а л а р га ж ў ш и б -т о ш и б , 
б и р хум т и л л а т о п и б о л г а н о д ам д а й з а в қ -ш а в қ б и л а н
га п и р и б б ер ад и . Б и з ҳам ё ш л и ги м и з д а о т а м н и н г гап л а- 
ри га и ш о н а р д и к . Ё ш и м и з у л ғай и б , о қ -қ о р а н и т а н и й б о ш - 
л а га ч , к ў н гл и учун к у л и б қ ў я д и га н б ў лд и к . Т ў ғр и , б аъ за н
ж а х л и м и з ч и қ а р д и , л е к и н о т а м га \ е ч н а р с а д её л м а с д и к . 
С а б а б и , у со д д а б ў л ган и б и л а н , ч а п а н и эд и . Х урсан д
н а й ти б и р о в у н га қ а р ш и r a n а й т и б қ ў й са, т а м о м , қ и ё м а т
қ ў п д и , д е я в е р и н г . Қ ў л и га и л и н г а н н а р с а б и л а н т у ш и р и б
қ о л ад и . Б о л о х о н а д о р қ и л и б с ў к и ш л а р и н и -к у , а й т м а й қўя 
қ о л а й . Х у ллас, и к к и у к ам б и л а н ш у н д ай б и р ш ар о и тд а
к атта б ў лд и к . Ч е тд а н қ а р а га н д а , о т а м д а н б и з н и н г д е я р л и
ф а р қ и м и з й ў қ эд и . И ш о н у в ч а н , б и р б у р д а н о н б ер м а с а
қам б и р о в л а р н и н г х и зм а т и н и қ и л и б к е т а в е р а д и га н , э р т а - 
м и з н и м а б ў лад и , д еб ў й л а м а й д и га н б о л а л а р эд и к .
Қ и ш л о ғ и м и зд а г и о гзи га ку ч и е т м а й д и га н л а р го х о ш - 
к о р а , гох о р қ а м и з д а н га п и р а д и г а н , к у л ад и ган б ў л и ш д и . 
Б у н га м е н , о там к а б и , аввал и н д а м а й к ел д и м . Б и р о қ
к е й и н ч а л и к б ў л а р -б ў л м ас га п л а р о ги р б о та б о ш л а д и . Б и - 
р о р та о д ам (у к и м б ў л и ш и д а н қ атъ и н а за р ) сал нож ўя 
ra n а й т и б қ о л с а , а я м а с д а н б а ш а р а с и г а м у ш т т у ш и р и б
қ о л а р , к у ч и м е т м а с а , қ ў л и м га и л и н г а н н а р с а б и л а н у р ар
эд и м . Бу қ и л и ғ и м о қ и б а т и д а “ т е н т а к ” д ега н л а қ а б о р т -
з

---

т и р д и м . А м м о ш у -ш у ҳеч к и м б и з н и ер га у р а д и га н ra n
қ и л м а й д и га н , о д ам га ў х ш аб с ў р а ш а д и г а н , га п л а ш а д и га н
б ўлд и.
М а к т а б н и б и т и р а ё т г а н и м д а , с и н ф и м и з н и н г э н г сулув, 
а ъ л о ч и қ и зи Н о з и м а д а н хат о л д и м . О ч и ғи , ў ш ан д а д о в - 
д и р а б қ о л г а н м а н . Ч у н к и бу п ай тга к е л и б с и н ф д о ш л а р и м
а л л а қ а ч о н и к к и -у ч м ар та д а н с е в и ш г а у л гу р и ш га н , м ен
э с а ю р а к ю ти б б и р о н т а қ и зга ҳатто т у з у к -қ у р у қ қ а р а й
о л м а га н м а н . Б ун га к а м б а ғ а л л и г и м и зм и , о д а м о в и л и г и м - 
м и с а б а б ч и д е й м а н -у , я н а к и м б и л с и н ...
Ў ш а қ и з н и зи м д а н к у зат а б о ш л ад и м : ю р и ш -т у р и ш и г а , 
д у го н а л а р и б и л а н , ўғил б о л а л а р б и л а н м у о м а л ас и га қ а р а - 
д и м . Ё м о н м а с . Ҳ атто б и р -и к к и м ар та га п и р и ш га ҳам ч о ғ- 
л а н д и м , н е га д и р ю р аги м б ет л ам ад и . “ М е н с е н г а ҳ а зи л - 
л а ш г а н д и м . С е н б е ч о р а н и н г ҳам к ў н г л и н г н и б и р кўта- 
р и б қ ў я й и н д е д и м -д а ” , д ея и зз а қ и л а д и м и , д е г а н хаёлга 
б о р д и м . А м м о а д а ш г а н л и г и м н и к е й и н р о қ б и л д и м . М а к - 
таб д а о х и р ги и м т и ҳ о н н и т о п ш и р и б ҳ о в л и га ч и қ с а м , Н о - 
зи м а т у р ган э к а н .
— Б еш б ў лд и м и ? — д ед и у о ч и л и б , ч и р о й л и кули б.
— Уч қ ў й м о қ ч и й д и , ам а л л а б т ў р т қ ў й д и р д и м , — д ед и м
у н д а н к ў з и м н и о л и б қ о ч и б . — А сл и д а, уч ҳам б ў л ав ер ар - 
д и .
— Н ега у н а қ а д е й с и з ? Ў қ и ш га к и р и ш и н г и з г а а с қ о т и б
қ о л и ш и м у м к и н , — д ед и у ҳеч к у т и л м а га н д а м е н и “с и з ” - 
л аб.
Ю зи м д а н “л о в ” э т и б ўт ч и қ и б к етд и гўё.
— М е н ... М е н ... — д ед и м б и р о з д о в д и р а б , — ў қ и ш га
к и р м а й м а н .
— О д д и й и ш ч и б ў л м о қ ч и м и с и з?
— Б и л м а д и м ...
— У й га к е т а я п с и зм и ?
— Ҳ а , с е н ... Э й - й , с и з ҳам к е т а с и зм и ? — д ед и м ғалати 
а ҳ в о л д ан ч и қ о л м а й .
— Ю р и н г, б и р га к ет ам и з.
Б и з ё н м а -ё н , ж уда с е к и н қ ад ам та ш л а б м ак т аб д ан у зо қ - 
л а ш а р э к а н м и з:
— Н о д и р ж о н , — д ея м у р о ж аат қ и л д и у м ен га. Б оя 
си зл а га н и д а ю раги м б и р ҳ а п р и қ қ а н бўлса, бу с а ф а р к ў к р а-
4

---

ги м д ан о т и л и б ч и қ и б кетай д ед и . — М е н с и з н и а к а д е- 
сам м а й л и м и ?
— Н ега? — д ед и м м ен ҳам ҳ а й р о н б ў ли б , ҳам ти траб . 
— М е н д а н и к к и о й л и к к а г г а с и з-к у .
— Н и м а қ и п т и ? М е н и н г а к а м й ў қ , и к к и т а о п а м бор. 
К и м н и д и р а к а д е й и ш и м к е р а к -к у . Ў й л аб -ў й л а б , о х и р и
с и з н и а к а д еб ч а қ и р и ш г а қ а р о р қ и л д и м . А к а б ў л г а н и н - 
г и зд ан к е й и н , “ с и з ” д е й и ш и м к е р а к .
— Ф а қ а т ш ум и ? — б и р д а н т и л и м н и т и ш л а д и м . Т ў ғр и - 
с и , ў зи м ҳам бу г а п н и қ а н д а й а й т г а н и м н и б и л м а й қ о л -
Д И М .
Н о з и м а ж и м б ў лд и . Ш у б ў й и а н ч а в а қ т у н д а н с ад о
ч и қ м а д и . Б у н гач а м ен н еч а м ар та л а б ў з и м н и -ў з и м к о й и - 
д и м : “ Ў л -а , л а т т а , гўл, ш у н д ай п ай тд а ш у н а қ а н г и гап н и
а й т а с а н м и ? "
— Н о д и р а к а , — д ея б и р м аҳал т а ғи н т и л га к и р д и
Н о зи м а , — м е н с и зга хат ёзган д и м .
— Х ат? — д ед и м м ен ў зи м н и б и л м а га н га о л и б .
— А н ч а бўп к ет д и , — у б и р о з сукут с а қ л а д и , сў н г 
чуқур х ў р с и н д и , — ў қ и м а га н б ў л с а н ги з ях ш и .
М ен ж а в о б б ер м а д и м . А сл и д а, н и м а д е й и ш н и б и л м а с - 
д и м . Ш у б о и с , и н д а м а й қўя қ о л д и м . Ш у н д а н сў н г га п и - 
м и з қ о в у ш м а д и . Қ а д а м л а р и м и з э с а т е зл а ш д и .
У й га б о р и б ў зи м н и к ў р п а ч а н и н г усти га т а ш л а д и м , а н ч а
в а қ т ш и ф т г а т е р м и л и б хаёл с у р и б ётд и м . Ў зи м н и н и ҳ о - 
я тд а а ҳ м о қ о н а т у т г а н и м н и се зд и м . Б и р қ и з м е н и н г д о в - 
д и р л и г и м г а қ а р а м а й ю р а ги д а ги н и а й т и б т у р с а -ю , м ен
т о в у қ м и я н а за р га и лм асам ! Ў зи м к и м м а н -у , т а ғи н о с - 
м о н д а н к е л а м а н ? У л а р н и н г о и л а с и ў зи га т ў қ , о та си ти ш
д ў х ти р и , о н а с и м ак т аб д а ад а б и ё тд а н д а р с б ер ад и ... М ен
галварс, ҳатго м ак таб н и б и т и р ган и д ан сў н г н и м а иш қ и л и - 
ш и н и \ а м с ў р а м а б м а н ...
Қ а т т и қ ҳ а я ж о н л а н д и м , ш е к и л л и , б о ш и м о ғ р и й б о ш л а ­
д и . Ч а л қ а н ч а ёт и б , к ў з и м н и ч и п п а ю м д и м . Б и р о зд а н к е й ­
и н ухлаб қ о л и б м а н .
У й и м и зд а ю м уш к а м , т о м о р қ а м и з э т а к д а й , у зоғи б и ­
л а н уч со т и х ч а. К а р т о ш к а , п и ё з, п о м и д о р , б о д р и н г э к и -
л ад и . Л е к и н бу и ш л а р н и о т а м н и н г б и р ўзи э п л а б т а ш - 
л а й д и . А й н и қ с а , о х и р ги п а й т л а р д а ер га э г а л а р п а й д о
5

---

б ў л га н и д а н к е й и н , о там з е р и к и б қ о л м а с л и к учун э р т а - 
л а б д а н ў зи н и т о м о р қ а г а уради . Э р и н м а й и ш л о в б ер и л га - 
н и д а н б ў лса к е р а к , э к и н л а р гу р к и р а б , р о с а ҳ о с и л б ер ад и . 
Ҳ а т т о т о м о р қ а с и б и з н и к и д а н ўн б а р а в а р к а т т а қ ў н и - 
қ ў ш н и л а р ҳам қ и ш д а у -б у н а р с а сў р аб ч и қ и б ту р ад и . 
У й и м и зд а ги с и г и р -б у з о қ н и н г е м и ш и н и ҳам о там б ер ад и . 
Х уллас, б и з б о л а л а р н и н г б е к о р ч и в а қ т и м и з к ў п , а й н и ш у 
с а б а б , м е н и к е ч к и о в қ а т м а ҳ ал и гач а б и р о в у й ғо т м а га н .
— Х ўш , э н д и н и м а қ и л а с а н ? — сў р ад и о т а м , о в қ а т д ан
к е й и н ё н б о ш л а б о л и б ч о й и ч а р к а н , м а к т а б н и б и т и р га - 
н и м н и эш и т и б .
— Б и л м асам .
— А н а в и Ш о к и р Н о р м а т б и л а н б и р га Т о ш к е н т г а и ш - 
л а г а н и к е т а ё т га н м и ш . И п п о д р о м д ега н ж о й б о р э к а н , ш у 
ер к атта б о зо р б ў п т и . Ш о к и р н и н г а й т и ш и г а қ а р а га н д а , 
ҳ ар к у н и о қ ш о м м о ш и н -м о ш и н ю к к е л а р м и ш . С а в д о га р - 
л а р о л и б к е л а р м и ш . Б е ш -о л т и к и ш и л а ш и б ш у ю к л а р н и
т у ш и р а р м и ш . Ҳ ар б и р о в и г а б и т та м о ш и н а г а ю з -и к к и ю з 
с ў м д ан б е р а р к а н . С е н а м б о р м а й с а н м и ? — д ея о там б и р
м е н га , б и р у к а л а р и м г а қ а р а б қўй ди .
Ю з сўм ў ш а п а й т д а к атта пул эд и . Ш у б о и с , о т а м н и н г
га п и га кў п ам и ш о н м а д и м . Я н а Ш о к и р о т а м н и н г қ ў й н и - 
н и пуч ё н ғ о қ қ а тў л д и р и б ю б о р ган б ў лса к е р а к , д еб ў й л а- 
д и м ва м у ж м а л р о қ қи ли б :
— Б и л м а с а м , — д еб ж а в о б қ и л д и м .
— Э н а н г н и н г гў р и н и я м б и л м а й с а н с е н ит! — д ед и
отам ж аҳ л и ч и қ и б . — П у т и н г н и к ў т а р и б ё т и ш д а н б ўлак 
н а р с а га я р а м а й с а н ўзи.
О т а м д а н б у н д а н -д а “ ш и р и н р о қ ” га п л а р н и и л га р и я м
кўп э ш и т г а н д и м . М и қ эт м а й п и ёл ад аги ч о й и м н и и ч а в е р - 
д и м .
— Гап ш у, э р т а га н а р с а л а р и н г н и й и ги ш т и р и б , се н ҳам 
ш улар б и л ан б и р га кет ав ер асан . Ў зи м ай т и б қ ў я м а н , сен га 
к ў з -қ у л о қ б ў ли ш ад и .
К ў н гл и м д а ў қ и ш га к и р и ш н и я т и м , ў қ и ш н и б и т и р и б , 
я х ш и ж о й д а и ш л а б , о д ам га ўхш аб я ш а й м а н , д ега н у м и - 
д и м б о р эд и . Л е к и н а й т о л м а д и м . Я н а с ў к и ш э ш и т и б
қ о л и ш д а н қ ў р к д и м . И н д а м а й б о ш и м н и қ и м и р л а т и б , р о - 
з и л и г и м н и б и л д и р и б қўя қ о л д и м .
6

---

Ш о к и р д е г а н л а р и ё н қ ў ш н и м и з б ўлад и . О р и қ , бўй и
т е р ак д а й . П е ш о н а с и н и а л л а қ а ч о н аж и н б о с и б , со ч и га
ҳам о қ о р а л а га н . Ё ш и б ў лса, й и ги р м а б еш б и л а н ўтти з 
о р аси д а. Л е к и н и ч и д ан п и ш га н — гўрдан гўш т о л и б ч и - 
қ а д и га н л а р х и л и д а н . Б и р м а қ т а н с а о ғзи к ў п и р а д и . А р м и - 
яд а У к р а и н а д а х и зм а т қ и л га н э к а н . Ў ш а т о м о н н и н г қ и з - 
л а р и ж уд а б о ш қ а ч а б ў л а р м и ш . “ А р м и я га б о р га н к у н и м о қ
б и т т а с и н и т о п и б , р о с а м а за қ и л и б с у р г а н м а н " , д ей д и . 
Л е к и н ўзи ҳ ал и гач а у й л а н м а г а н . С а б а б и н и с у р и ш т и р с а н - 
ги з, қ о й и л л а т и б ж а в о б б ер ад и : “А гар ҳ о зи р д а н у й л а н и б
қ ў й с а м , ў с и б к е л а ё т га н зўр қ и зч а л а р д а н қ о л и б к е т а м а н - 
д а. Ў тти з б еш л ар га к и р га н д а у й л а н с а н г з а к о н н и й б ўлад и. 
Х о т и н и н г ё ш г и н а , ч и р о й л и б ў лса, я ш а я п м а н д е с а н г я р а - 
ш а д и ” .
Н о р м а т д е г а н л а р и э с а Ш о к и р а к а н и н г т е с к а р и с и , у н ­
д ан к и ч и г-у , и к к и т а б о л а с и бор. Х о т и н и , я ъ н и я н г а м и з
ф е р м а д а со ғу в ч и , Н о р м а т а к а н и н г ўзи м о л б о қ а р б ў ли б
и ш л аган . И к к а л а с и м о л х о н ад а т а н и ш га н . О ч и ғи , м ен б и л - 
м а й м а н -у , л е к и н о д а м л а р н и н г а й т и ш и ч а , “ г и ж и н г -г и - 
ж и н г ” қ и л и б қ ў й и ш г а н м и -е й , х у л л ас, я н г а м и з н и н г қ о р - 
н и д а “т а р в у зч а " п а й д о б ў л и б қ о л га н . С ў н г, и л о ж йўқ, 
у й л а н га н . Ў з и я м я н г а м и з тўй о қ ш о м и ту ғр у қ х о н ага р а в о - 
н а б ў ли б , қ и ш л о қ д а г и л а р н и н г б и р н е ч а й и л о ғи зл а р и д а н
т у ш м аган . Н о р м а т а к а н и н г у й и д а г и н и а й т м а й қў я қ о л а й .
Х у ллас, ш у и к к о в и г а қ ў ш и л и б Т о ш к е н т и а з и м г а и ш ­
л аб пул т о п и ш м а қ с а д и д а б о р ад и га н б ў лд и м . К е ч а с и н а р - 
с а л а р и м н и й и ги ш т и р и б , э с к и л атт а су м к ага ж о й л ад и м . 
Х аёл и м д а б и р к у н д а ў н -ў н б еш м а ш и н а ю к н и ту ш и р и б
т а ш л а й д и г а н д а й м а н . Ч ў н т а ги м н и б и р о й д а қ а п п а й т и р - 
гач, қ и ш л о қ қ а қ а й т и б к ел и б : “ П ул т о п и ш м а н а м у н а қ а
б ў л а д и -д а , с и з л а р \ а м ю р и б с и з л а р -д а қ и ш л о қ д а ч о р и қ - 
л а р и н г н и с у д р а б ” , д еб м а қ т а н а м а н . К е й и н я н а ў ш а И п ­
п о д р о м д ега н ж о й г а қ а й т и б б о р и б , а в в а л ги д а н ҳам кўп 
пул и ш л а й м а н . Т а ғ и н ч ў н т аги м н и б ў ш а т и ш учун қ и ш - 
л о қ қ а қ а й т а м а н . Қ а р а б с и з к и , т ў р т -б е ш о й д е г а н д а я п - 
я н г и “ Н е к с и я " м и н и б , ҳ а м м а н и н г к ў з и н и к у й д и р ам ан . 
Ў ш ан д а м е н и н г , о т а м н и н г , у к а л а р и м н и н г у сти д ан кул- 
ган л ар н и б и р кўрай т и ш и н и н г о қ и н и кўрсатган и н и ! К ей и н
“т о й ч о ғ и м ” н и м и н в о л и б , Н о з и м а н и н г ё н и г а б о р а м а н .
7

---

У н и н г х у р сан д б ў л и ш и т а й и н . Ч у н к и қ и зл а р м а ш и н а л и
й и ги т л а р н и кў р са б ў ғи н и б ў ш а ш а д и . Б у н и с и а н и қ .
Ш у н д а й ш и р и н х аёл лар о ғу ш и д а т о н г о т и б -о т м а й ух­
л а б қ о л и б м а н . Б и р м аҳал о т а м т у р тк и л а я п т и :
— Тур! Ў л -а, в а л а к и с а л а к , и н д а м а с а п е ш и н г а ч а с а с и б
ётасан!
С а к р а б ў р н и м д а н т у р д и м -д а , к ў з и м н и у қ а л а га н ч а у н га
қ ар ад и м .
— Б о р , т е з р о қ ю в и н и б кел! — б а қ и р д и отам . — М ен
Ш о к и р б и л а н га п л а ш и б к е л д и м . Б и р с о а т д а н к е й и н к е - 
тар кан !
О т а м н и н г г а п л а р и ҳ ал и қ у л о ғи м д а н к е т м а й т у р и б т а ш - 
қ ар и га о ти лди м . К ўз о ч и б -ю м гу н ч а ю в и н и б қай тд и м . О там 
м е н д а н -д а и л д а м л а б ж о й и м н и й и г и ш т и р и б , д аст у р х о н
ё зи б д и . У к ал ар и м ч о й д а м л а ш б и л а н о в о р а.
Ш о ш а -п и ш а н о н у ш т а қ и л и б , к и й и м л а р и м н и к и й д и м - 
д а , т а й ё р б ўлд и м .
О там а л м и с о к д а н қ о л га н , б о ги ч и и н г и ч к а л а ш г а н , о й - 
н а с и н и н г б и р ч ет и ё р и л г а н , л е к и н б и н о й и д е к и ш л а й д и - 
ган с о а т и га к ў з и н и қ и с и б қ ар ад и -д а:
— Ҳ ал и в а қ т б о р э к а н , о з г и н а ў ти р , — д ед и .
Л е к и н м е н и н г и ч и м ўт б ў ли б ё н а р д и , э р т а р о қ пул х а- 
з о н б ў ли б ётган ер га ет ги м к ел аёт ган д и .
— Ш о к и р а к а к е т и б қ о л м а с и н т а ғ и н , — д ед и м ҳ о в л и - 
қи б.
— К е т м ай д и , — ж е р к и б б ер д и о т а м , — и н с о ф л и б о л а
у! 
-
Ш о к и р а к а к ў зи м га о л и ж а н о б к ў р и н и б к етд и ва б и р о з 
б ў ш а ш и б к ў р п ач ага ч ў к д и м . И ч и м ё н и б т у р га н и д а н м и , 
о там б и л а н су ҳ б а т и м и з у н ч а қ о в у ш м а д и . Ҳ о з и р у н и н г
ў ш ан д а м е н га н и м а л а р д е г а н и н и э с л а й о л м а й м а н .
О р а д а н б и р о з ў ти б о т а м я н а с о а т и г а қ а р а б о л и б :
— Э н д и ю р, к е т д и к , — д ед и .
Ў зи м д а й ў қ х у р с а н д м ан , қ ў й и б б ер са, у ч и ш г а -д а т а й - 
ёр м а н .
Ш о к и р а к а кўч ага ч и қ и б ту р ган э к а н , я қ и н и г а б о р и - 
ш и м и зд а м е н га б о ш д а н -о ё қ қ а р а б ч и к д и . С ў н г б у р н и м н и
ч и м д и б :
— Я х ш и м еҳ н атк аш б о л асан , бун и б и л а м ан , л е к и н ўлгу-

---

д ай ў ж а р с а н , қ и ш л о к д а у р и ш м а г а н о д а м и н г қ о л м а га н
бў лса к е р а к . Х ў -ў ш , о т а н гга а й т д и м , э н д и ў зи н гга я м а й ­
т и б қ ў я й , — д е б у м е н д а н к ў з и н и у зд и -д а, о т а м га қ а р а б
қ ўй ди . — Б о р аёт ган ж о й и м и з ш аҳ ар , у н и н г о л д и д а қ и ш - 
л о ғ и н г ч у м ч у қ н и н г и н и д а й , ш у н и н г учун қ и ш л о к д а қ и л - 
ган қ и л и к ,л ар и н гн и ш аҳ ар д а қ и л м а й с а н , ч и зга н ч и з и ғ и м - 
д ан ч и қ м а й с а н . Ш у ш ар т га р о з и м а н , д еб о т а н г н и н г о л ­
д и д а м ен га ваъд а б е р с а н г, о л и б кетай се н и .
О там “ г а п и р ” д е г а н д е к б и қ и н и м г а т у р ти б қ ўй ди .
— М а й л и , — д ед и м м ен б о ш и м н и э ги б , — н и м а д е - 
с а н г и з шу.
— И ш қ и л и б , — о там м ў л ти р аб Ш о к и р а к а га қ ар ад и , 
— ў з и н г к ў з -қ у л о қ б ў ли б т у р а с а н -д а , б у н и н г -к у т о п г а н и - 
га з о р м а с м а н , б о я а й т г а н и м д а й , кўч а к ў р с и н , к ў зи п и ш - 
с и н , д е й м а н -д а . Ш у о д ам б ўлса, у к а л а р и н и т о р ти б к е т а - 
д и -д а .
О т а м н и н г г а п и н и қ ар ан г. М е н б о ғд ан к е л с а м , б у к и ш и
то ғд а ю р и б д и . Т о п г а н и м га з о р э м а с м и ш . Т о п м а с а м , “ Н е- 
к с и я " н и к и м о л ад и ? К и м Н о з и м а н и н г ё н и га т а л т а й и б
м а ш и н а д а б о р ад и ? К и м қ и ш л о қ д о ш л а р н и н г о ғ з и н и о ч и б
қў яд и ?..
Ж аҳ д и м ч и қ ц и . Л е к и н л о м -м и м д е м а д и м . Ф а қ а т ч а к - 
к а м н и қ а ш л а д и м , холос.
— Х а в о ти р о л м а н г , а к а , — д ед и б и р и ш н и қ о й и л л а т и б
қ ў й га н д а й Ш о к и р а к а ғў д д ай и б , — а й т г а н и м н и қ и л са , 
зўр о д ам б ўлад и.
К ўп ў т м ай , Н о р м а т а к а ҳам е т и б к ел д и . М ен б и л ан
Ш о к и р а к а п ўри м к и й и н и б о л г а н м и з. У б ў лса қ и ш л о қ д а
к и я д и г а н л а р и н и э г н и г а и л и б о л и б д и . Ш о к и р а к а у н и я м
б о ш д а н -о ё қ н а зо р а т д а н ў т к а зд и -д а:
— Ҳ а, ф е р м е р , х о т и н и н г н и н г п у ти д ан ч и қ о л м а д и н г - 
м и ? — д ея ч а қ и б о л д и .
Д а р в о қ е , Н о р м а т а к а т ў й и д а б ў лган ў ш а ҳ а н го м а д а н
к е й и н “ ф е р м е р ” д ега н л а қ а б о р т т и р и б о л ган . Б о ш д а б и ­
р о в у н и ш у л а қ а б и б и л а н а т ас а , ж ах ^ и ч и қ а р д и . А ста- 
с е к и н к ў н и к д и . Э н д и ў з и н и н г асл и с м и н и ҳам у н ути б
ю б о р ган б ў лса аж аб м ас.
Б и з о там ва у к а л а р и м б и л а н х а й р л а ш и б , с у м к а л а р и - 
м и зн и е л к а м и з г а о л и б , “ Қ а е р д а с а н , Т о ш к е н т , п у л л ар ха-
9

---

з о н д е к с о ч и л и б ётган ш а ҳ а р ? ” — д ея й ўлга т у ш д и к . Н о - 
з и м а л а р н и н г у й и ё н и д а н ў ти б к е т а ё тга н и м и зд а м ен и ч и к - 
д и м : “ Қ а н и , ҳ о зи р Н о з и м а ч и қ и б қ о л с а -ю , м е н и н г қ а ё қ қ а
к е т а ё т г а н и м н и кўрса: “ Т е з р о қ қ а й т и б к е л и н г , м ен с и з н и
и н т и з о р л и к б и л а н к у т а м а н ” , д еб ч и р о й л и т аб ассу м ҳадя 
қ и л с а ” , д ея ў й л ад и м . А м м о у н и н г қ о р а с и к ў р и н м а д и . 
У й и га м ў л ти р аб б и р - и к к и қ а р а б қ ў й д и м -д а , ш е р и к л а - 
р и м д а н о р тд а қ о л м а с л и к учун ш и т о б б и л а н ю р и б к ет - 
д и м .
Я р и м с о а т л а р д а к атта й ўлга ч и к д и к . Ш у е р д а н Т о ш ­
к е н т га қ а т н а й д и г а н а в т о б у сл ар ўтарди . А н ч а т у р и б қ о л - 
д и к . Ш о к и р а к а а с а б и й л а ш и б с ў к и н а р , у ё к д а н -б у ё қ қ а
б о р и б к ел ар д и . Н и ҳ о я т б и з н и ў ш а ж а н н а т г а о л и б к е т а - 
д и г а н қ и п -қ и з и л “ И к а р у с ” к ў р и н д и . Ю р аги м ҳ а п р и қ и б
кетд и . С ум к а м н и қ ў л и м д а м аҳ к ам у ш лаб , н а ж о т м а н з и - 
л и г а эл ту вч и у л о вга т е р м и л д и м .
А м м о н о м а р д ҳ ай д о в ч и ав т о б у с н и тў хтатм ади : ё н и м и з - 
га кел ган д а б и р м ар та с и гн а л б е р д и -ю , ў т д и -к е т д и . А лам
б и л а н о р т и д ан қ а р а б қ о л д и м . Ш о к и р а к а э с а с ў к и н д и . 
Н о р м а т а к а ғ и р и н г д ем а д и . Ҳ ат то п и н а г и н и ҳам б у зм а - 
д и.
О р а д а н ўн б еш д а қ и қ а л а р ў ти б я н а б и т т а с и к ў р и н д и , 
б и р о қ у \ а м у м и д л а р и м и зн и с а р о б га а й л а н т и р и б кетд и.
Ҳ артугул, у ч и н ч и авто б у с тўхтади. Х удди қ о л и б кета- 
д и г а н д а й ш о ш г а н ч а , б и р -б и р и м и з н и т у р т к и л а б ч и қ и б о л - 
д и к .
Ҳ а й д о в ч и н и н г ё н и д а ту р ган ш о п м ў й л о в , б и л а к л а р и б а- 
қу в в ат й и ги т б и зга о р қ а ў р и н д и қ л а р б ў ш л и г и н и а й т и б , 
ш у ё қ қ а б о р и ш и м и з н и т а й и н л а д и .
А в в ал и га о й н а д а н т а ш қ а р и н и т о м о ш а қ и л и б к е т д и м , 
к е й и н к ў зи м и л и н и б , ухлаб қ о л и б м а н . Б и р м аҳал ғал а- 
ғо ву р д ан у й ғ о н и б кетд и м . К ў зи м н и у қ ал аб қ а р а с а м , а в - 
тоб у сд а бўш ж о й қ о л м а б д и . Қ а ч о н ш у н ч а о д ам ч и қ қ а н и - 
н и , о ч и ғ и , с е зм а й ҳам қ о л и б м а н .
Ш о к и р а к а у й ғ о н г а н и м н и кўри б:
— У й қу д ан уй с о л а с а н м и , б ач ч аға р , д а р р о в т а р р ак д а й
қ о т и б қ о л д и н г? — д е д и кесати б .
М ен ун га қ а р а б и л ж ай д и м . Б и р н и м а д е б у н и н г қ и т и қ - 
пати га т е гм о қ ч и б ў л д и м -у , л е к и н м и я м га т у з у к -қ у р у қ ra n
Ю

---

к ел м ад и . Я н а о й н а д а н т а ш қ а р и н и т о м о ш а қ и л а б о ш л а ­
д и м .
А в т о б у с н и н г и ч и ч и қ қ а н н а й т и м и зд а ж уда т ар ти б л и
к ў р и н га н э д и . А с т а -с е к и н ч ан ги ч и қ а б о ш л ад и . А й н и қ с а , 
йўл ч ети га т ў х таган и д а, э н г о х и р ги ў р и н д и к д а р д а ў т и р га- 
н и м и зг а м и , 
э ш и к
т и р қ и ш и д а н
к и р га н
ч а н г -т ў зо н
к и й и м л а р и м и з г а қ ў н ар д и . Й ўл у зо қ , б у н га ҳам к ў н и к - 
д и к , б о ш қ а и л о ж и м и з қ ан ч а?
О р ад ан ч ам а с и я р и м с о а тл а р ў т ган и д ан сў н г, сўл т о - 
м о н д а ў т и р ган и к к и й и ги т қар та ў й н а й б о ш л а д и . Т ў ғр и - 
с и , аввал м ен б у н а қ а н г и ў й и н н и б и л м а с д и м , б и р и н ч и
к ў р и б т у р и ш и м . Қ и з и қ т у й и л д и . Б и тт аси учта қ а р т а н и
қ а й и р и б о л и б , о л д и га қ ў й и л га н ж о м а д о н н и н г усти га ч ақ - 
қ о н а л м а ш т и р и б т а ш л а р , и к к и н ч и с и қ и з и л и н и т о п и ш г а
у р и н а р д и . Н а за р и м д а , қ и зи л қ а р т а н и т о п и ш ж уд а о с о н - 
д ай т у й и л д и . Қ а р т а б о з и к к и т а қ о р а с и н и а н и қ к ў р сати б
т а ш л а й д и -д а , б и тта қ и зи л қ а р т а н и ҳам ш ер и ги га к ў р с а - 
т и б , ч е к к а г а қўяд и .
“ Ш у н и я м т о п и ш қ и й и н м и к а н ? ” — д еб х аёл и м д ан ў т к а- 
за м а н . Б и р п а й т ў р н и м д а н ту р а со л и б : “ М а н а !” — д еб
кўрсатгим к ел и б қолд и . Қ а р т а б о зн и н г о в сар ш ер и ги бўлса, 
т о п о л м а й б о ш и қ о т аёт и б д и . А гар қ а р т а б о з ш ер и ги қ и зи л
қ а р т а н и б е ш -о л т и м ар та т о п и б о л г а н и д а н к е й и н : “ Э н д и
пулга ў й н а й м а н , б и р сўм т а ш л а б т о п с а н г , и к к и сўм қ и л и б
қ а й т а р и б о л а с а н , т о п о л м а с а н г б и р с ў м и н г д у м и н и у ш лаб
к е т а д и ” , д е м а г а н д а , э ҳ т и м о л , з е р и к и б қ а р а м а й қ ў я р м и - 
д и м ? Қ и з и қ , у ш у гап н и аж аб то ву р б а л а н д о в о зд а м аъ - 
н и л ати б а й т д и к и , о л д и н ги ў р и н д и қ д а ў ти р га н л а р ҳам ў ги - 
р и л и б қ а р а ш д и .
— Б ў п ти , — д ед и ш ер и ги и р ж а й и б , — қ а н и , таш л а.
И к к и т а қ о р а ва б и т т а қ и з и л қ а р з а к е т м а -к е т ж о м а д о н ­
н и н г усти га ту ш д и . М ен ҳ а м м а с и н и к ў р и б -б и л и б т у р и б - 
м ан , о там ч ў н т аги м га с о л ган п улд ан й и ги р м а с ў м г и н а с и - 
н и о л и б , ў ш а а й т га н қ а р т а с и н и т о п с а м , пул им к ў п а я д и - 
ку, д еб ў й л ад и м . А м м о ж о й и м д а н т у р и ш га улгу р м ад и м : 
қ а р т а б о зн и н г яр ам ас. ш ер и ги қ и зи л қ а р т а н и н г қаер га ту ш - 
га н и н и п а й қ а г а н 'э к а н , ч ў н т аги д ан б и т та й и ги р м а б еш
с ў м л и к ч и қ а р и б қ а р т а н и н г у ст и га т а ш л а б о ч д и . “ Э с и з,
11

---

м ен \ а м т о п у в д и м , у н д ан о л д и н пул т а ш л а с а м б ў л а р - 
к а н ” , д ея х аё л и м д а н ў т к азд и м .
Ў й и н д а в о м эт д и . Т о п қ и р б и р с и р а уч м ар та ю т га н и - 
д а н к е й и н ю т қ аз и б қ ўй ди .
Б и р п асд а у л а р н и н г а т р о ф и н и о д ам л ар ўраб о л д и . Ў й и н - 
н и к ў р о л м а й қ о л д и м . Ў р н и м д ан т у р и б қ а р а ш га тўғри 
к ел д и . Э н д и қ а р т а б о з н и н г ш ер и ги ч етга ч и қ и б қ о л га н , 
б о ш қ а л а р қ и зи л қ а р т а н и т о п и ш б и л а н о в о р а эд и . Б и р и
ю тар, б о ш қ а с и ю т қ азар ... Л е к и н агар м ен ў й н а с а м , ҳ ам - 
м а с и н и б ех ат о т о п а м а н , д еб у й л ар д и м .
— М а н а , — д е д и ў й и н ч и л а р д а н б и р и қ а р т а н и қўли 
б и л а н б о си б .
— А к а, — д ед и қ а р т а б о з у н и н г ю зи га қ а р а б , — ав в ал
пул н и т и к и н г , п у л с и з о ч м а й с и з.
Ў й и н ч и ш о ш и б ч ў н таги га қ ў л и н и т и қ и б б ел и б у к и л - 
м аган б и р п а ч к а ю з т а л и к ч и қ а р д и -д а , қ а р т а н и н г у сти га 
қ ўй ди . Ю тди. Қ а р т а б о з ҳам ўғил б о л а э к а н , ш ар тт а ч ў н та- 
ги д ан пул ч и қ а р и б с а н а б б ер д и . Ш у н д а н к е й и н ў й и н
қ и з и г а н д а н қ и з и б к етд и . Ю тган л ар қ и й қ и р а д и , ю т қ азган
од ам б о ш и н и ч ан гал л а й д и . М е н и н г э с а и ч и м ё н и б , ў й н а - 
гим к е л а я п т и -ю , х аёл и м д а к и м д и р : “ Ҳ ал и с е н ё ш с а н , 
б у н а қ а н ги ў й и н л а р ў й н а ш и н г га э р т а ” , д еб к ў к р а ги м д а н
и т а р а ё т га н д а й . О х и р и ч и д а ё л м а д и м . Ш ар т т а ч ў н т аги м д а н
эл л и к сўм ч и қ а р д и м ва бутун д и қ қ а т и м н и қ а р т а га қ а р а т - 
д и м .
— К и с с а н г г а т и қ п у л и н г н и , — д ед и Ш о к и р а к а , — б и р
т и й и н с и з қ о л и б о ч и н г д а н ў л м о қ ч и м и с а н ?
— А к а, ю там ан! — д ед и м м ен ғўдд айи б. — М а н а к ў р а- 
с и з , ю там ан!
— Ў т и р -э , ж и п и р и қ и , — ж а \л и ч и қ д и Ш о к и р а к а ­
н и н г.
— Қ ў й и н г , б о л а н и н г ш а ш т и н и қ а й т а р м а н г , — д ед и
к и м д и р .
Бу гап д ан б ат т ар р у ҳ л ан и б к етд и м ва Ш о к и р а к а га
қ и ш л о к д а б ер ган в а ъ д ам н и у н у ти б , э н д и пул т и к м о қ ч и
б ў л га н и м д а , б и т та с и ч а қ қ о н л и к қ и л и б , б и р п а ч к а и к к и
ю з с ў м л и к н и қ а р т а н и н г усти га т аш л ад и .
— Қ и р қ қ а ў й н а й м а н , — д е д и қ а р т а б о з , — очм ан г!
— Қ и р қ т а пул и м й ў қ , б о р п у л и м н и т и к а я п м а н , — д ед и
12

---

ў й и н ч и ва и к к а л а қўли б и л а н ч ў н т а к л а р и н и у р и б кў р сат- 
д и .
— Б ў п ти , — д ед и и л ж а й и б қ а р т а б о з , — ф а қ а т ш у с а -
ф а р . 
Ш у п а й т к и м д и р :
— Қ а р т а н и а л м а ш т и р д и , қ а р т а ^ м а ш г а н ! — д ея б а- 
қи р д и .
А м м о у н и н г га п и га ў й и н ч и қ у л о қ с о л м ад и ва у ш лаб
турган қ а р т а н и ў ги р га н д и , қ о р а ч и к д и .
Ў й и н ч и н и н г м а н г л а й и г а т е р т е п ч и д и , ю зи қ и за р д и , 
ҳ а н с и р а б н а ф а с о л а б о ш л а д и . У б и р о р и к к и д а қ и қ а ш у 
т ах л и т т у р га н и д а н с ў н г б о я к и м д и р г а п и р г а н и н и эсл аб
қо л д и ва б и р д а н қ а р т а б о з н и н г ё қ а с и д а н у ш лаб бўғди.
— П у л н и қ а й т а р , с е н м е н и а л д а д и н г, п у л н и қай тар! — 
д ея қ и ч қ и р а б о ш л ад и .
— Ҳ о в, ака! — д ед и т ў п л а н га н л а р и ч и д ан б и тга с и ў й и н - 
ч и н и н г е л к а с и д а н у ш лаб . — Б и р о в с и зга ў й н а д ед и м и ?
Ю т қ и з д и н г и зм и , ч и д ай си з-д а!
— Ҳ ал о л ў й н а м а д и н гл а р , ғи р р о м л и к қ и л д и н гл а р , ҳ ам м а 
кўрди! — д ед и б ў ғи л и б ў й и н ч и .
— К и м ғи р р о м ў й н а б д и , бу б о ла п а с т а я н н а ҳалол ў й н аб
к е л га н , м ен б у н и я х ш и б и л ам ан ! — д ед и у н и н г е л к а с и ­
д ан у ш лаб т у р ган к и ш и .
Ў й и н ч и гап га қ у л о қ с о л а д и га н аҳ во л д а э м а с д и . Б у н и н г 
у сти га, ҳ ў к и зд ай қ о р у вл и э м а с м и , о р и қ қ и н а қ а р т а б о з н и
авто б у с д е р а за с и га ти р аб :
— О н а н г н и к и г а т и қ а м а н , п у л н и қ а й та р м а с а н г! — д еб
ў к и р а р д и .
— Қ ў й в о р у н и , — т аҳ д и д б и л а н у н и н г б и қ и н и г а п и ч о қ
т и р а д и қ и м о р б о з б и л а н б и р и н ч и ў й н а га н ш е р и г и , — 
б ў л м аса, и ч а г и н г н и б о ш и н г га с ал л а қ и л ам ан !
У н и н г т а х д и д и д ан с ў н г а в т о б у сд а ғ а л а-ғо в у р к ў т а р и л - 
д и . А ёл л ар д о д -в о й қ и л и ш д и . Ш у н д а н к е й и н ҳ а й д о в ч и - 
н и н г ё н и д а к е л а ё т га н б ар в а с т а к и ш и к ел д и .
— Ў -ў, м ар аз, — д е д и қ а р т а б о з н и н г ш ер и ги га , — ў й и н - 
ч о ғи н гн и бу ё қ қ а бер!
У н и н г о в о зи д ў р и л л аб ч и к д и . Қ а т т и қ га п и р г а н д а ж уда 
в аҳ и м ал и э ш и т и л а р к а н .
— Б и з т о з а ў й н а д и к , ю т қ а з и б ал а м и га ч и д о л м ай ...
13

---

— Т о з а н г н и о н а н г н и к и д а ў й н а й с а н ! Қ а р т а н г қ а ч о н д а н
б ер и т о за бўп қ о п т и , м ар аз? Б е р а н а в и п и ч о ғ и н гн и бу 
ё қ қ а , б ў л м аса, ҳ о зи р ў зи н г н и б и р ёғуж қ и л и б т а ш л а й - 
ман!
Ш у н д а н сў н г қ и м о р б о з б и л а н у н и н г ш ер и ги , ҳартугул, 
и н с о ф г а к е л д и , п и ч о қ б и л а н б и р га п у л н и ҳам қ а й т а р и б
б ер и ш д и .
— К и м а й т а д и с и з н и м ў й с а ф и д о д ам д еб ? — т а ъ н а
қ и л д и ҳ а й д о в ч и н и н г ё р д а м ч и с и п у л н и эга с и га қ а й т а р и б
б е р а р к а н . — Н и м а , ш у п ай тгач а уч қ а р т а ў й н а м а г а н м и - 
си з? Бу б ач ч ағар л ар , — у қ а р т а б о з б и л ан ш ер и ги га қ ў л и н и
б и г и з қ и л д и , — қ а н ч а о д а м н и н г ш ў р и н и қ у р и тган . Б и л а - 
с и з м и , к и м б у л а р н и ю тад и ? Ў з л а р и н и н г о д ам л а р и . Б о ш - 
қ а л а р у л а р н и н г ю тган и га м аст б ў ли б ў й н а й д и , к е й и н қ а н - 
д ай қ и л и б чув т у ш г а н и н и б и л м а й қ о л ад и .
П у л и н и қ а й т а р и б о л га н ў й и н ч и -й ў л о в ч и қ и з а р и б б о ­
ш и н и хам қи л д и .
Ҳ а й д о в ч и н и н г ё р д а м ч и с и э с а қ а р т а б о з н и ш е р и к л а р и
б и л а н қ ў ш и б (у л ар тўрт к и ш и э к а н ) а в т о б у сд ан т у ш и р и б
ю б орд и .
— К ў р д и н гм и ? — д ед и ё н и м д а ў ги р га н Ш о к и р а к а . — 
Ў й н а г а н и н г д а к ў р а р д и н г к ў р г и л и г и н г н и . О т а н г н и н г о л ­
д и д а б ер ган в а ъ д ан гн и э с и н г д а н ч и қ а р г а н г а ў х ш ай сан .
М ен ун га ж а в о б қ а й т а р а о л м а д и м . Н и м а я м д ер д и м ?
Я н а у х л ам о қ ч и б ў л д и м , л е к и н у й қ у м к е л м а д и . У ст и га- 
у стак , б о ш и м л ў қ и л л а б о ғр и д и . К ў зи м н и ю м и б ж и м ў т и р - 
д и м .
Б и л м а д и м , о р а д а н қ а н ч а вақ т ўтд и , б и р п а й т авто б у с 
к е с к и н с и л к и н и б тў х тад и , у ч и б к е т а ё зд и м . Ҳ а й д о в ч и - 
н и н г б о л о х о н а д о р қ и л и б с ў к и н г а н и э ш и т и л д и . К е й и н у 
б и р д а н ж и м и б қ о л д и . Ҳ ам м а: “ Н и м а бўлд и ? Н и м а r a n ? ” 
— д е я б ў й н и н и ч ў зи б о л д и н г а қ а р а й б о ш л ад и .
— О рқага! О р қ ага ҳ ай д ан г, — д ед и ҳ а й д о в ч и н и н г ё р д а м ­
ч и си . — Ў ти б к е т и б қ о л а м и з.
— А й тган д и м м ен сен га: “ Ш у л а р б и л а н т е н г л а ш м а , 
а р а л а ш м а у л а р н и н г и ш л а р и г а ” , деб . А н а э н д и , м а н гл а й - 
и н гд а н д ар ч а о ч и б кетади .
— К ўп га п и р м а й о р қ а га ҳайданг! — б а қ и р д и ёр д ам ч и .
14

---

— К ў р м а я п с а н м и қ ў л и д аги н и ?! — ҳ ай д о в ч и ҳам б а- 
қи р д и .
— М ен д а қўл т е л е ф о н и б о р , — д ед и ўртад а ў ти р ган
б и р й ў л о в ч и , — м и л и с а га т е л е ф о н қ и л а й л и к .
У қў л и д аги к и ч к и н а а п п а р а т ч а н и н г т у гм а л а р и н и б о с- 
д и -д а , қу л о ғи га ту ти б к и м б и л а н д и р гап л аш д и . У м р и м д а 
б у н а қ а н ги м ато ҳ н и к ў р м а г а н м а н , о ғзи м о ч и л и б қо л д и . 
А н ф а й г а н и м д а н у н и н г н и м а л а р д е г а н и ҳам қ у л о ғи м га 
к и р м а б д и .
Б и р м аҳал а в т о б у с н и н г о л д эш и г и о ч и л д и , а ёл л ар и зи л - 
л а б й и ғл ай б о ш л а д и . О л д и н д а ў т и р г а н л а р н и н г га п л ар и га 
қ а р а га н д а , қ а н д а й д и р м а ш и н а а в т о б у с н и н г о л д и н и тў си б , 
у н д ан қ у р о л л а н га н о д ам л а р т у ш и б а в т о б у сга кел аёт ган
э к а н .
— Бу ё қ қ а ту ш , ўв ҳўкиз! — д ега н о в о з э ш и т и л д и
п аст д ан .
К и м э к а н бу, д еб п е ш о н а м н и о й н а г а т и р а б , т а ш қ а р и г а
— а в т о б у с н и н г о ч и л г а н э ш и г и т о м о н и г а қ а р а м о қ ч и
бўлд и м .
— Қ арам а! — д ед и Ш о к и р а к а қ ў л и м д а н т о р ти б .
М ен у н га н о р о зи б ў ли б кўз т а ш л а д и м .
— Ж и м ў ти р , — д ед и у я н а қ ў л и н и и л к и с с и л к и б .
Ҳ а й д о в ч и н и н г ё р д а м ч и с и п а с т га т у ш и б кетд и . Б и р о з ­
д а н к е й и н “ қ а р с -қ у р с ” эт г а н о в о з ч и к д и . К и м д и р и н гр а - 
д и . С ў н г б и р и н -к е т и н и к к и к и ш и ав то б у сга ч и қ д и . Б и - 
р о в и қ ў л и д аги т ў п п о н ч а н и б и р о з ў й н а б ту р д и -д а:
— Ҳ а м м а н г ч ў н т аги н гд а б о р и н и ч и қар ! А гар к и м п у ­
л и н и я ш и р с а , и тд ай о т и б т а ш л а й м а н ! — д ед и .
— Қ и р ғи н к е л с и н сен ларга! — б а қ и р д и а ё л л ар д ан б и р и .
— Й ў л тў с а р л и к қ и л и б м о л т о п гу н ч а о ч и н г д а н ў л га н и н г 
я х ш и эм асм и ?!
— Ҳ о в, м а н ж а л а қ и , я н а б и р м ар та с а й р а й д и га н б ўлсан г, 
т и л и н г н и сугури б о л а м а н , т у ш у н д и н гм и ?! Б о си б ў т и р -д а, 
а й т г а н и м н и с у м к а ч а н г д а н ч и қ а р и б ту р , ҳ о зи р ё н и н г г а
б орам ан ! — д ед и ў ш а й и ги т д агал овозд а.
П е ш о н а м д а н т е р ч и қ и б к ет д и . О там б о р -й ў ғ и б еш ю з 
сўм б ер ган . Й ўл ҳ а қ и н и т ў л асам , ш и м и л д и р и қ ҳам қ о л - 
м асди . О ё қ -қ ў л и м т и т р а б , б утун у м и д и м н и к ў зи м га ж а м - 
л а б , Ш о к и р а к а га қ а р а д и м . К ў р и н и ш и д а н у м е н д а н б ат-
15

---

т а р аҳ во л д а э д и , б и р о в б ў ғаёт ган д ай т е з -т е з н а ф а с о л ар , 
к ў злар и а л а н г -ж а л а н г б о қ а р д и .
А к с и га о л и б , зў р а в о н “ ч ў та л ” й и ғ и ш н и э н г о р қ а ў р и н - 
д и к д а р д а н б о ш л а ш и н и а й т д и -д а , б и з т о м о н г а л а п а н г л а б
кел а б о ш л ад и .
— Т ў хтан г, у к а , — д ед и б и р м аҳ ал , б о я қ ў л и д аги қ а н а - 
қ а д и р м ато ҳ б и л а н т е л е ф о н қ и л га н к и ш и й ў л тў сар у н и н г
ё н и д а н ў ти б к е т а ё т га н и д а ў р н и д а н т у р и б , — б и р н ар сага 
к е л и ш а й л и к .
З ў р ав о н тўхтаб ун га ў г и р и л д и -д а , а ф т и н и б у р и ш т и р и б
қ ар ад и :
— Қ а н и , — д ед и б е п и с а н д о ҳ ан гд а, — н и м а г а к е л и ш - 
м о қ ч и б ў л а я п с а н ?
— М а н а в и н и қ а р а н г, у к а , — д е д и й ў л о в ч и б о я г и м а то - 
ҳ и н и ун га к ў р с а т и б , — н а р х и қ и м м а т , “ к ў к ” и д а етти ю з 
ту р ад и . Ш у н и с и з г а б е р а й и н -д а , б о ш қ а л а р г а т е г и н м а с - 
д а н , о р қ а н г и з г а қ а й ти н г.
Й ў л тў сар у н и н г қ ў л и д аги м ато ҳ н и о л д и ва о б д о н а й ­
л а н т и р и б к ўрд и . С ў н г н и м а д а н д и р н о р о зи б ў лд и , ш е к и л ­
л и , а ф ти б у ж м ай д и .
— Б у н и н г н и м а ў зи ? — д е б сўради .
— Қ ўл т е л е ф о н и , — д е д и й ў л о в ч и х о ти р ж ам о в о зд а , — 
бу б и л ан ў зи м и з ту гул, д у н ё н и н г и стал ган т о ч к а с и г а т е ­
л е ф о н қ и л и ш м у м к и н .
— Й ў ғ-э! — д ед и й ў лтўсар к ў з л а р и ҳ ай р атд ан ч а қ ч а й - 
и б , — ш у н а қ а с и я м ч и қ д и м и ҳали?! Қ о й и л , с и м -п и м й ўқ, 
х о ҳлаган ж о й и н г г а т е л е ф о н қ и л а в е р а с а н . Қ а н и кў р сат- 
ч и , қ а н д а й и ш л а та д и бун и ?
Й ў л о в ч и э р и н м а с д а н , т у г м а л а р н и б и р м а - б и р б о с и б
к ў рсатди . С ўн г: “ Х о ^ п а с ан ги з, м а н а ҳ о зи р Т о ш к е н т г а т е ­
л е ф о н қ и л а м и з ” , д е б р а қ а м т е р а б о ш л а г а н э д и , зў р а в о н
у н и н г қ ў л и д ан м ато ҳ н и ю л қ и б о л д и -д а:
— Бу ё ғи н и ў зи м га қ ў й и б б ер а в е р , — д ед и ў ш ш а й и б , 
— л е к и н -ч и , бу а п п а р а т и н г б и л а н қ о р и н т ў й ғази б б ў л м ай - 
д и . П ул к е р а к , м у л л а ж и р и н г к е р а к б и зга. Ш у н д а б е л и - 
м и за м б ақ у в в а т б ў л ад и , қ о р н и м и з а м тў яд и . М а й л и , бун и
с е н д а н п о д а р к а га о л а м а н . Н и м а қ и п т и , эс л а б ю р а м и з-д а , 
ф а л о н ав то б у сд ан и н т е л л и г е н т н и й к и й и н г а н , гад ст у к ч а-
16

---

л а р и о с и л и б т у р ган о д ам д а н с о в га д е б ... Э н д и ч ў н т аги н г- 
д а г и н и ч иқар!
— У н д а т е л е ф о н и и б ер , — д ед и й ў л о в ч и бу с а ф а р
се н е и р аб , — б и р атў л а \ а м б ў й и д а н , ҳам э н и д а н у р а с а н - 
м и? Ў ғри бўл, ғар бўл, и н с о ф и б и л а н бўл-да!
— В ой и тд ан т а р қ а г а н , ҳали б и з ғар бўп қ о л д и к м и , 
ў з и н г -ч и , ў з и н г к и м сан ?! М а н а в и н и , — у к ў зи ч а қ ч а й - 
ган ч а қўл и д аги м атоҳн и к ў р сатд и , — э н а н г н и н г э р и ў й н аб
ю р и ш и н г уч ун б ер и б қ ў й д и м и , и ф лос?! Б и р о в н и қо н
қ а қ ш а т и б , п у л и га с о т и б о л г а н с а н , я н а етти ю з “ к ў к ” ида 
ту р ад и , д е б ғў д д аясан менга?! Ч и қ а р п у л н и , б и р и н ч и с е н ­
д ан о лам ан !
Й ў л о в ч и аста ч ў н т аги га қ ў л и н и т и қ и б , б и р п а ч к а ю з- 
т а л и к н и о л д и -д а , э р и н м а с д а н , з ў р а в о н н и н г к ў з и н и ў й н а - 
т и б с а н а й б о ш л а д и . Ў ш а с о д д а, гўл (қ ў п о л л и г и н и қ а р а н г, 
отам ш у гап га қ а н д а й ч и д аб я ш а б ю р га н и га ҳ а й р о н м а н ) 
отам : “ П у л т о п и б , ақ л т о п м а г а н а ҳ м о қ ” , д ега н г а п н и б и р
н еч а м ар та а й т га н и э с и м д а бор.
— Э й - й , о н а н г н и эм гурда н б ў лган , н и м а қ и л ая п сан ?! 
Бер ҳ ам м аси н и ! — д е я ў к и р д и й ўлтўсар ва б и р ю л қ и б
у н и н г қ ў л и д ан п у л л а р и н и т о р т и б о л д и . — С е н и тд а я н а
пул б о р , қ о л г а н и н и я м ўз и х т и ё р и н г б и л а н ч и қ а р м а с а н г , 
ҳ а м м а н и н г о л д и д а го л и й қ и л а м а н , ту ш у н д и н гм и ?!
— К е й и н -ч и , — д е д и п ў р и м к и й и н г а н й ў л о в ч и , — 
б о ш қ а л а р га т е г и н м а й с а н л а р м и ?
У н и н г бу га п и д а н н а ф а қ а т зў р а в о н , б а л к и а в т о б у сд а- 
г и л а р н и н г б ар и ҳ а й р о н б ў лд и . Ҳ а , й ў л о в ч и л а р у н и н г
ч ў н т аги д аги б о р а қ ч а с и н и зў р а в о н га қ ў ш қ ў л л аб т у т қ а за - 
ёт га н и га э м а с , б а л к и “ г е р о й л и к ” қ и л а ё т г а н и г а а ж а б с и - 
н и б қ а р а б т у р и ш ар д и .
— С е н , — д ед и т а ж а н г л а ш г а н зў р ав о н , — ш у н ч а а ё л - 
н и н г кўз о л д и д а қ и п -я л а н ғ о ч б ў л м о қ ч и м и сан ?!
— А гар я л а н ғ о ч б ў л и ш и м н и н г улар га ф о й д а с и тегса...
— Э р к а к м и с а н , ҳ е за л а к м и с а н ? — у н и н г г а п и н и чўрт 
к е с и б б а қ и р д и зў р аво н .
П ўри м к и й и н г а н й ў л о в ч и у н га т и к и л г а н ч а ж и м т у р а- 
верди.
— Ш у қ о л у в д и , — д ед и а ё л л а р д а н б и р и б ар д о ш и ту- 
габ, — б и р к а м и м и з с е н и н г а в р а т и н г н и т о м о ш а қ и л и ш
2 -0 8 -5 3 1
A lish e r
nom i

---

қолувди. У ялм аган ш ар м ан д а, б ер п у л и н гн и ў зи н гн и б ун ча 
ер га ургунча!
У н и н г т а н б е ҳ и б о ш қ а а ё л л ар га ҳам т а ъ с и р
қ и л и б , 
ш о в қ и н к ў т ар и л д и . А втобус и ч и д а б и р п а с д а ғал а-ғо в у р
қуп ди . Ҳ ат то б и р -и к к и т а аёл ў р н и д а н т у р и б ҳам к етд и .
— Ҳов! — қ и ч қ и р д и улар га й ўлтўсар. — Ў ти р ҳам м анг! 
Ў л ги н г келдим и?!
Э н д и у н и н г т а ҳ д и д и д а н а ё л л а р қ ў р қ м а й қ ў й г а н , б ар и
еч и н и ш га т ай ёр турган э р к а к н и қарғар, қўллари етса у н и н г 
с о ч и д а н ю л и ш га , ю з и н и т и м д а л а ш га ш ай э д и л а р . П ў п и - 
с а с и и ш б е р м а г а н и н и кўр ган зў р а в о н қ ў л и д аги т ў п п о н - 
чад ан т еп ага қ ар ати б ў қ у з д и . Б и р зум да ғала-ғовур ў р н и н и
қ и й -ч у в , д о д -в о й э га л л а д и . А ёл л ар ҳ а й ҳ а й л а ш и б ж о й - 
ж о й л а р и г а қ а й т и ш д и , ш о ш г а н и д а н б а ъ зи л а р и б и р -б и р и - 
н и н г усти га ч и қ и б ҳам кетд и.
У л а р н и н г т а \л и к а г а т у ш г а н и н и к ў р и б зў р а в о н м а за
қ и л и б кулд и . С ў н г б и р д а н ж и д д и й т о р ти б :
— Ж у д а э з м а л а н и б к е т д и н г, д а в а й , ч ў н т аги н гд а б о р и ­
н и бу ё қ қ а чўз! — д ед и б о яги й ў л о вч и га.
— Б ў п ти , — д ед и у ҳам бу гал э з м а л и к қ и л и б ў ти р м ай
ва ч ў н т аги д аги б о р -б у д и н и ч и қ а р и б у н и н г қ ў л и га т у т қ а з- 
д и .
— Ўҳ-ҳў! — д ея и р ж ай д и й ў лтўсар қ ў л и д аги пул ни 
са л м о к д аб . — Э н д и а н а в и б ар м о ғи н гд а ги у зу к н и ҳам еч.
— И н с о ф қ и л и н г л а р , — д ед и й ў л о в ч и д ад и л о в о зд а , — 
х о т и н и м н и н г с о в ға си б у, ҳеч к и м г а б ер и л м ай д и га н .
— А й н и ш у н и си к е р а к -д а б и зга.
И я г и н и н г о с т и га т ў п п о н ч а н и н г учи т и р а л г а н и д а н сўн г, 
узу к ҳам ж о й и д а н қ ў зғал д и . О ч и ғи , ун га ж у д аям и ч и м
ач и б к етд и . “ Ш а р т м и д и ҳ а м м а н а р с а с и д а н б и р д а н а й р и - 
л и б қ о л и ш и ? — ў й л ад и м и ч и м д а . — О з г и н а т и л и н и т и й - 
иб т у р га н и д а , бу п а д а р и н гга л а ъ н а т и л а р п у л л а р и н и о л и б , 
қ о л га н н а р с а л а р и г а т е ги н м а й т у ш и б к е т и ш а р д и -к у ” .
Б е ч о р а н и ш и п -ш и й д а м қ и л га н зў р а в о н ав т о б у с о х и р и - 
га к е л и б ў т и р м а й , к е й и н г и ў р и н д и қ ц а ў т и р г а н л а р н и ш и - 
л и б к е л а б о ш л ад и .
— М а н а в и н и о л , — д е я б и қ и н и м г а т у р тд и б и р м аҳал 
Ш о к и р ака.
Қ а р а с а м , қўли д а пул бор.
18

---

— Н и м а қ и л а м а н ? — п и ч и р л а б сўр ад и м .
— А н а в и э ш и к н и н г т а ги га о т и б ю б о р , — д ед и у в аҳ и - 
м ал и ш и в и р л аб .
М ен зў р аво н д ан кўз у зм аган кўй и Ш о к и р а к а н и н г қўли - 
д аги п у л н и о л д и м . А м м о о т и б ю б о р и ш га у лгурм ад и м . 
Т а ш қ а р и д а қ а н д а й д и р м а ш и н а “ ғ и й қ ” э т и б тў х тад и , к е й ­
и н “ т а р с -т у р с ” эт га н т о ву ш ч и қ и б , к и м н и н г д и р и н гр а га - 
ни э ш и т и л д и . М и ям д ан : “ Ҳ а й д о в ч и н и н г ё р д а м ч и с и н и бир 
ёғу
1
и қ и л и б қ ў й и ш д и -ё в ” , д ега н ўй я ш и н те зли ги д а ўтди. 
К и м д и р : “ М и л и ц и я !” — д ея қ и ч қ и р д и .
З ў р ав о н б и л а н у н и н г о р т и д ан к е л а ё тга н ш ер и ги ш о ш а - 
п и ш а а в т о б у с н и н г о л д т о м о н и г а ю гу р и ш д и . А м м о о р қ а д а
к е та ё тга н зў р а в о н э ш и к к а ч а ет и б б о р о л м а д и . Б о я г и н а 
ҳ а м м а н и н г к ў з о л д и д а е ч и н и ш г а -д а т а й ё р б ў ли б ту р ган
о р и қ қ и н а й ўл о вч и ў ти рган ж о й и д ан с а к р а б т у р д и -д а, ё н и ­
д а н ю гури б ўтиб кетаётган з ў р а в о н н и н г о р қ а м и я с и г а
ч у н о н а м м у ш т т у ш и р д и к и , й ўлтўсар о в о з ч и қ а р и ш г а -д а
улгу р м ай й ў л а к к а ю зтуб ан гу р си л л аб қ улад и . К е й и н у 
б и р ҳатлаш д а й ў л т ў с а р н и н г ш ер и ги га е т и б о л д и ва и к к и
о ё г и н и н г о р а с и г а т у ф л и с и н и н г учи б и л а н т е п д и . А н а 
э н д и ч и н қ и р и қ н и э ш и т и н г. Ў й л аш и м ч а , м е н д а н у зоги
б и л а н б и р - и к к и ё ш г и н а к ат т а, м а н а в и зў р а в о н а к а л а р и - 
н и н г қ а н о т и о с т и д а и я г и н и о с м о н қ и л и б ю р а д и г а н
й ў л т ў с а р в ач ч ан и н г э р к а к л и г и м о м а т а л о қ қ а а й л а н и б к ет - 
д и -ё в . У н о з и к ж о й и н и и к к и қў л л аб б е к и т г а н ч а , то р
й ў л ак ч ад а б у р ал и б ш у н а қ а н ги ў к и р а р д и к и , н а ъ р а с и д а н
б аъ зи к ў н гл и бўш х о т и н л а р н и н г к ў зл а р и д а н ёш ч и қ и б
кетд и .
Қ о л ган в о қ е а л а р к ў з о ч и б ю м гу н ч а с о д и р бўлд и . А в т о ­
бус и ч и га н и қ о б к и й г а н , ҳ ар б и й к и й и м д а г и , қ ў л л ар и д а 
а в т о м а т у ш л аган б ақ у в в а т й и ги т л а р қ и р ғ и й д а й у ч и б к и - 
р и ш д и . А гар э н д и ҳ а қ и қ и й қ а ҳ р а м о н г а а й л а н г а н ўш а 
й ўл о вч и қ и зи л гу в о ҳ н о м а с и н и ч и қ а р и б к ў р с а т м а ган и д а , 
бу й и ги тл а р ҳ а м м а э р к а к л а р н и н г п е ш о н а с и г а қ у р о л т и ­
раб, қ ў л л а р и м и з н и о р қ а г а қ а й и р и б п а с тга о л и б ту ш ар , 
б ал к и б и р -и к к и т а м и з м у ш т е й и ш г а я м у л гу р ар м и д и к ?
— М а н а в и и к к а л а с и , — д ед и ҳ ал и ги к и ш и .
Б и р п а с д а н и қ о б л и о д ам л а р и к к а л а й ў л тў сар н и ҳам худ­
д и қ о п к ў тар ган д ай б и р с и л т а б а в т о б у сд ан т у ш и р и ш д и .
19

---

О р а д а н ҳеч қ а н ч а ў тм ай а в т о б у с н и т а р к э т и ш и м и з г а
тў ғр и келд и .
Т а ш қ а р и г а ч и қ қ а н и м и з д а н сў н г қ а р а с а м , б и р э м а с , е т - 
ти та м и л и ц и я м а ш и н а с и т е п а с и д а г и . ч и р о ғ и н и а й л а н т и ­
р и б ту р и б д и . Ш у н д а г и н а ҳ ал и ги қўл т е л е ф о н и б о р о д а м ­
н и н г й ў л тў сар лар б и л а н н ега б у н ч а э з м а л и к қ и л г а н и н и
ту ш у н ган д ай бўлдим . Қ и зтал о қ , у атай в а қ г н и ч ўзган эк а н .
М а н зи л га м ў л ж ал д аги д ан а н ч а к еч , қуёш у ф қ қ а ё н б о ш - 
л а й б о ш л а га н м аҳал ет и б к ел д и к. М е н н и м а қ и л и ш н и
б и л м а сд и м , кар ах т б и р аҳ во л д а эд и м . Ш о к и р а к а н и н г
ю зи д а н н о р о зи л и г и к ў р и н и б ту р ар д и . П е ш о н а с и н и т и - 
р и ш т и р и б , т е з -т е з н о с о т и б , зум ў тм ай т у п у р и б т а ш л а р - 
д и . Н о р м а т а к а э с а ҳ ар д о и м г и д е к аҳ во л д а, к ў р и н и ш и д а н
н а х аф а б ў л г а н и н и ва н а х у р с а н д л и г и н и б и л а с и з.
А втоб усд ан т у ш и б , б и р о р к и л о м е т р ч а
я ё в
ю р д и к . 
К е й и н о д ам л а р т ў п л а н и б т у р ган ж о й г а б о р д и к . Т ў ғр и с и , 
б и з г а ў х ш ага н л а р б у н ч а л и к кў п б ў л и ш и н и ў й л а м а г а н
э к а н м а н . К ўз о л д и м д а гўё ер ё р и л г а н -у , ё р и к д а н о д ам
б о д р а б ч и қ қ а н д а й . Б и р и с а р и қ , б и р и о қ , б о ш қ а с и қ о р а , 
узу н , кал т а, с е м и з, о р и қ . Б и т т а с и н и н г а ф т и т и р и ш г а н , 
б о ш қ а с и н и к и қай ғу ли . Ҳ а м м а б е с а р а н ж о м , я н а н е д а н д и р
у м и д в о р . Б и з у ч о в л о н у л а р н и н г с а ф и г а қ ў ш и л д и к . Ш о ­
к и р а к а т у р г а н л а р д а н б и р - и к к и т а с и б и л а н к ў р и ш г а н
б ў л д и , с ў н г б и т т а с и д а н а ҳ в о л и н и сў р ад и . “Д а б д а л а ” , д е ­
ган қ ў п о л ги н а ж а в о б э ш и т и л д и . “ О б б о , — д ея ў й л ад и м
м е н , — э н д и Н о з и м а н и н г о л д и га н и м а д а б о р а м а н ? У ф ф , 
қ а ч о н қ а р а м а й и н , о м а д м е н д а н ю з ў г и р а д и ” .
Бу И п п о д р о м д е г а н л а р и гал ат и ж о й э к а н . Т ў ғр и с и , 
м ен б у н а қ а д еб таса в в у р қ и л м а г а н м а н . Б и з ту р ган ж о й - 
д а н сал н а р и д а ч о й х о н а б о р э к а н , у н и н г сўл т о м о н и д а
қ а т о р д ў к о н л а р . Қ и з и ғ и , б и з н и к и г а ўхш аш — б и р и б а ­
л а н д , б и р и п а с т , б и р и к е н г, б и р и то р . Б и т т а с и н и н г т о м и
ш и ф е р б ў лса, б о ш қ а с и н и к и б р ез ен т. Ш у л а р н и к ў р и б ту ­
р и б к а й ф и я т и м б у ту н лай “ о ё қ о с т и ” б ў л и б кетд и . Ш у 
б о и с , б о ш қ а л а р қ а т о р и б у р н и м н и т о р т и б , э н д и ҳеч б ал о - 
д а н ум и д қ и л м ай ту р ав ер д и м .
Б и р м аҳал у зо к д а н қ а н д а й д и р м а ш и н а к ў р и н д и . О д а м ­
л а р ж о н л а н и б қолд и . К и м д и р : “ Бу м о ш и н а б и з н и к и , ҳ ам - 
м ад ан о л д и н к е л и б ку ти б т у р и б м и з ” , д ея б а қ и р д и . А м м о
20

---

м а ш и н а я қ и н л а ш г а н д а “ м е \н а т к а ш ” й и ги т л а р ун и ўраб 
о л и б , ю р и ш и га қў й м ад и . И к к и т а с и ю к м а ш и н а н и н г з и - 
н а с и га ч и қ и б о л и б , ҳ а й д о в ч и н и н г ё н и д а ў т и р и б к е л а ё т ­
ган о д ам б и л а н с а в д о қ и л и ш га т>'ш иб к ет д и . С ўнг:
— Бўлди! — д ея м ам ну н қ и ё ф а д а б а қ и р д и . — М о ш и н а
за й н и т . Б и з н и н г б р и г а д а м и з т у ш и р а д и , ҳеч к и м э р г а ш - 
м асин!
К о ш к и , у н и н г гап и б и р о в н и н г қу л о ғи га к и р га н б ўлса, 
м а ш и н а ю р и ш и б и л а н б е ш -о л т и о д ам у н и н г о р т и д а н э р - 
гаш д и . М ен : “ Н и м а қ и л д и к ? ” — д ега н м а ъ н о д а Ш о к и р
а к а га қ а р а д и м . У б е п а р в о қўл с и л т а б , ку н б о т и ш г а қ ар аб
о л д и -д а :
— А н а, кеч т у ш а я п т и , э н д и ю к к е л а д и , ш о ш и л м а с л и к
к е р а к , — д ед и .
Х арту гул, а л д а м а га н э к а н , қуёш б о ти б , а т р о ф г а қ о р о н - 
ғ и л и к э т а г и н и ё за б о ш л а г а н д а о л д и н м а -к е т и н ю к м а ш и - 
н а л а р и к е л а б о ш л а д и . Ш у л а р н и н г б и т таси б и зга н а с и б
эт д и . П е ч е н ь е о р т и л г а н э к а н . Б е ш к и ш и (б и зга я н а и к ­
к и та од ам қў ш и л ган э д и ) б и р я р и м соатлард а ю к н и д ў к о н - 
га к и р г и з и б т а х л а д и к . “ Е рга т а х л а я п м и з, зах б о си б к етса 
к е р а к ” , х аёл и м д ан ўтди м е н и н г. Б и р о қ қ а й ғу р м а д и м , ч у н ­
ки к е й и н н и м а б ў л са б ў лар . М у ҳ и м и , ҳ ар б и р и м и з га
ю к н и н г э га с и ю з э л л и к сў м д ан б ерд и .
П у л н и қўлга о л г а н и м д а н к е й и н к а й ф и я т и м ўзгар д и . 
У й и м и зд а ш и ф т га қ а р а б ёт и б қ и л га н о р зу л а р и м х а ё л и м ­
д а т и к л а н д и .
Н ав б ат д аги м а ш и н а ҳам б и з н и кўп к у т т и р м ад и . А тиги 
я р и м с о а т д а н к е й и н « к о к а -к о л а » т у ш и р и ш н и б о ш л а б
ю б о р д и к . Бу с а ф а р м е н қ у т и л а р н и м а ш и н а д а н п а с т д а ги - 
л а р га у зати б т у р д и м . М е н г а Ш о к и р а к а ёр д ам б ер ар д и .
Ч а м а м д а , м а ш и н а я р и м л а б қ о л г а н и д а қ а д д и м н и к ў т а- 
р и б б и р о з н а ф а с р о с т л а б , Ш о к и р а к а га қ а р а с а м , у к л ё н - 
к а н и й и р т и б , ў р т ад аги и д и ш н и н г қ о п қ о ғ и н и о ч и б , б о я - 
д ан б ер и о ғ з и м д а н су в и м н и о қ и за ё т г а н « к о к а -к о л а » д а н
и ч а я п т и . “ Вой қ и з и ғ а р н и н г б о л а с и , — х а ё л и м д а н ў тк аз- 
д и м , — б а л о н и н г к ал таги э к а н с а н -к у !” А вж и м к е л и б к е т ­
д и . Ш ар т т а б и т та « к о к а -к о л а » н и н г о ғ з и н и о ч д и м -д а , қ у л - 
т у лл ати б и ч и б о л д и м . Б и р ам я й р а д и м к и , б и р а м я й р а - 
д и м к и , т а ъ р и ф и г а ти л о ж и з. В уж удим га қ а н д а й д и р қув-
21

---

ват к и р га н д а й бўлди ва я н а д а ш и д д а т б и л а н и ш л а й б о ш ­
л ад и м .
С о а т т а х м и н а н ту н ги б и р л а р д а о ш х о н а га к и р д и к . Ш у 
м аҳ ал д а ҳам бу ер о д ам б и л а н гавж ум э к а н , а м а л -т а қ а л
қ и л и б , н авб атд а т у р и б , б и р к о сад ан п ал о в о л д и к. Ҳ а ё ти м - 
д а б и р и н ч и м ар та ф а қ а т сувга п и ш и р и л г а н п а л о в е й и ш
н а с и б этд и . М а з а с и н и , у с т и д а ги гўш ти ч у м ч у қ н и н г т и л и - 
д а й м ай д ал аб т ў ғр а л га н и н и а й т м а ган д а , о д д и й
о ш д а н
ф а р қ и йўқ. Қ о р н и м р о са о ч қ а г а н э к а н , и ш т аҳ а б и л ан
еди м . А м м о Н о р м а т а к а ч и м х ў р л и к қ и л и б ўти рд и .
— Ҳ а -а , — д ед и у н га қ а р а б Ш о к и р а к а , — е й и ш и н г
у н м а я п т и . Б и зд ан я ш и р и б б и р о н н и м а ю т га н м и д и н г?
— Ш у ям о ш м и ? — ж а в о б қ и л д и Н о р м а т а к а. — С увга 
қ а й н а т и л г а н гуруч.
— Н о р м а л н и й с и н и , ж ў р а ж о н , у й и н гга б о р с а н г , х о т и н - 
ч ан г п и ш и р и б б ерад и . Бу ерд а а р зо н ги н а га қ о р н и н г тў й га- 
н и га ш укур қ и л и б кетавер .
Я р и м о қ ш о м д а н к е й и н ю к т у ш и р у в ч и л а р (н е г а д и р
“ м а р д и к о р л а р ” д е й и ш г а ти л им б о р м а я п т и , д ў к о н д о р л а р - 
д а н б и р и “ч о р а к о р ” д еб ч а қ и р г а н и н и э ш и т г а н э с а м -д а ) 
к ам ай д и . И ш э с а к ў п ай д и . С а ф д о ш л а р и м и з н ар х н и кў тар - 
д и . Ш у п ай тгач а б и т та “ К а м А З ” н и б е ш -о л т и к и ш и ю з 
э л л и к ва ҳ атто к и ю з сў м д ан т у ш и р га н б ў лса, э н д и нарх 
и к к и ю з сўм га ч и қ қ а н д и .
Т о н г ота б о ш л а га н и д а т и н к а м қ у р и д и . Б у н и Ш о к и р
ак ага \ а м а й т д и м . У э с а ҳар саф ар :
— И ш л аган и келд и н гм и ё к и э н а н г н и н г у й и д а д ам о л - 
га н и м и ? — д ея ж е р к и б т аш л ар д и .
Ҳ артугул, с о ат о л ти л а р д а у н га и н с о ф б ер д и м и :
— Ю р и н гл а р , — д ея Н о р м а т а к а и к к о в и м и з н и қуёш
ч и қ и б к ел ган т о м о н г а е т ак л ад и . К ў зи м ю м и л и б к е т а ё тга - 
н и д ан қ а ё қ қ а б о р а ё т г а н и м и з н и б и л м а сд и м .
Ч ам а с и б и р с о а т л а р ю р ган им и зд ан к е й и н б и р д а р в о з а
ё н и д а тўхтад и к . Ш о к и р а к а э ҳ т и ё т к о р л и к б и л а н т а қ и л - 
л а т д и . К ўп ў т м ай , ю з и н и а ж и н б о сга н , с о ч л а р и т ў зғи ган
б и р аёл ч и қ и б к ел д и -д а:
— Н и м а к е р а к ? — д е я сў р ад и а ф т и н и б у ж м ай т и р и б .
— Х о д а, м а р д и к о р л а р м и з...
22

---

— Ҳ и м м , ухлаш га ж о й к е р а к с а н л а р г а , — д ед и аёл 
Ш о к и р а к а н и н г г а п и н и б ў л и б , — к и р и н гл а р .
Ш у н д ай д ея у б и зга йўл б ў ш атд и . И ч к а р и г а к и р д и к . 
М ен к ў з и м н и й и р и б а т р о ф га қ ар ад и м . Б и р о қ у й қ у н и н г
зў р л и ги д ан қ о в о к д а р и м н и о ч а о л м а д и м .
Б и з б и р х о н ага к и р д и к . О ч и ғи , э ш и к н и о ч и ш и м и з б и ­
л а н ш у н а қ а н г и б ад б ў й ҳ и д д и м о қ қ а у р и л д и к и , н а ф а с и м
қ ай тд и .
— Ш у е р д а ё т а с а н л а р , — д е д и о р қ а м и зд а н к е л га н к а м - 
п и р.
— Х о л а, — д ед и Ш о к и р а к а н о р о зи б ў л и б , — бу е р д а- 
ги л а р н и н г ў зи б и р ё н б о ш и д а ё т и б д и -к у , б и з қ а н д а й с и - 
ғам и з? Б и зга б о ш қ а х о н а т о п и б б ер и н г.
— Б а н д , ҳ а м м а х о н ал ар д а о д ам б о р . М а н а , э ш и к н и н г
ту б и д а б ўш ж о й б о р , с а н л а р ҳам б и т та ё н б о ш л а р и н г д а
ё т а в е р а с а н л а р , у ч -т ў р т со а тга ў л и б қ о л м а й с а н л а р , н о з 
қ и л ад и га н б ў л с а н гл а р , к а тт а кўча! — ш ан ғи л л а д и аёл.
Н о и л о ж к ў н д и к . А ввал Ш о к и р а к а , к е й и н Н о р м а т а к а
ва о х и р и д а а к а н г қ а р а ға й э ш и к н и н г ту б и д ан ж о й о л д и к . 
К ў р п а -т ў ш а к ҳ ақ и д а га п и р и ш о р т и қ ч а , ш у н ч а к и ю п қ а г и - 
н а гид ам у ст и га ч ў зи л д и к . Ш у н д а ҳам га в д а м н и н г я р м и
қ у р у қ тах та усти га ту ш д и . К ў зи м н и ю м и ш и м б и л а н у й - 
қуга к е ти б м а н .
Ҳ а , д а р в о қ е , а й т и ш э с и м д а н ч и қ и б д и . Ё т и ш и м и зд а н
а в в а л , Ш о к и р а к а ҳ а м м а п у л л а р и м и з н и я х ш и л а б б е к и т и - 
ш и м и з н и т а й и н л а д и .
Қ а н ч а у х л а га н и м н и б и л м а й м а н , о р а -ч о р а т у ш и м д а м и , 
ў н ги м д а м и , и ш қ и л и б , б и р о в о р қ а м д а н т е п га н д а й б ўлд и, 
я н а б и р о зд а н к е й и н қ а т т и қ н а р с а те ги б ўтди . С ў н г к и м ­
н и н г д и р с ў к и н г а н и ҳам қу л о ғи м га ч а л и н д и . Ш у н д а ҳам 
ш и р и н у й қ у м н и б у зм ад и м .
К е й и н қ а н д а й д и р қўл б а д а н и м н и с и й п а л а ё т г а н д а й
бўлди. А в в ал и га туш к ў р а я п м а н , д е б ў й л а д и м . Б и р о қ қўл 
и к к и о ё ғ и м н и н г о р а с и га к и р г а н и д а н к е й и н ч и д аб ту р о л - 
м ад и м , ку л ги м қ и с т а б , с а п ч и б ў р н и м д а н т у р и б к етд и м . 
Т еп ам д а с о қ о л и ў си б к е т г а н , с о ч л а р и п а т а к б и р од ам
т у р ар эди.
— С и зга н и м а кер ак ? — д ед и м ю р аги м д у к и л л а б уриб.
— Т и с с , — д ед и ҳ ал и ги о д ам л а б и га к ў р сат к и ч б ар м о -
23

---

ғ и н и б о с и б , — б о ш қ а л а р н и у й ғо т и б ю б о р а с а н , ухлай вер.
М ен ун га қ а р а б қ о т и б қ о л д и м . У б ў л са с е к и н ё н и м д а н
ў ти б Ш о к и р а к а н и н г ч ў н т а к л а р и н и п а й п а с л а й б о ш л ад и .
— Ҳ о в а к а , — д ед и м м ен атай о в о з и м н и б ал а н д л а т и б , 
— н и м а қ и л а я п с и з?
— И ш и н г б ў л м а с и н , — д е д и у в аж о ҳ ат б и л а н м ен га 
қ а р а б , — ухла д ед и м сенга! Б ў л м аса ҳ о зи р к а л л а н г н и
с а п ч а д а й у зи б т а ш л ай м ан !
Н о га ҳ о н у н и н г қ ў л и д аги п и ч о қ қ а к ў зи м т у ш и б , б и р ­
д ан ў р н и м д а н т у р и б к етд и м . Т у р аёти б , ё н и м д а ёт ган Н о р ­
м ат а к а н и қ а т т и қ р о қ т е п и б ю б о р д и м . У \ а м б и р д а н ч ўчи б
у й ғо н д и . А м м о м ен у н га э ъ т и б о р б ер м а д и м . С а р о с и м а г а
ту ш ган к и с а в у р га б е з р а й г а н ч а т и к и л и б ту р ав ер д и м .
— Н и м а ra n ? — д е д и Н о р м а т а к а б о ш и н и к ўтари б .
— М а н а в и ... М а н а в и , — д е б қ ў л и м қ а л т и р а г а н ч а б о яги
о д а м н и к ў р с а т д и м , — ч ў н т а г и м и з н и т и т к и л а я п т и .
М е н и н г га п и м д а н к е й и н ч ў н т а к к е с а р қў л и д аги п и ч о - 
ги н и Н о р м а т а к а н и н г т о м о ги га т и р а д и -д а :
— Ғ и н г д е с а н г с ў й и б т а ш л а й м а н , — д ед и .
М ен н а ж о т и ст аб х о н а га к ў з ю гу р ти р д и м . Т ў р д а тўрт 
к и ш и б и р ё н б о ш д а д е р а за т о м о н г а қ а р а б ё т и б д и . К р л - 
г а н л а р и а л л а қ а ч о н ч и қ и б к ети б д и .
Ш о в қ и н д а н Ш о к и р а к а \ а м у й г о н и б к етд и . А ввал и га 
к а р а х т л а н и б т у р д и , в а зи я т н и и д р о к қ и л га ч , б и р д а н с ў к и - 
н и б ю б орд и.
К и с а в у р п и ч о қ н и Н о р м а т а к а н и н г т о м о г и д а н о л и б
Ш о к и р а к а н и к и г а т и р а д и -д а :
— Э н д и у ч о в и н г ҳам я ш и р г а н п у л л а р и н гн и ч и қ а р , 
б ў л м аса, ҳ а м м а н г н и б ў ғи зл а й м а н , — д ед и .
Бу с а ф а р у о в о з и н и х и й л а к ў т ар ган д и . Ш у б о и с , т ў р д а- 
ги л ар ҳам ў р и н л а р и д а н т у р и б б и з т о м о н г а қ а р а ш д и .
— Б ў п ти , м ен б е р а м а н , — д ед и б и р м аҳал Н о р м а т а к а
ва ч ў н т аги н и к о в л а га н к и ш и б ў л д и -ю , м у т л ақ о к у т и л м а ­
ган д а к и с а в у р н и н г ч о ти га т е п и б ю б орд и .
— В ой и т д ан тар қ аган ! — д ея о ғ р и к д а н ў к и р и б ю б о р д и
э г и л и б қ о л га н к и саву р .
Ш у м а \а л э ш и к қ а р с и л л а б о ч и л и б , тў р т н а ф а р д е в қ о - 
м ат й и ги т б о с т и р и б к и р д и . М ен ул ар га э н г я қ и н т у р га н - 
д и м , б и т та с и ж а ғи м га қ а р с и л л а т и б т у ш и р и б қо л са б ў ла-
24

---

д и м и ? З а р б а ш у н ч а л и к к у ч л и э д и к и , гу р си л л аб ги лам
усти га қ у л ад и м . Ш у п ай тд а к и м д и р ё м о н с ў к и н д и ва: 
“ М а н а с е н г а , м а н а с е н г а , ур!” д е г а н о в о з л а р я н ф а й б о ш ­
л а д и . О ч и ғи , ў ш ан д а к и м к и м н и у р а я п т и , к и м т и н м а й
с ў к и н а я п т и , и д р о к э т о л м а сд и м . Ч у н к и к ў з о л д и м н и ту ­
м ан қ о п л аб о л г а н д а й , қ у л о ғи м т и н и м с и з ш ан ги л л а р д и .
М у ш тл а ш и ш қ а н ч а в а қ т д а в о м э т д и , б и л м а й м а н . Б и р
м аҳал к и м д и р ю зи м га су в с е п д и , с е к и н к ў з и м н и о ч д и м . 
Н и м а л а р б ў л г а н и н и а н гл аёл м ай , га р а н гс и б ёт д и м . К е й и н
су в с е п г а н о д ам қ ў л и м д а н т о р т д и , б и р ам а л л а б ў р н и м д а н
т у р д и м . Б о ш и м л ў қ и л л а б о ф и я п т и . А л а н гл а б ш е р и к л а - 
р и м н и қ и д и р д и м . А ж або! У лар ё н г и н а м д а т у р и ш ар д и . 
Ф а қ а т Ш о к и р а к а н и н г л а б и н и н г б и р ч е к к а с и д а н қ о н
о қ а р , Н о р м а т а к а э с а к ў зл ар и ўт б ў ли б ё н и б , қ и з а р и б - 
б ў зар и б ту р ар д и . Е рд а б ўлса, б о яги н а б о с т и р и б к и р га н
д е в қ о м а т й и ги тл а р и н қ и л л а б -с и н қ и л л а б ёт и ш ар д и .
— Я х ш и м и с а н , ука? — д ед и Н о р м а т а к а ел кам га қ ў л и н и
қўй и б .
М ен “ \ а ” д е г а н д е к б о ш и м н и қ и м и р л а т д и м .
— У н д а т е з р о қ бу худо қ а р ға га н у й д ан к е т а й л и к , ҳали
бу и т в а ч ч а л а р н и н г қ о л га н л а р и ҳам к е л и б қ о л и ш и м у м ­
к и н .
Б и з а п и л -т а п и л т а ш қ а р и г а ч и к д и к ва м ен қ а й р и л и б
п а с т а к к и н а , с у в о к д а р и кўч ган уй га р азм с о л и б қ ар ад и м .
К еч аси уй қум зў р л и ги д а н , ҳали а й т г а н и м д а й , м а ҳ а л л а ,
о р а л а б к е л г а н и м и з н и п а й қ а м а г а н э к а н м а н . Б а л а н д -п а с т
у й л а р о р а л и ғи д а ги т о р й ўлд ан к е т и б б о р а я п м и з . Ш о к и р
а к а ж а ғи т и н м а й Н о р м а т а к а н и м а қ т а й д и . З ў р а в о н л а р
м е н и у р и б а ғд а р га н л а р и д а н к е й и н Н о р м а т а к а кутури б
кети б д и . У л ар н и ш у н а қ а н ги т е п ки л аб т а ш л а б д и к и , Ш о ­
к и р а к а а н г р а й и б қ о л и б д и .
— Қ аер д ан ў р га н га н с а н б у н д ай м у ш тл а ш и ш н и ? — д ед и
Ш о к и р ака.
Н о р м а т а к а ж а в о б қ и л м а д и . И н д а м а й б о ш и н и э гга н ч а
кетавер д и . Б и р о зд а н сў н г Ш о к и р ак ад ан :
— Қ аер д а турам и з э н д и ? — д ея сўради .
* — Я н а б и т та ж о й б о р , л е к и н а н ч а у зо қ , т а х м и н а н я н а
и к к и к и л о м е т р ч а ю р а м и з, ў зи я м м а ҳ а л л а н и н г о х и р и д а. 
Э гал ар и я х ш и о д ам л а р . Ҳ а м м а н и я м қ ў я в е р м а й д и . И к к и
25

---

ку н ёти б к е т га н м а н . Ҳ а р қ а л а й , кўз т а н и ш б ў ли б қ о л г а н - 
м и з , б и зга ж о й б ер ар , — д ед и Ш о к и р ака.
— А м ал лаб б о р а р м и з , т и н ч б ў л са б ў л ган и , — д ед и
Н о р м а т ака.
Н и ҳ о я т Ш о к и р а к а а й т га н ж о й г а ет и б б о р д и к . Х и й л а 
б ат а р т и б уй э к а н . Х о н а д о н э га л а р и ҳам к ў р и н и ш л а р и д а н
ё м о н о д ам л ар га ў х ш ам ад и . Ш о к и р а к а н и д а р р о в т а н и ш - 
д и . Л е к и н б о ш и д а ж о й й ў қ д и г и н и , э н д и и ж а р ага о д ам
қ ў й м а с л и к л а р и н и а й т и б , и зи м и зг а қ а й т а р и б ю б о р и ш м о қ - 
чи б ў л и ш д и . Ш о к и р а к а ас то й д и л я л и н и б , к у н и г а уч ю з 
с ў м д ан б е р и ш н и ваъд а қ и л г а н и д а н с ў н г, н о и л о ж р о зи
б ў л и ш д и .
Б и зга а ж р а т и л га н х о н ага кў п и б и л а н т ў р т к и ш и с и ғ а р - 
д и . Б у н и н г у сти га, к ў р п а -ё с т и қ л а р и ҳам б о р э к а н . Қ о л а - 
в ер са, ю в и н и ш х о н а с и га ҳам б ем а л о л к и р и б ч и қ и ш и м и з
м у м к и н .
Б у н д а н зў р и н и т о п и б б ў л м а й д и , — д ед и Ш о к и р а к а
к ў р п а ч а л а р д а н б и р и н и т ў ш а б у с т и га ў т и р а р э к а н , — 
х ў ж а й и н л а р — э р -х о т и н қ а р и б қ о л и ш г а н , н а р с а л а р и м и з - 
н и ҳам б ем ал о л қ ў й и б к е т и ш и м и з м у м к и н . Б и р о в т е г и н - 
м ай д и .
— А й т и б б ў лад и м и ? Я н а б и р о р та х о н а с и га о д ам қўй са... 
Ҳ о з и р ў ғр и д ан кў п и б о р м и к а н , ў зи м и зг а п и ш и қ б ў ли б , 
б о р а ш қ о л -д а ш қ о л и м и з ... — Н о р м а т а к а т у ти л и б қо л д и . 
— Ў зи қ а н ч а г и н а н а р с а м и з б о р ?
Д а р в о қ е , у эн д и гап га қ ў ш и л а д и га н б ў ли б қ о л га н д и .
Х уллас, б и з ж о й л а ш и б о л г а н и м и з д а н к е й и н , я н а и к к и
с о а т л а р ч ам а с и д ам о л д и к , сў н г ю в и н и б и ш га о т л а н д и к .
П а й ш а н б а к атта б о зо р б ў л а р к а н , Қ о з о ғ и с т о н д а н с а в - 
д о га р л а р к е л и б м ол о л и б к е т и ш а р э к а н , и ш кўп.
М ен ҳар б и р м а ш и н а ю к и н и т у ш и р аё т га н и м и зд а ў зи м ч а 
ч ў н т аги м д а ги п у л н и н г ҳ и с о б и н и о л а м а н , н а за р и м д а , ҳали
к а м д а й т у й и л а в е р а д и -д а , қ о н и м қ а й н а б , б о ш қ а л а р б и т га
я ш и к н и к ў т ар ган д а м ен и к к и т а с и н и т а ш и ш г а у л гу р ам ан .
Б и р с а ф а р Ш о к и р а к а б и л а н Н о р м а т а к а б о ш қ а б и р
б р и гад ага қ ў ш и л и б к ети б қ о л и ш д и -ю , гала б его н ал ар о р а - 
с и д а қ о л д и м . “ М а й л и , ш у с а ф а р д а м о л и б т у р а й , улар 
қ ай ти б к е л га н л а р и д а н к е й и н б о ш қ а с и г а б и р га б о р а м а н ” ,
26

---

д ея б и р ч етд а т у р га н д и м , қ о р и н қ ў й га н , п ўри м к и й и н г а н
б и р о д ам кели б :
— И ш л а й с а н м и ? — д е б сўради .
— Ҳ а , — ж а в о б қ и л д и м м е н х у р сан д бўлиб.
— Ш е р и к л а р и н г б о р м и ?
— У л ар ю к т у ш и р и ш а я п т и , а й т и б к е л а й м и ?
— К е р а к м а с , ю р бу ёқ қ а.
М ен у н и н г о р т и д ан эр га ш д и м . Ў зи м ч а: “ Ҳ о з и р б о р а- 
м ан -у , и к к и -у ч т а од ам н и н г и ш и н и б и тта ўзи м қ и л и б т а ш - 
л а й м а н , к е й и н уч б а р о б а р пул о л а м а н , а к а л а р ҳ а й р о н
қ о л и ш а д и ” , д е я хаёл қ и л и б к е т а я п м а н .
У н ч а узок, ю р м а д и к , ч о й х о н а д а н э л л и к қ а д а м ч а ў тга- 
н и м и з д а н к е й и н , ў н г т о м о н д а г и б и р и н ч и д ў к о н га к и р - 
д и к .
М ен га и ш б е р м о қ ч и бўлган од ам к и р г а н заҳ о ти д ў к о н - 
н и н г и ч и д а ги б и р о д ам б и л а н т о р т и ш и б к ет д и . М ен
б ўсағад а улар га а н г р а й и б қ а р а б т у р и б м ан .
— Ҳ о в , парази т! — д ея ў к и р д и б и р м аҳал м е н и э р г а ш - 
т и р и б б о р ган о д ам о р т и т а ў гр и л и б . — Б у ё қ қ а кел!
М ен қ ў р қ а -п и с а у н и н г ё н и га б о р д и м .
— С а н и ш л а й с а н -а ! — д е д и у т азаб л ан и б .
М ен д о в д и р ай б о ш л ад и м . Ҳ еч н ар са д её л м а й м а н . У н и н г 
б аттар ж ахд и ч и қ д и ва х е зл а н и б ав в ал б ў й н и м г а , к е й и н
к е к и р д а ги м га м у ш т т у ш и р д и . О ё ги м е р д а н у зи л и б учиб 
к етд и м , т ах л аб қ ў й и л га н қ у т и л ар га б о р и б у р и л д и м . Қ у ти - 
д аги н а р с а л а р у с т и м д а н тў к и л д и . Б и р қ а т т и қ н а р с а б е- 
л и м г а у р и л и б , и н гр а б ю б о р д и м . Ш у н д а м е н и у р ган о д ам
ж уда ё м о н с ў к и н д и . Ё ш л и ги м д а н о н а м н и н г н о м и н и а й ­
т и б с ў к и н и ш с а к ў т а р о л м а с д и м , ж у н у н и м қ ў зи б , м у ш тл а- 
ш и ш га т у ш и б к е т а р д и м . С ў к и н г а н к и ш и н и н г ё ш и к ат та, 
куч им е т м а й д и га н о д ам б ў лса, қ ў л и м га и л и н г а н н а р с а
б и л а н у р а р д и м , т а в б а с и г а т а я н м а г у н ч а т и н ч и м а с д и м . 
Ш у н д ай ҳам б ў л га н к и , о ғ зи -б у р н и м қ о н г а б е л а н и б , о ж и з - 
л и ги м д а н ҳ ў н гр аб й и ғл а га н м а н . Ҳ о з и р ҳам ў р н и м д а н с а п - 
ч и б т у р д и м -д а , қ ў л и м га и л и н г а н к уги б и л а н м е н и бу 
ер га алдаб о л и б к е л га н о д а м н и н г б о ш и га а я м а с д а н ур- 
д и м . Б ах ти га, к а р т о н к у ги э к а н , у н га ҳеч н а р с а қ и л м а д и - 
ю , б о ш и қ у т и н и н г ў р т аси д ан ё р и б ч и к д и . Н а за р и м д а , у 
м ен д ан бун и к у тм аган д и . Ш у б о и с , аввал д о в д и р а б қ о л д и ,
27

---

қ и з а р и б -б ў з а р д и . Ш у л а ҳ за м и я м я ш и н т е зл и г и д а и ш л аб
кетд и ва я н а б и т та қути б и л а н у н и н г б о ш и га с о л д и м . У 
б и р л а ҳ за м е н га т е р м и л и б к ў зи о л а й и б т у р д и -д а , к е й и н
гу р си л л а га н ч а о р қ а с и г а қ у л ад и . Э н д и қ о ч и ш к е р а к эд и .
Т а ш қ а р и г а қад ам қ ў й г а н и м н и б и л а м а н , к а л л а м г а б и р
н и м а қ а р с и л л а б у р и л д и . Б о ш и м н и у ш л а га н ч а , н а ф а с и м
т и қ и л и б , ҳ ар с и л л а б қ о ч д и м . Т ў ғр и с и , ў ш ан д а қ а ё қ қ а к е - 
т а ё т г а н и м н и ўзи м ҳам б и л м а сд и м . М а қ с а д — қ о ч и ш , а н а - 
ви л а р д а н у зо к д а ш и ш . Н и ҳ о я т , о ё ғи м д ан д а р м о н к ет и б , 
т ўхтад и м ва б у р и л и б о р т и м г а қ а р а д и м . М е н и \ е ч ки м
қ у в л ам аёт ган э к а н . “ Ў л-а! — д ея я н и д и м и ч и м д а ў зи м - 
н и -ў з и м . — Ю р ак \ а м қ у ё н н и к и д а н б ат т ар э к а н - д а ” . Л е ­
к и н н е га д и р х у р сан д э д и м . Ҳ ар қ а л а й , б о п л а д и м . Ҳ а қ и м - 
н и б е р и б қ ў й м а д и м . Э н д и б и р о в га қўл к ў т а р и ш д ан о л - 
д и н у ё қ -б у ё қ н и ў й л ай д и .
Б и р о қ б и р о зд а н к е й и н к а й ф и я т и м т у ш и б к ет д и , ч у н к и
э н д и м а р д и к о р л а р ё н и га б о р о л м а с , б и р о р т а и ш қ и л о л - 
м ас эд и м . Б о ш и м қ о т д и , н и м а қ и л а р и м н и б и л м а й , ан ч а 
муддат ў й л а н и б т у р д и м . М и я м га т у з у к р о қ б и р о р ф и к р
к ел м ад и . Ш у н д ан сў н г, Ш о к и р а к а б и л а н Н о р м а т а к а н и
т о п м о қ ч и б ўлд и м . Э н д и б и т та и л и н ж и м ш у л ар д ан . Ҳ а р - 
тугул, Н о р м а т а к а н и н г қ ў л и д а н и к к и -у ч т а о д а м н и б и р
ёкуш қ и л и ш к е л а р к а н . Ў л и б д и м и , б у с а ф а р ҳам я к к а л а - 
т и б қ ў й м ас. К ў зи м ж и қ қ а ё ш га тў лд и , ў к с и н д и м ва т е з- 
т е з ю р и б у л а р н и қ и д и р и б кетд и м .
Й ў қ , ю к ту ш и р аё т га н л а р о р а с и д а у л ар к ў р и н м а д и . С ў н г 
м а р д и к о р л а р тў д ал аш и б т у р ган ж о й га я қ и н б о р д и м . У лар- 
д а н б е ш -о л т и қ ад ам б ер и д а тўхтаб , м у ш у к к а ў х ш аб п о й - 
л а д и м . Ю р аги м гу р си л л аб у р ар , е л к а м д а н б и р д у н ё х а в о - 
т и р б о сар д и .
М е н и д ў к о н и г а о л и б б о р и б у р ган о д ам б и л а н ш ер и ги
к ў р и н м а д и . Л е к и н б а р и б и р к ў н гл и м д а ҳ а д и к б о р , ваҳ и м а 
б о сад и . Н а за р и м д а , у п о й л а б т у р га н д а й , тў дага қ ў ш и л и - 
ш и м б и л а н , кел а с о л и б , ё қ а м д а н б ў ғад и ган д ай ту й и л а д и . 
Ш у б о и с , п о й л а б т у р ав ер д и м . Б и л м а д и м , қ а н ч а т у р д и м . 
Б и р м аҳал Ш о к и р а к а га к ў зи м ту ш д и . У е л к а с и н и н г ч а н - 
ги н и қ о қ и б , “ ҳ а м к а с б л а р ” и н и н г ё н и га к ел а ё т га н д и . Э н - 
т и к д и м , ю гу р ган ч а у н га е т и б о л д и м .
— А ка, — д ед и м й и ғл а м с и р а б , — б у н а қ а м а с -д а э н д и .
28

---

— Н и м а бўлди? — сўради у овозим дан хавфсираб.
М ен гапирм адим , йиғлаб ю бориш дан уялдим , ортимга
ўгирилиб кета бош ладим . Т аб и и й к и , у: “Тўхта, тўхта” , 
дея орқам дан эргаш ди. И к ки -у ч қадам ю ргуним ча, ҳар 
қалай, бироз ўзи м н и боси б олдим ва тўхтаб ортим га ўги- 
рилдим . Қ аердан дир Н орм ат ак а п айдо бўлибди.
— А ка, — дедим энди Н орм ат акага мурож аат қилиб, 
— менга ури ш и ш н и ўргатинг.
Гапимдан иккаласи ҳам ҳайрон бўлиб, бир-бирига қараб 
олиш ди.
— Ҳ ов бола, — деди Ш оки р ака, — гапир бундай, 
ним а бўлди ўзи?
Ш ундан к ей и н м ен уларга бўлган воқеани айтиб бер- 
дим . Г ап и м н и н г охирида:
— О тамга ваъда б ерувдингиз-ку, Ш о ки р ак а, қараб 
ю раман деб, — дея ўп ка-ги н ам н и ҳам билдириб қўйдим.
— Ким юр деса кетаверасан м и , эш ш ак?! — бақирди 
Ш оки р ака. — Сал о д ам н и н г турқи -тароватига қараш
керак, ки м ли гин и билиш керак, ундан кей и н иш га бо- 
рилади-да!
М ен ғинг д ем ади м , б ош и м н и эги б туравердим. Бун га 
сай и н , Ш о ки р ак а ж азавага туш иб, боласи н и ури ш ган - 
дай бидирлайверди.
— Қ ўйинг, ак а, — деди охири Н орм ат ак а уни “с а й ­
ра ш ” д ан тўхтатиб, — бу \а л и ёш бола-да, яхш и билан 
ё м о н н и н г ф ар қ и н и қаердан б илси н ? Бу-ку, м айли , ўзи- 
м из ҳам ҳозир би ров етакласа, кетаверам из, тўғрими? 
К етдик, ҳали иш кўп. У ёги бир ran бўлар. Д унё сўроқ- 
си з эм ас-ку, м агазини бўлгани билан о см о н н и уш лаб 
турмагандир.
У нинг гапидан кўнглим кўтарилди, ҳурматим ош ди. 
Худди ўзи м н ин г акам дай кўриб кетдим. С ал қолди қучоқ- 
лаб олиш им га. Ш у маҳал ён и м и зга б и р й игит келди. 
Ёш и угтизлар атроф ида.
— Й и ги тлар, иш бор, қи ласи зларм и? — д ея сўради.
— Н еча пул берасиз? — сўради Ш о ки р ака унга бош - 
д а н -о ё қ қараб чиқиб.
— К ароче, эл л и к сўмдан. Ф ақ ат я н а учта одам. С излар 
кам лик қиласизлар.
29

---

— Н и м а иш ? — деди Ш о ки р ака.
— Битта тунука бор. Ш уни узоғи билан би рор к и л о ­
метр наридан олиб кели ш и м и з керак.
— Қўш инг.
— Ўзи битта тунука бўлса, н им аси га қўш ам ан?
— Биз қи ладиган меҳнатим изга яраш а сўраяпм из. Бир 
килом етр ж ойга бориб келгунча битта м ош инадаги ю кни 
туш ирса бўлади, олти киш и. Ю здан кам и кам.
— Бўпти, етм иш беш! Б ирпасда бўлади.
Ш оки р ака кўнди, мен хурсанд бўлдим. Ҳ ар қалай, 
анави ярам аслардан узоқроқ, кўнглим хотирж ам бўлади. 
Ҳеч кимдан хавф си рам ай м ан .
Бозордан ч и қ и б , б и роз теп али кка ю рдик. Д арахтзор 
бош ланди. Ҳ а м м аё қ қ о п -қ о р о н ғи , ҳеч ки м гапирм айди, 
ж им кетиб борам из. О ра-чора дарахт ш охида б и р қуш 
сайраб қўяди. Ю ракка ғулғула туш ади. Ш ери клард ан ор- 
тда қол м асл и кка ҳаракат қилам ан. Ҳеч ю р ак н и н г ўйноғи 
босилм айди. С аб аб ки , қабристон ичидан кесиб ўтаяп- 
миз. Т ўғриси, қабри стон га кундузи бориш га қўрқардим , 
ҳозир оқш ом д а ю р и ш н и н г ўзи бўладими? Ў лган н и н г ус­
тига теп ган дек, олдинда кетаётган иш берувчи: “ Эҳтиёт 
бўлларинг, э ск и қабрлар ом он ат, босволиб ичига туш иб 
кетм англар тағи н ” , деб огоҳлантириб қўяди ки , од ам н и н г 
ю раги ортига тортиб кетади.
М асжидга ўхшаган бир иморат қурилаётган экан: п и ш и қ
ғиш тдан терилган баланд д ев о р л ар и битган, устига ш и ­
ф ер қоқилган, л еки н ҳали эш и к-ром и ўрнатилмабди. Бино 
ичига кирдик. Т ў ф и с и , аввалига и чкари га оёғим тортм а- 
ди. Ч унки ки н ода кўргандим , одам ларни м ана ш ундай 
о в л о қ ж ойга олиб кели ш и б, отиб таш лаш ади. Б и р о қ та- 
ш қарида қоли ш га \а м ю рагим бетлам асди, чунки й иги р- 
ма қадам нарида, балан д-п аст, б и р и н и н г атроф и п ан ж а­
ра билан ўралган, б о ш қ а си н и н г усти, қорон ғи да яхш и 
кўри н м ай д и -ю , ҳар қалай, б етон м и , м арм арм и , и ш қ и - 
либ, ним а билан д и р ёп и лган қабрлар дўм п ай иб турибди.
Йўл бош ловчи ти м и р ски л ан и б н и м ан и д и р топди-да:
— К елинглар, кўтаринглар, — деди.
Б из у айтган н арсани уш ладик, ҳақиқатан ҳам, қан а- 
қадир тунука экан . Э ни и кки метрча келади -ю , л ек и н
30

---

узунасига олти -етти метрдан кам эм ас. О ғирлиги ҳам 
ш унга яр аш а. О лти к и ш и л аш и б и н қ и л л а б -с и н қ и л л а б
кўтардик. С ўнг уни б и н о н и н г ичидан олиб ч и қ и б , орти - 
мизга қайтдик. Й ўлак хийла тор, гоҳ-гоҳида ю м ш о қ ж ой - 
л ар н и ҳам босардик. Э ҳтим ол, бу қабрдир, о ё қ остига 
қа р аш н и н г эса иложи йўқ.
Х уллас, айти лган м ан зи л га тун укан и элти б бердик, 
очиғи , бўларим бўлди. А й н и қ са, ўш а од ам н и н г д ўкон чи - 
лардан бири би лан талаш иб -торти ш и б : “ О ка, бу н арсани 
қим м атга о л ган м ан ” , деган гап и н и эш и тган и м д а, устига- 
устак, ваъда қи лин ган пулдан й игирм а беш сўмдан қи си б 
қолганида, қон и м кўпчиди.
— М ан ави ни олиб қўй и нг, — дея у берган пулни Ш о ­
ки р акага узатдим.
— Н ега? — деди у.
Ч и р о қ ёруғида ун и н г \а м норозилиги ш ун доққи н а ю зи- 
д ан кўриниб турарди.
—^ К е й и н р о қ берарсиз. М енга сал и лвирагани туш иб- 
ди. Й и рти б қўям ан , п улл ари н ги зн и н г орасига қўйсангиз, 
яхш и туради.
Бу оқш ом ҳам то н г отгунча иш ладик. Ш ери клари м дан
к а м р о қ то п д и м -у , л е к и н у лард ан к ў п р о қ ч арчаб м ан . 
О ёғим ни судраб иж ара уйга етиб, бош им ёсти қ қа тегиш и 
билан ухлаб қолдим . Одатда, мен кам д ан -кам туш кўрар- 
дим . Кўрган туш ларим \а м эси м да қолм асди. И ш он аси з- 
м и, қи ш л о ққ а о п п о қ “ Н е к си я” м и н иб борибм ан. Ҳ ам м а 
мени кутиб олган и ч и қ қан м и ш . О лдинда отам , укаларим 
турибди. Улардан сал орқарокд а Н ози м а. П уш ти ран г 
кўйлак к и й и б олган, соч лари ни аллам бало қи либ, л аб и - 
ни қи зи лга бўяган... бир сулув-бир сулув эм и ш к и , кўриб 
кўзим га и ш он м асм и ш м ан . Я н а қарин дош -уруғи м и з бир 
четда қолиб, ай н ан ун и н г ён и да м аш и н ам н и тўхтатиб- 
ман-да:
— Қ ан и , хон им , ўтиринг, — дебм ан илж айиб.
У ҳам атроф идагиларга “ кўриб қўй и нглар" деган дек 
кеккай и б б и р сидра қараб ч и қи б д и -д а, секи н м аш инага 
ўтириб, м енга ж и лм айибди. Оҳ, ўш анда ун и н г сулувли- 
гини бир кўрсангиз эди! М ен и н г ўрним да си з бўлгани н - 
гизда ҳам бу дунёсидан кечиб юборган бўлардингиз! Аммо
31

---

ш и ри н лаҳзалар узилди, кимдир: “ О н аги н ан гн и ...” , деб 
сўкди. О ртимга ўгирилиб қарасам , отам. “ Ўлдим!” — деб 
бақи ри бм ан ва м аш и надан туш а соли б қочибм ан...
У ёғини б и л м ай м ан , ним а бўлди? У йғониб кетдим. 
Қ арасам, ш ерикларим аллақачон ўринларидан туриб, ю ви ­
ниб ҳам бўлиш ибди. С оат кечки беш н и кўрсатиб тури б ­
ди. Н оилож ж ой и м дан турдим.
К ўрган туш им ҳеч кўз олдим дан кетм айди. Ю рганим - 
даям -турган и мдаям хаёл им да айланаверади. М аш ин а м и ­
н и б қ и ш л о қ қ а б о р ган и м га хурсанд бўлсам , о там н и н г 
сўккан и дан эса к ай ф и яти м туш иб кетади. Ш ундан м и , 
билм адим , и ш и м н и н г \а м тай и н и бўлмади.
О радан ўн кун ўтди. А н ча-м ун ча пул ж ам ғариб қўйдик. 
Э нди бу пулларни ўзи м и з билан олиб ю ри ш и м и з ёки 
ижара уйда (гарчи бу ер аввалгисидан и ш о н ч л и р о қ бўлса- 
д а) қолдири б кетиш хавфли эди. Х отин, б ола-чақаси дан
хабар олиб кели ш учун Н орм ат ак а қ и ш л о қ қ а кетадиган, 
б из бир кун ей и ш -и ч и ш и м и зга етадиган пул олиб, қол- 
ган и ни унга бериб ю борадиган бўлдик. Л ек и н мен ун и н г 
кети ш и н и ҳечам истам аётган эдим . Ҳ ар қалай, кам ran 
бўлса-да, Ш о ки р акадан кўра, унга кў п р о қ суяни б қол- 
гандим . Х охдам аётган и м н ин г ян а бир сабаби эса, мени 
урган ўш а д ў к о н ч и н и н г (уни б ош қа кўрм адим , балки 
б и рон ёқ қа кетгандир, эҳтим ол, шу ж и п и р и қ бола билан 
муш тлаш иб ю рам ан м и, дея қўл силтаб қўя қолгандир) 
мени қидириб келиб қолиш идан хавф сираётгандим . Аммо 
начора? У ни н г б о ла-ч ақаси қи ш л оқд а, хабар олиб кели - 
ш и керак.
О радан и кки кун ўтиб, у қайтиб келди. А йтиш ича, 
о там н и н г дим оғи ч оғ бўлибди: “Л ақ м ан и н г боласидан 
ҳам одам ч и қ ар к а н -д а” , д еган м и ш . Бу ran м енга алам 
қи либ, Н орм ат акага ўқрайи б қарадим . Н азарим да, у м е­
н ин г, отам н и н г, умуман, .уруғ-ай м оғи м ни н г л ақм ал и ги - 
ни эси м га солаётгандай, кам ситаётгандай эди.
— И ш қи ли б , бериб ю борган пулларим издан чўнтагин - 
гизда о з-м о з қолиб кетм адим и? — дедим унга ҳам бир 
н и ш сан ч и б қўйиш мақсадида.
— Н и-ма?! — деди у бирдан кўзи олай и б устим га бос- 
ти ри б келаркан. — Я н а бир қайтар-чи!
32

---

— Қ ўй, — деб ун и н г олди н и тўсди Ш о ки р ака, — ёш 
бола, билм ай гап и риб қўйди-да. Ш унга ури ш и ш и н г ке- 
ракм и? К ап -катта, бола-ч ақали одам...
— Й ўқ, эш и тди н ги зм и ун и н г гап и ни ... Ҳ ов бола! — 
деди у ўқрайиб. — Б и р ти й и н и н гн и обориб берм айм ан 
энд и . Сволич! Я хш и ли к н и билм аган ҳайвон!
Ш унақан ги тилим қи ч и д и ки , зўрға ти ш и м н и -ти ш и м га 
б оси б чидаб турдим. Б и лам ан , агар бирор н и м а дейдиган 
бўлсам, аяб ўтирм айди. Бундай пайтда ж им туриш — эн г 
яхш и йўл (ўш а пайтда мен содд ан и н г ш унга акдим етга- 
н и н и қаранг).
Ш ундан ке й и н ҳам ан ч а вақтгача Н орм ат а к ан и н г 
қ о в о ғи о ч и л м а д и . Ш о к и р ак ага гап и р ад и -ю , м е н и н г 
ю зим гаям қарам айди. Ўлай агар, ёри ли б кетай, дедим . 
О хири кечи ри м сўрадим. “ Б и л м ай гапириб қў й и б м ан ” , 
дедим. Ш у-ш у олам гулистон, аввалгидек ака-укага ай - 
лан ди к.
Бозор эн д и қиш лоғи м дай бўлиб қолди. Қ аерда ним а 
сотилади, д ўкон и қ ан ақа-ю одам лари — хуллас, менга 
беш қўлдай маълум. Э н ди қаерга бўлса, ш ерикларим си з 
кетаверам ан. Ш ундай к ун ларн и н г бирида б и з м акон кур­
ган чойхон а ёнидаги м айдон чага (дарвоқе, бу ч ойхон а- 
н и н г бош лиғи ғалати эди. Б ош и д а о п п о қ салла, эгн и да 
оҳори тўкилм аган ч оп он , оёғида ялти раган м аҳси -кали ш , 
чирой ли соқол қўйган. Л ек и н оғзидан боди ки ри б ш оди 
чиқади. Қ аердан бу сўкиш ларни ўрганган э к а н , деб ўйлаб 
қоласан киш и. Я н а денг, қўлида, албатта, қам чи бўлади. 
М абодо, м ардикорлар у н и н г чойхон аси яқ и н и д а тўпла- 
ниб қоли ш са, аяб ўтирмайди: и н и д ан учиб ч и қ и б дуч 
келган одам н и савалаб кетади) кўзой н акл и , галстук тақ - 
қан, қўлида пакет кўтариб олган б и р ки ш и келди. У 
аввал э р и н м ай м а р д и ко р л ар н и кузатди. С ў н г м ен и н г 
ён и м га келиб:
— Бир иш бор эд и , ука, — деди мулойим ж илм ай и б.
О чиғи, ун и н г ю м ш о қ м уомаласидан ҳай и қд им , бироз
орқага тисарилиб:
— Қ ан ақа иш ? — д ея сўрадим.
У кулди. М еним ча, чўчиганим ни пайқаб шундай қилди.
— Агар, — деди ю зидаги ҳали м ли кн и ўзгартирм ай, —
3 -0 8 -5 3 1
33

---

б и р -и к к и та ак ал ари н ги з (шу пайтгача ҳеч ки м , ҳатто у к а­
лари м ҳам мени си злам аган ди , ғалати бўлдим) ёк и ш е- 
ри кл ари н ги з бўлса ай ти нг, улар ҳам бориш си н. Б и р ўзи н- 
гиз эп лаёлм ай си з. К ам ида и кки к и ш и керак. Т ом га ш и ­
ф ер қ о қ и б берсанглар бўлди. Кўп эм ас, узоғи билан й и- 
гирматача.
Тўғриси, ўш анда: “ Ю р, иш б о р ” , д еганида, ўлақолсам
ҳам бирга кетм аган бўлардим. Л ек и н ним а и ш ли ги н и
о ч и қ ай тган и дан сўн г б и роз и ш он чи м орти б, қи ш л о қ- 
д ош лари м н и қидирдим . Н орм ат ак ан и топ ди м -у, л ек и н
Ш оки р ак ан и кўрм адим. К етиб қолибди б и р м аш и н а 
ортидан. Ҳ алиги н отан и ш одамга: “ Ҳ ози р к е ла м ан ” , д е- 
ди м -у, Н орм ат а к ан и н г ён и га югурдим. Бориб қан ақа 
иш ч и қ қ ан и н и айтдим.
— Я хш иям вақтида усталик ҳам қилган экан м ан . Б ор- 
сак бораверам из. Бугун душ анба. Ю к кам бўлади. Ш у 
баҳона ш аҳарн иям том ош а қи лам и з, — деди у.
Бозордан ч и қ и б , м аш инага ўтирдик (бетон йўлн и н г 
ёқаси д а ун и н г м ен орзу қилган о п п о қ “ Н е к с и я ”си ту р ­
ган эк ан ). У нгача “ кл и ен т" (м ен бу сўзни ш у ерда эш и т- 
гандим) б и зн и н г и см и м и зн и сўради. К ей и н ў зи н и ки н и
айтди: “ М ен М аҳкам Тўраевич б ўлам ан ” . “Т ўраевичига 
бало борм и ? О ддийгина: “ М аҳк ам м ан ", деса ҳам бўлаве- 
ради-ку! Бу ш аҳарликлар бунчали к ўзларига б и н о қўй и ш - 
маса?! Ю риш -туриш ин и айтм аса ҳам бўлади. Гапиям си п - 
си л ли қ , ғадир-будур й ўқ", дея ўйладим. А лбатта, бу — 
қозир айтаётган гапларим . Ў ш а пайтда у ш унчаки Тўрае- 
вичлиги н и ай тганида, м енга ёқм аганди.
О п п о қ “ Н ек си я "д а ўзим ни жуда б ош қача ҳис этдим , 
гўё м аш и н а м е н и к и -ю , ҳайдовчим рулда ўтирибди. Я ста- 
н и б орқа ўриндикда ўтирибм ан. П иёда кетаётган одам - 
лар кўзимга бечораҳол бўлиб кўринади
Ғўдайиб ўтириб м анзи лга етиб келган и м и зн и сезм ай 
қоли бм ан . Қ арш и м и зд а ҳайҳотдай кўким тир д арвоза ту­
рибди. М аҳкам Тўраевич ёш ига яраш м аган ч ақ қ о н л и к
билан м аш и надан ирғиб туш ди-да, қўн ғи роқн и босди. 
Би ласи зм и , ўш анда сезиб қолдим: у тугмачани жуда эҳти- 
ётк о р л и к билан босган эди.
Бироз ўтиб, д арвозан и н г ки ч ки н а табақаси очилди. Ва...
34

---

ичкаридан тўлиш ган ойдай сулув б и р санам ч и қ и б кел­
д и , оғзим л ан г очили б қолди. О чиғи , сп орт ки й и м и ки й - 
ган қи з болага ш аҳарга келгани м д ан бери кўзим кўп 
туш ган. А мм о бунақаси... Ю зи сутга чай илган дай о п п о қ , 
қ о п -қ о р а сочлари ел каси н и тулдириб турибди, қайри лм а 
қош у узун ки п ри к лар узукка кўз қўйгандай. К елиш ган 
қадд и -қом ати га-ку, оч и ғи , таъ ри ф йўқ. М ен м ан деган 
рассом \а м кўзи би лан кўради-ю , л ек и н ўхш атиб ч и зол- 
майди. Б униси ан и қ. Ч ун ки бу қи зга кўзи туш са, там ом , 
ҳайратдан қотади. М енга ўхш аб довди рай ди ... Ф ақат... 
Ч унки қи зған аси з, қи зған м ай и лож и н ги з йўқ. У н и н г та- 
бассум ини бир кўрсангиз эди. Ю рагим гупиллаб уриб 
кетди. Бутун танам га т и т р о қ кирди. П еш он ам га тер теп - 
чиди , чамамда. Бутун дунё ни унутиб, д арвоза ён и да хиёл 
эги ли б о тас и н и н г ю зидан ўпиб қўяётган қи зга б ақрай - 
ганча қараб қотиб қолибм ан.
А ммо сулув биз том он га бир қараб ҳам қўйм ади, дар- 
возадан қандай ч и қ и б келган бўлса, ш ундай и чкари га 
ки ри б кетди. Д арвозан и эса М аҳкам ак ан и н г ўзи очди.
И чкари даги м анзаран и таъ ри ф л аш га тил ож из. И к ки
қаватли уй қаср, ҳовли ўртасида ф аввора оти либ тури б ­
д и, сал чапрокда ҳовуз. А троф и кў м -кў к майса. Ҳовуз 
билан ф аввора оралиғида чи рой ли ш и й п он ч а бор, ф ақат 
усти о ч и қ. Уларга алоҳида-алоҳида йўлакчадан борилади. 
Й ўлак четида турли-тум ан гуллар о ч и л и б ётибди, кўриб 
кўн глин г яй раб кетади.
М аҳкам ак а б и зн и тўғри ш и й п он ч а том он бош лади.
— М ана ш ун и нг устига ш и ф ер қоқи ш керак, — деди.
Узоғи билан и кки соатли к иш . Қ ўйиб берса, ўзим бу­
н и н г уддасидан чиқам ан . М аҳкам а к ан и н г ю зи ран гп ар, 
ўзиям ним ж он дай. Ш и ф ер н и ўзи қо қ и б таш ласаям бўла- 
верарди, ҳарна, озги н а чи н и қард и . Бе, бунақан ги бой - 
ваччалар қўли ни со в у қ сувга урар миди? Т ай ёр овқатн и
оғзига соли б ч ай насаям катта ran... Л ек и н б и зн и олиб 
кел ган и ҳам яхш и бўлди-да. Баҳонада анави қизни кўрдим. 
Д унёда ш ун ақан ги сулувлар ҳам бор экан .
— Ш иф ер подвалда. Ҳ ози р обориб кўрсатам ан, — деди 
М аҳкам ака.
Ертўла, тўғри си ни си зга айтсам , б и зн и н г қиш лоқцаги
35

---

меҳмон кутадиган уйим издан ўн баравар катта. Бу ерда 
ҳам ҳовуз. С тол-стул. О ёқ остига чўғдай гилам тўш алган. 
Ю м ш оқ ўринди қлар... У ёғи н и м ендай қ и ш л о қ н и н г сод- 
да боласи қандай таъ риф ласи н?
И ш н и бош ладик. О чиғи н и айтадиган бўлсам, ж он -ж аҳ- 
дим билан иш ладим . Бу саф ар к ў п р о қ пул иш лай м ан , 
деган н иятим й ўқ эди. Қ ан и , бояги соҳибж ам ол ҳовли- 
сига ч и қ са-ю , и ш и м н и кўрса. “Ҳ аракатлари ч аққ о н ги н а 
бола э к а н ” , деса. Я н а о р а-чора, туя ҳам м ом н и орзу қи л - 
гандай, ўш а соҳибж ам ол билан гаплаш иш дан ҳам ум ид- 
вор бўлиб қўяман.
Э ътибор бери б қарасам , Н орм ат а к ан и н г ҳам қўли- 
қўлига тегм аяп ти . Ж а^ти м ч и қ и б кетди. “ И к к и та бола- 
н и н г отаси сан , ж а ўли б -ти ри л и б и ш лам асан г ҳам бўлар- 
ди. Бундай қи злар м енга ўхш аган б ў й д о к ^ а р н и к и ” , деб 
ўйладим. Ў ш анда, ўнта болали э р к ак н и н г ҳам кўнгли 
борли ги , гўзалликка дуч келганда у н и н г ҳам меҳри тов- 
л ан и ш и хаёлимга келм абди. Буни к е й и н ч али к туш униб 
етдим.
Ғайрат қи либ и ш н и анча тез уддаладик-да, ю з-қўли - 
м и зн и ювиб, кетиш га ш айландик. Ш ай лан иш қаёқда д ей - 
си з, мажбур эд и к кетиш га. И ч и м и зд а-ку, шу ерда кол- 
сак, деб ўлиб тургандик.
— И чкари га ки ри нглар, овқатлани б кетасизлар, — деди 
ю вин аётган им изда М аҳкам ака.
Би з, албатта, н ом и гагин а “ й ўқ” дедик. Буни М аҳкам 
ака ҳам туш унди, чам аси, астойдил қи сталан г қилди. Ш у 
б оис, оёқдари м и зн и ю виш им изга тўғри келди. С абабин и
ў зи нги з туш унасиз, оёғим издаги матоҳ эрталаб ки й илса, 
ётар маҳал ечиларди, ундан атир ҳиди келм аслиги ан и қ.
И чим тўлиқиб бораётир, ўш а соҳибж ам олни, ҳеч қурса, 
овқатланадиган ж ой и м и зда бир кўриб қолсам керак, д е­
ган умидда эдим. Б и роқ, чучварани хом санаган экан м ан
— қораси ни ҳам кўрсатмади. Ёш и элли клардан ош ган 
аёл овқат олиб кирди. Ҳ агго М аҳкам ак а ҳам биз билан 
ўтирм ай, ёқ и м ли иш таҳа ти лад и -ю , ч и қ и б кетди. Н орм ат 
ак а билан рўпарам а-рўп ара ўтириб, овқатланди к. С ўнг 
б и р -и к к и пиёла чой ичиб, энди ўрним издан турм оқчи 
эд и к, М аҳкам ак а кў з-қош л ари га бўёқ чаплаган, соч и н и
36

---

ҳам ғалати турм аклаб олган аёлни эргаш ти ри б ки ри б кел­
ди. Аёл бизга ёқ и м си зги н а и рж айиб қараб:
— Я хш и и ш ларкан си злар, йигитлар, — деди ж аран г- 
дор овозда, берган сало м и м и зн и эш и тм аган га олиб, — 
теп адан қи зи м билан бирга кузатиб турдим. Бундай чақ- 
қон иш лай ди ган йигитлар ҳозир кам топ илади , тўгрими, 
адаси, — деб гап и ни эри га тасди қлатиб ол ди -д а, сўнг 
давом этди: — Ш уни н г учун сизлар, тўгрироғи, си з, — 
деб у м ени кўрсатди, — б и зн и ки д а қоли б, м айда-чуйда 
и ш л ар н и қи л и б ю р сан ги з-ч и ? Э в ази га “ И п п о д р о м ”да 
иш лаб топ аётгани н гизд ан к ў п р о қ ҳ ақ тўлаймиз. Я н а тоза 
ю риб, тоза ей си з. У й -ёто қ муаммоси бўлмайди.
М ен ичимда қолай деб ўлиб турган бўлсам -да, савол 
назари билан Н орм ат акага қарадим . У: “ Б и л м асам ” , д е ­
гандек ел ка қисди.
— Я хш и, — деди аёл, — си злар б и р -би ри н ги зга яқ и н
одамларга ўхш айсизлар. М аслаҳатлаш иб олин глар, беш
м инутдан к ей и н ян а гаплаш амиз.
Улар ош хон ага қандай кирган бўлиш са, шу тахлит чи- 
қиб кетиш ди.
— Н и м а қилай? — сўрадим Н орм ат акадан.
— Ў зинг биласан. Л ек и н , тўгриси, қ ол ган и н г ҳам маъ- 
қул. Битга талани б, эш акдай и ш л аган и нгд ан кўра, бу 
ҳовлида м аза қи либ ю рган и нг тузук. У нақанги оги р иш 
бую риш м аса керак. Бир соатда ҳам м асини тахлаб таш - 
лаб, к ей и н дам олиб ётсан г ҳам бўлаверади. О танг ҳам 
хавотир олм айди. М ен и ки га ўхш аб қи ш локд а болалари нг 
чирқиллаб қолгани йўқ. Булар ём он одам ларга ўхш ам ай- 
ди. М уом аласини кўрдингм и? А нави қи зи даҳш ат экан . 
Тўгриси, м ени ям ичим куйиб кетди. А фсус, худди хо- 
ти н с и з қоли б кетадигандай уйланиб олибм ан-а! Л екин
сен йўлини топ сан г, куёв қи л и б ол и ш и ям м ум кин.
Ш у гап н и н г ўзи менга ети б-ортди. “ Ҳ ам м асидан кеч- 
сам кечам ан ки , шу қ и зн и бир бало қи л и б и ли н ти ра- 
м а н ” , деган ўй ўтди хаёлимдан ва эру хотин қайтиб к ел ­
ган ҳам он рози ли ги м н и билдирдим .
Ш ундай қилиб, Н орм ат ак а кетди. М ен бўлсам, бир 
дунё орзуларга б ери лгани м ча қолдим.
Аввал я п -я н ги к и й и м -б о ш бериш ди. С ўнг ҳам м ом ни
37

---

кўрсатиш ди. Бир яйраб чўм илдим , б и р яй раб чўмилдим 
— у ёқ -б у ёғи йўқ. Ў зиям баданим даги ки р б и р ж ой ла- 
рим да ўрмалаб ю рган майда махлуқдарга қўш или б туш иб 
кетди.
Я нги к и й и м ларн и к и й и б ҳам м ом дан ч и қ қан и м д а, учиб 
кетгудай ш аҳдим бор эди. К ай ф и яти м ч оғли ги ни ай тм а- 
сам \а м бўлаверади. Я на денг, йўлакда ан ави соҳибж а- 
мол билан дуч келиб қолдим , ш ун д оқ ён ги н ам д ан менга 
н им табассум инъом этиб ўтиб кетди. Ў-ў, ўлиб қолаёз- 
дим . Худди уни б и ри н чи бор кўрганим дагидай юрагим 
тез уриб кетди.
О ш хона ён и да б и зн и кутиб олган аёл мен учун аж р а­
ти лган хонани кўрсатди. У... Я хш и си , кели н г, б ири н чи
қаватни ўзим кўрганим ча таъ риф лаб берай.
Т аш қаридан ки ри ш и нги з билан катга залга рўпара бўла- 
сиз: э н и сак к и з-тў қ қ и з метр, бўйига ҳам ш унча, қан д ай - 
д и р ай лан а ш аклида. Ҳ и н д ки н о лар и н и кўрган бўлсан- 
гиз, тасаввур қилавери н г, ш уларникига ўхшаб кетади. У н­
д ан и кки н ч и қаватга зи н а бор. Т ағи н , ки равери ш да чап 
қўл том он га э ш и к очилган — бу ош хона. Н орм ат ака 
и ккалам и з овқатланган ж ой. Тўғридаги э ш и к н и о ч сан - 
гиз, йўлак келади. Ҳ ам м ом шу ёқда, чам ам да, ҳожатхо- 
наям бор. У ерда и кки та э ш и к н и кўрдим, б и р о қ улардан 
қаёққ а ки ри лади , очиғи , ҳозирча б и лм айм ан . М енга бе- 
ри ш ган хонага ўнг том он даги эш и к д ан ки ри лар экан . 
У йдаги б ош қа хоналар си н гари бу ер ҳам алоҳида таъ- 
м и рлан ган , о ё қ остида чўғдай гилам. Тўрда ю м ш о қ кара- 
вот. М ендай қ и ш л о қ боласига бундан о р т и қ я н а н и м а 
керак? Ў зим ни ж анн атга туш иб қолгандай ҳис қилдим . 
Қ увончим ичи м га сиғм ай кетди.
О радан яри м соатча ўтиб, хонадон аъзолари билан та- 
ниш ув м аросим и бўлди. Уй б ек а си н и н г исм и И ндирахон
экан . Л ек и н у и см и н и ай ти ш и м н и б о ш д ан о қ тақиқдади , 
“ О п аж он ” , деб ч ақ и р ас и з” , деди табассум билан. М енга 
ним а ф ар қ и бор? О паж он д ей м ан м и ёки б ош қам и , унга 
ёқса бўлди-да. Ш у пайтгача у ёқ -б у ё қ н и кўрсатиб юрган 
аёл асли рус эк ан , ўзбекчан и биздан кам билм аскан , 
исми С о н я , б и р о қ уни уй эгалари С о р а деб ч ақи р и ш ар - 
ан. М ен и н г ю рагим га чўғ солган о ф ати ж он га эса Н и го-

---

ра деган исм қўй и лгани га ўн етти й ил бўлибди. У тан и - 
шув м ароси м ида кўринм ади. Х онасида бир н и м а билан 
ш уғулланаяпти, деб қўйиш ди.
— Э лдорж он и см ли э р к а ўғлим из бор, — деди И ндира 
она, м ен и н г ёш и м н и -ю и см и м н и , қи ш лоғи м н и билиб 
олганидан сўнг. — У А нглияда ўқи й ди , си здан бор-йўғи 
и кки ёш ги н а катта. Б ош қа нарсаларни вақт-соати билан 
б или б олаверасиз. Ҳ а, ай ти б қўяй, рухсатим изсиз, б и - 
ронта орти қча ҳаракат қи лм ай си з. К ели ш д икм и?
— Хўп бўлади, — дедим м ен и тоаткорл и к билан.
— Я ш ан г, — деди И н д и ра она.
Ш у маҳал Н и гер а хон асидан туш иб келди. У о н аси - 
н и н г ён и даги ю м ш о қ курсига ўтириб о ёк дари н и чалиш - 
тирди ва м аф тункор табассум билан м енга қаради.
Ю рагим ўйнаб кетди. Ҳ али ги н а худди ш ундай табассу- 
м идан эн ти кк ан д и м . У ндан олди н қи з бола ҳам ш ундай 
сулув бўлиш ини ўйлаб ҳайратга туш ган эдим. А мм о унинг 
кўз қараш и бу қадар ўткирлиги етти ухлаб туш им га ҳам 
кирм аган экан . Б и р қар аш н и н г ў зи даёқ ж о н и н гн и суғу- 
риб олиб қўя қолади.
Д овди раб турган и м н и пай қади , ш еки лли , қ и з кулиб 
юборди.
— Ҳ ов бола! — деди И н д и ра она ҳам ж и лм айиб. — 
Агар қи зи м га ш ундай ти ки л аверсан ги з, ҳайдаб ю бора- 
ман.
М енга энди бош қа гап н и н г кераги й ў қ эди , ер ёри л- 
м адики, кириб кетмадим. Ў зиям ш олғомдай қизариб-бўза- 
риб б ош и м н и эгдим . Бу аҳволимга қ и зн и н г зав қи келди, 
ш е к и л л и , қ и қ и р л аб кули б ю борди . М ен баттар ўсал 
бўлдим. М аҳкам ак а ў зи н и н г б орли ги ни билди риб қўйиш
учун то м о қ қирди, мен ўзим сезм аган ҳолда э ш и к том он
б и р -и к к и қадам таш ладим . О чиги , й и ги т бўлиб бундай 
ноқулай аҳволга туш м агандим .
— Қ ўйинглар, — деди М аҳкам ака, — қи ш л о қ н и н г 
соддагина боласи н и уялтираверм англар.
У нинг гапи м енга б и роз таски н бердим и, тўхтадим. 
Х онадан ч и қ и б кетолм асдим ҳам. Ч ун ки ихтиёрим алла- 
қачон анави Н и горан и н г қўлига ўтиб бўлганди.
39

---

— Бугун кечгача, Н оди рж он , хон ан ги зга к и ри б дам
ол и н г, — деди И н дира она э р и н и н г гапидан кейин.
Е лкам дан гўё тоғ ағдарилди, ч ақ қ о н ю риб ош хонадан 
чиқиб кетдим.
Х онам га ки ри б, талай муддат ш иф тга терм и л и б ётдим. 
Х аёлни н г м и н г б и р кўчасига ки ри б чикдим . К ўз ўнгим - 
дан Н и горан и н г табассум и кетм айди. А нчагача ўзимга 
келолм адим . Ҳ аяж о н и м н и босай деб каравотдан туш иб, 
д ераза ён и га бордим ва ой н адан таш қари га қараб тур­
дим . Ш у маҳал негадир қи ш л о ққ а кетгим , кўри м сизги н а, 
ғариб кулбам изга ки ри б, ю зи м н и ёсти қ қа қўйиб ётгим 
келди. Ў гирилиб каравотим га қарадим , ҳа, бу ж ой мен 
учун жуда ю м ш оқ ли к қиларди. Ҳ али бу каравотда қанча 
ёти ш и м н и ўйлаб, оч и ги , ю рагим орқага торти б кетди.
Т ош кен тга келгани м дан бери б и р маза қи либ тўйиб 
ухласам, дердим . М ана, энди уйқуданам зери кди м . Т ез- 
р о к хи зм аткор аёл келса-ю , м енга юмуш бую рса. А ммо 
ундан ҳадеганда д ар ак бўлавермади. Т аш қари га ч и қ и б
кетолм асам . Ч унки рухсатсиз хон ан и тарк эти ш и м м ум ­
ки н мае, деб ўйлардим.
Хуллас, ам ал-тақал билан кун н и кеч қилдим . Ў зимча 
таш қари га ч и қ и ш учун баҳон а ўйлай бош лаган дим , э ш и к
тақиллаб қолди. Сўнг: “ Н од и рж он ” , деган хи зм аткор аёл- 
н и н г овози эш и тилд и. Х урсанд бўлиб кетган им дан са к - 
раб турдим , югуриб бориб э ш и к н и очди м.
— С ен и И ндирахон ч ақи раяп ти , — деди у м айи н то - 
вушда, — м ан ави л арн и ки й и б чи қаркан сан .
Ш ундай дея у қўлидаги ж и н си ш им билан ю п қаги н а 
кўк ф утболкан и берди.
М ен д арров к и й и м л а р н и к и й и б , ош хон ага бордим . 
А мм о у ерда И н д и ра оп а й ў қ эди. Ҳ овли том он д а м аш и - 
н ан и н г товуш и келди. Ш у ёқ қ а югурдим. Қ арасам , х о н а­
д он м али каси қ о п -қ о р а чет эл м аш и наси (“ М ерседес”- 
ли ги н и к е й и н р о қ билдим ) ичида талтайи б ўтирибди. М а­
ш и нага бу аёл н и н г ўтириш и жуда мос туш ган, кўрган 
од ам н и н г ҳаваси келарди.
— Д ар в о зан и очайм и? — сўрадим ён и га бориб.
У тасд и қ м аъносида бош силкиди. Д арров ам ри н и бажо
4 0

---

келтирдим. М аш и н а кўчага ч и қ қан и д ан к ей и н д арвозан и
ёпдим . И н дира оп а м аш и н а ой н а си н и туш ириб:
— Ё н им га ўтиринг, — деди.
И н дам ай кетаяп м и з. М ен и н г б и р нарсаларни сўрагим 
келади -ю , оғиз очиш га и й м ан ам ан , кўнглига ўти рм ай ди- 
ган ra n айтиб қўйм ай, деб чўчийм ан ҳам. Й ўл-йўлакай 
оп а м енга б и р -и к к и қараб қўйди. Қ араш ид ан п ай қаш и м - 
ча, мен ним адир д ей и ш и м керак. К о ш к и , шу маҳал ти - 
л и м га тузукроқ ra n кела қолса. О п ан и н г қараш и га маъ- 
н и си з, қуруққи на қараш билан ж авоб бериб қўя қолдим.
— М о ш и н а ҳай даш н и биласи зм и? — сўради опа ниҳо- 
ят м енга тағи н н игоҳ таш лаб қўйиб.
— Й ўқ, — д едим мен бош чайқаб.
— Ч ато қ экан . Н ичего, ҳали ўрганиб кетасиз. Н игора 
ҳайдаш ни б илад и -ю , л ек и н унга кўпам и ш он аверм ай- 
ман. Бечора қи зи м ўқи ш и га такси да бориб келади.
— Н и гора ўқи й ди м и ? — деб сўрабм ан ўзим ҳам сезм а­
ган \о л д а.
О па кулиб қўйди-да:
— К онечно! Ю ри д и ч ески йда! Б и ри н ч и курс. Ўз кучи 
билан ки рган , — деди ф ахрланиб.
М ен м иям да ҳисоблаш га туш иб кетдим. “А гар ўн ет- 
тига ки рган бўлса, энд и м актабни би ти ри ш и керак. Қ ан - 
д ай қи либ ўқиш га кирди экан ?.. О п а мени лақи ллатаёт- 
ганга ўхшайди. 
У 
ўн етгига кирмаган, ёш и катгароқ. Кўри- 
н иш идан ҳечам ўқи й ди ган қизга ўхш амайди. Пул билан 
киритган... А йтганча, қи зи ям м енга ти ки л и б қаради-ку. 
Л еки н \е ч ки м индам ади. Қ айтанга мени уялтириш ди. 
М абодо б и зн и н г қи ш лоқд а б ирорта қи з о та-о н а си н и н г 
олдида б егон а йигитга ш ундай қараса борм и , сўйиб таш - 
лайди. Буларда бем алолгарч и л и к э к а н -д а ” . Ҳ и со б -к и то - 
бдан бош лан ган ўй-хаёлларим ўз-ўзидан м ана ш ундай 
чалкаш иб б ош қа том он га кетди. Ў йларим ни И н дира о п а ­
н и н г овози бўлди. М ен у н и н г ним а д еган и н и ан глаёлм а- 
дим . Ш у боис:
— А -а? — дедим.
— Хаёл қаёқда? — кесатди И н д и ра опа.
Ш у лаҳзада каллам иш лаб кетди.
— А нов м ош ин га қараб қоли бм ан , — деб олдим изда
41

---

кетаётган И н дира о п ан и н г уловидай \аш а м д о р м аш и н а- 
ни кўрсатдим.
— Кўрдингизми, одамлар тўрт кунда “ Б М В ”н и н г сўнгги 
м оделини м и н иб ю риш ибди. Ҳ аракат қи лса, эриш ади
ундан ҳам зўрига. Л ек и н -ч и , гўзалликни яхш и кўраркан - 
с и з-а , бу, қай си д и р том он д ан , тузук. И н ти ласи з-д а...
У ш ундай деб гап и ни чала қолдириб, м ен туш ун м ай- 
д иган тилда қанд ай д ир қўш иқни хиргойи қила бош лади. 
Би роз хотирж ам тортдим ва о й н адан атроф и и том ош а 
қи либ кетавердим .
М аш ин а деразалари қорам ти р, д евори , ўш а кезларда 
ним алиги га м ен и н г ақди м етм ай ди ган , аллақан дай нарса 
билан қоп лан ган б и н о ён и га тўхтади. К иравериш да кўзим 
пеш тоқидаги узундан-узун, ярм и қи зи л , ярм и яш ил ран - 
гдаги ҳарф ларда ёзилган “ С уперм аркет С ар ато н ” деган 
ёзувга туш ди. Бун ин г д ўкон ли ги н и айтсам , ҳозир од ам ­
л ар кулиш и м ум кин , ам м о ўш а пайтда, ҳақиқатан ҳам, 
у н и н г дўкон ли ги н и мен билм асдим . И ч кари га к и ри б бе- 
заклари кўзни қам аш тиради ган турли-тум ан егулик, и ч- 
ки ликлар ва я н а аллам балоларни кўрганим дан кей и н ги - 
на харид учун к е л ган и м и зн и туш ундим.
И н дира о п а п улн и н г бетига қарам ас эк ан , кўзига яхш и 
кўринган, кўнгли тусаган нарсаларни н архи ни сўрам ай 
м ен и н г қўлимдаги саватга солаверди. В аҳолан ки , мен 
и ш лаган бозорда бу нарсаларни арзонга сотиб олса бўлар- 
ди.
Хуллас, ярим соат ичида учта сум кани тўлдириб, дўкон - 
дан ч и қ и б , ор қам и зга қайтдик.
Э ртаси кун и м ен м ай д а-чуй д а и ш л ар б и л ан овора 
бўлдим. Б и р -и к к и марта Н игорага кўзим туш ди. У хо н а­
сида ўтирарди. Зер и к м аган и н и қаранг! М ен бўлсам ё р и ­
ли б ўлардим.
Одам бир ж ойда ҳаф та-ўн кун яш аса кўзи шу ж ойга 
ўрганиб қолар экан . К ўрганларим энди м ени ҳаяж он лан - 
ти рм ай ди, азалдан шу қасрдай қовлида яш аб ю ргандай 
и ндам ай кетаверам ан. Ф ақ ат Н и горан и кўриб қолсам ёки 
овози н и эш и тсам ҳали ҳам ичим да т и т р о қ пайдо бўлади, 
л ек и н гап лаш иш га қўрқардим . М абодо гаплаш иб қолсам
И н дира оп а қувиб ю боради, деган хавотирим ҳам бор.
4 2

---

Гап у берадиган пулда эм ас, албатта. Қ увса, я н а “ И п п о д ­
р о м ” га бориб марди корчили к қи либ ю раверам ан. Қ ай - 
тан га эр ки н бўлам ан, хоҳласам и ш лай м ан , хо^ламасам 
иж ара уйда о ёғи м н и узатиб ётам ан. Э н г ём о н и , кувил- 
сам, И ндира о п ан и н г қизи — соҳибжамол Н игорани кўриб 
туриш дан маҳрум бўламан.
Уни эн д и кўрм асдан туролм айдигандайм ан. У ни н г ха­
ёл и мени буткул ўзига боғлаб олган, аж расам , ўлиб қола- 
д и ган д ай м ан , назарим да. Бу н арса кун д ан -кун га кучайиб 
бораяп ти .
Бора-бора, ўзим сезмаган ҳолда, унинг ж ам олини кўриб 
қаноат ҳосил қилм ай диган бўла бош ладим . Бош да, зару- 
рат бўлм аса-да, б ирон иш ни: “ Қ и лай м и , қ и л м ай и н м и ?” 
— деб атай ундан сўрардим. У н и н г ж авоби эса, доим бир 
хил: “ Би лм ади м , ой им лардан сўранг” . Д арвоқе, кузатув- 
лари м дан аён бўлдики, бу уйдагилар И н д и ра о п ан и н г 
ам рига бўйсунаркан. Э ри М аҳкам ак а қўғирчоқдай ran. 
И н дира о п ан и н г и зм идан б и р қарич четга чиқм ай ди .
Э рталаб иш га (дарвоқе, у институтда даре берар экан . 
Уни дастлаб кўрганим даёқ домла бўлса кераг-ов, деб ўйла- 
гандим . А даш м аган э к ан м ан ) ш ош аётган бўлса-да, чой 
ичмай о п ан и кутиб туради. Б о ш қ а м асалада-ку, қўявера- 
сиз: “ И ндирахон, хўп-хўп...” , “ И ндирахон, шу и ш ни ки л- 
с а к қ а н д о қ бўларкан ?” “ И н дирахон, с и з н и м а д ей си з?” 
Баъзан унинг гаплари энсам н и қотирадики, дод деб ю бор- 
гим келарди. Қ иш лоғи м и зд а э р к а к к и ш и н и н г хотинини 
с и з л а г а н и н и э ш и т м а г а н м а н . Б у н и с и я м м а й л и , ам м о 
ҳож атхонагаям маслаҳат сўраб борса, чизган чизиғидан 
чи қм аса — бун и си н и ҳазм қи лиш қи й и н бўларкан. Тўғри, 
қи ш лоғи м и зда ҳам бор б и р -и к к и та хо ти н и н и н г қулига 
ай лан ган лар, л ек и н улар ҳам б унч али к паст кетмайди. 
Ҳ ар қалай, кўп и ш ларн и ўз ихтиёрлари билан қилади.
Ш унга қарам ай, М аҳкам а к ан и н г б и р нарсаси га қойил 
қолардим. У йда ў зи н и н г алоҳида иш хонаси бор эди. Бир- 
и кки марта С ора оп а ўш а х он ан и тозалаётган и да мени 
ч ақи рган , о ғи р р о қ столн и суриб бергандим . И ш о н аси з- 
м и, у ердаги ки тоб ларн и б и рм а-б и р ўқиб ч и қ и ш у ёкда 
турсин, санагунча ти н к а-м ад о р и н ги з қуриб кетади. М ак­
кам ака ан а ш у ки тоблар орасида кунига кам ида беш -
43

---

олти соат ўтиради. Ў қийди, б и р нарсаларни ёзади, ш ун- 
ч ал и к берилиб кетадики, хонасига ки р ган и н ги зн и сез- 
майди. Бундай пайтда уни ҳеч ки м , ҳатто И н дира опа 
ҳам безовта қилм асди. Ф ақ ат мен бош ида билм асдан к и ­
риб қолганм ан. С ора оп а роса к ой и б берган: “ И к к и н ч и
бундай қилм а, агар М аҳкам ак а и ш лаётганда уни безовта 
қи лсан г, сен и к е ч и р и ш м ай д и ” , деган.
Ч алгидим ш еки лли . Н и гора ҳақида гапираётгандим . 
Хуллас, уни аста-секи н ўзимга ўргатиб олдим . Э нди ел ­
каси ни қи си б, кулимсираб: “ Билм адим , ой им дан сўранг", 
дем айди. М ен билан ч иқиш ади. К уни кеча: “ Гулнинг 
таги н и ю м ш атиб, ундан к ей и н сув қуйиш керакм и ёки 
су в қуйиб қўйса ҳам бўлаверадм и?” — дея сўрадим. Ас- 
лида, гулларнинг п арвари ш и билан мен ш уғулланмас- 
дим . С ора опадан ортм айди бундай иш лар. Буни Н игора 
ҳам билади, б и р о қ бироз ўй лан иб турди, сўнг м ен билан 
гаплаш гиси келдими: “ С и з н и м а деб ў й лай си з?” — деб 
саволим га савол билан ж авоб берди. Г апим из туп па-ту- 
зук қовуш иб кетди. Н игорахон б илан бир соатдан м ўлроқ 
суҳбатлаш дик. Ш уни н г учун бўлса керак, м ана, бугун у 
мени ў зи н и н г хон аси га ч ақи р и б турибди. И чим да шу- 
н ақ а бир ҳаяж он тош и б келяп ти к и , таъ ри ф лаш га мендай 
содда қ и ш л о қ боласида забон қани?!
— М ум кинм и? — дедим Н и горан и н г эш и ги н и биров 
эш и тм ай ди ган қилиб тақиллати б , сўнг қия очарканм ан.
— Бем алол, — деди Н игора ю м ш о қ курсидан турар- 
кан, — кираверинг.
У ни н г хонасидан хушбўй ҳид д и м оғим га урилди. Ш ун ­
д ан м и , ки ри ш и м билан к ай ф и яти м кўтарилди. К ўзимга 
ф ақ ат Н и гора кўринди. Х онасидаги қим м атбаҳо ж иҳоз- 
л ар ва умримда эн д и кўриб турган ком пью тер деган те- 
леви зорга ўхшаш нарсага эътибор берм абм ан ҳам.
— М ана бу ерга ўтиринг, — деди у и кки та ю м ш о қ 
курсидан б и р и н и кўрсатиб, — си з билан гаплаш гим к ел ­
ди. З ер и к и б кетдим. К ўчага чи қи ш га эр и н аяп м ан .
М енга \а м шу лаҳзада бундан бўлак ҳеч нарса керак 
эмасди. У муман, бу уйда м ени тутиб турган аслида Н и ­
гора! Ш у боис, гапи тугар-тугамас, кўрсатган ж ой и га яс - 
тан и б ўтириб олдим ва эш и к к а хавотирланиб қараб:
44

---

— О па билиб қолсалар (тез кунда тош к ен тча лаҳжада 
гап и риш га кўн и ки б қолган дим ) хаф а бўладилар-да, — 
дедим.
— Х афа бўлм айдилар, ўзим чақирдим д ей м ан , — дея 
Н и гора хав о ти р и м н и тарқатди. — К ом п ью терда ўйин 
ў й н аш н и биласизм и?
— Н и м а у ком пью тер? — деб ю борибм ан содда бўлм а- 
сам.
Н игора қи қи рл аб кулди ва ёнидаги стол устида турган 
телеви зорга ўхш аш м атоҳни кўрсатиб:
— М ан а шу ком пью тер, — деди.
М ен гўл ш ундаям ти л и м н и ти й и б турмай:
— У нда ўйин ўй наса бўладими? — дедим аж абланиб.
Бу гапимдан ҳам Н и гора ҳузур қ и л и б кулди. Сўнг:
— Бўлм асам -чи , оддий н арса-ку, ўзим ўргатиб қўяман,
— дея узун к и п р и к лар и н и пирпиратди.
— Я хш и бўларди, — дедим м ен, — ф ақ ат бу ерда кўп 
ўти ролм ай м ан -да.
— Д арров ўрганиб оласиз. Л ек и н ҳозирча ком п ью тер- 
ни қўйиб турайлик. М ен ундан \а м роса зери кк ан м ан . 
Я хш иси, қи ш л оғи н ги з ҳақида гапириб беринг. М ен ҳечам 
қи ш л окд а бўлм аганм ан. Тўғри, Б ўстон л и ққа — д ач ам и з- 
га кетаётганда, кўп қи ш л о қл ар н и н г ёнидан ўтганмиз.
— Қ иш лоқ... — д ей и ш и м билан тилим тутилди, чунки 
туйқусдан қ и ш л оғи м и з кўз олдим га келди -ю , уйдагилар- 
ни соғи н ган и м н и ҳис қилдим. — Б и зн и к и ки ч ки н аги н а, 
санасан ги з, ю зтача оила яш ай ди ган қи ш лоқ. К ўчалари 
чанг, ўйдим-чуқур. Л екин оёқялан г пгупроқ чангитиб юриш 
маза. Ёзда одам яй рай д и , чўм иладиган ж ой лар кўп.
Ш ундай д еб м ан -у, хаёл суриб кетибм ан: қи ш лоғи м и з 
ўртасидан кесиб ўтган ар и қ н и , дарахтларни , пастқам уй- 
и м и зн и , отам н и , укаларим ни ...
— Ҳей! — деди бир маҳал Н игора қўли б илан туртиб.
— Н ега ўйланиб қолдингиз?
“ Я лт” этиб унга қарадим. У ш унақанги гўзал табассум 
билан ти ки ли б турардики, меҳрим аввалгидан и кки б а­
робар жўш иб кетди.
— К ечираси з, — дедим айбдор одамдай қизариб.
— К етги нги з келдим и? — деди у м еҳрибон ли к билан.
45

---

— Й ўғ-э, ўзим, ш унчаки, ўйланиб қолибм ан.
— Унда, бир н арса сўрасам м айлим и? — дея ай ёрон а 
ж илм айди у.
— Бемалол.
— Қ и зи н ги з борм и? С евган қизингиз.
М ен баттар қизардим . Н и горага қараш га б отинолм ай 
ком пью тер том онга юзланиб:
— Й ўқ, — деб ж авоб қилдим . В аҳоланки, худди шу 
маҳал кўз ўнгим дан си н ф и м и зн и н г аълочи си , қи ш лоғи - 
м и зн и н г эн г олд қизларидан бири — Н озим а ўтган, унинг: 
“ Э нди мен си зн и ак а д е й м а н ” , деган сўзлари қулоғим 
остида ж аранглаган эди. Б и р о қ мен севам ан м и -й ў қм и , 
билмасдим . Ахир, у шу гаплари, қолаверса, ёзган хати 
билан менга бўлган муносабатини билдирган, л еки н шунда 
ҳам м ен и н г юрагим ж и з этм аган эди.
— Нега? — сўради Н игора ўзини аж абланаётгандай 
кўрсатиб.
— Билм адим , — дедим ел кам н и қисиб.
— Қ и ш лоқлари нгд а чирой ли қи злар йўқми?
— Кўп. Л ек и н уларни б ош қалар яхш и кўради-да.
— Н и м а қипти? М ана, м асалан, мен кўчага ай л ан ган и
ч иқсам , й ўқ деганда и кки та бола ra n отади. К ўзи билан 
теш иб ю борам ан, д еган лари ям кўп бўлган. М актабни би- 
ти раётгани м да, болалардан олган хатларни институтдаги- 
лари билан қўш сам , битта ки тоб бўлади. Ё ним га келиб, 
қўлим ни сўраганлари қанча! Ў ш алар, м асалан , б ош қа б и ­
ров м енга севги изҳор қи л и ш ган и н и билиш ади-ку! Ш ун ­
дай бўлсаям, б ари би р гапиравериш ади. Б и ласи зм и , бир 
марта учта ўртоқ севги изҳор қилган. Ў ш анда уларнинг 
устидан қотиб кулганман.
— М ен ундай қи лолм ай м ан .
— Б илам ан. С и з жуда уятчансиз. К ей ин соддасиз. Бе- 
ғубор содда. М ан а ш ун ақа одам лар менга ёқади.
У ни н г охирги гапи б ош қача таъ си р қилди. Қ андайдир 
куч вужудимга эн и б , Н и горан и н г кўзига қарадим . Қ и з- 
н и н г ю зида табассум йўқ, кўзида эса б ош қача бир ўт бор 
эди. У мени худди оҳанрабодай ўзига тортар, ю рагимдаги 
қўрқув, ҳаяж он қаёққ ад и р ғойиб бўлганди. М ен қаерда- 
л и ги м н и , бу сулув хўж айинларим дан бири эк ан и н и унут-
4 6

---

гандим . Ш ундай эса-д а, тан ам ю рагим и зм и га бўйсунм а- 
д и, н им ад ир мени орқага тортди. О радан би рор д ақ и қ а- 
л ар ўтиб мен аста-секи н ўзимга кела бош ладим . Ш у м а­
хал қў л и м н и н г устида бир н и м а турган и ни ҳис этдим. 
У ни н г таф ти борган сай и н қўли м н и куйдирарди. Бу, шу- 
бҳасиз, Н и го р ан и н г о п п о қ узун барм оқлари...
“ Ғ и й қ " этиб э ш и к очили б қолса денг! Н игора чаққон
қўлини торти б олди. М ен д и к этиб ўрн им дан турдим. 
Бўсағада И н д и ра оп а турарди. У ни н г қош лари ч и м и ри - 
ли б , қовокдари уйилганди. Ю рагим “ ш и ғ” этди: “Ўлдим, 
энди бу хотин мени ш арм анда қи либ ҳай дай ди ” , деган 
ўйдан ти ззам қалтираб кетди.
— Ҳ а-а, йигит! — деди оп а к и н о я билан. — Бу ерда 
си з н и м а қи либ ўтирибсиз?
— О й и , мен ўзим чақи рган ди м , — ён и м н и олди Н и го­
ра. — К аравотим остига соткам туш иб кетувди. Қўлим 
етмади. К аравотни суриш га чақирувдим.
Н и горан и н г овози қалтираб кетди. Б и лди м ки , у ҳам 
онасидан б ош қалар каби ўлгудек қўрқар экан .
— Ҳ ар ним а бўлгандаям, й и ги т к и ш и қи з болан и н г 
хонасига ки ри ш и м ум кин эм ас. А на, каравотни суриш
керак бўлса, С оран и ч ақи р, бундан к ей и н хон ан гда Н о- 
д и р н и кўрм ай ин , — деди И н дира оп а қи зи га қараб, сўнг 
м енга ю злан ди -да, — си з ҳам у ққ ан ди рси з, яхш и йигит? 
— деди кўзлари билан теш иб ю боргудек бўлиб.
— Хўп, хўп, — дедим мен чайналиб.
— Қ ан и , бу ердан марш!
Ём он изза бўлдим. Ҳ овлига чиқиб у ёқ қ а-б у ёқ қа б о ­
ри б келам ан . Ҳеч ўзи м н и б о со л м ай м ан . И н д и р а опа 
кўзим га жуда хунук кўри н иб кетди, илон ундан беҳроқ 
эди. Бундан кўра, “ И п п о д р о м ”д а м аш и н алар н и н г о р қа- 
си дан югуриб ю рганим яхш ийди. Ч унки биров: “ Нега 
ю гураяпсан? О рқан гга қайт, сенга п и ш и р и б қўй и бди - 
м и ?” — д ем айди , деган тақди рд аям , тўпиғим гача кел- 
майди. У ерда Н игора йўқ, ҳам ма б и р -б и р и га қўпол га- 
пиради. Ш унга ўрганиш ган. Ш усиз бировга ran укдириб 
бўлм айдиям .
“Ўзи мени нега олиб қолди? М ен ял и н и б -ёл в о р м аган - 
д и м -ку. Агар Н и горан и кўрм аганим да, бош им дан тилла
47

---

сочганидаям рози бўлмасдим бу ял м о ғи зн и н г хизм атини 
қилиш га. Б ун и н г устига, қ и зи н и н г хон аси га м ен ўзим 
ки рган и м йўқ-ку... И тн и ҳайдагандай ҳ ай д ай ди ”. Х аё­
лим дан шу ф и крлар ўтаётган лаҳзаларда мен ўзи м н и жуда 
осм он тутаётганим ни билм асдим . Ҳ олбуки , н и м а бўлган 
тақди рда ҳам, ай бдорли гим ни ҳис қилм асдим . Агар Н и ­
гора билан ян а озги на ўтирганим да ним а бўларди? Ҳ ам м а 
нарса кундай ой динлаш ганди-ку!
— Н оди рбек, — чақи ри б қолди И н дира оп а и ч к ар и ­
дан.
М ен о в о з келган то м он га ўқрай и б қарад и м , кейи н
о ёғи м н и зўрға судраб ун и н г ён и га бордим.
— Бугун уйга меҳмон ай ти б қўй ган м ан , С ора оп ан г 
билан бирга бозорга ч и қ и б келасанлар. Т ез к и й и м лар и н - 
гни алмаш тир.
И н д и ра оп а гўё ҳеч н арса бўлм агандай буйруқ берар- 
ди. Ҳатто ю зида қувонч алом атиям бордай. Бу мени аж аб- 
лантирди. Ё ш ликдан б и р одатим бор: би ров билан гапим 
сал кели ш м ай қолса, қайти б ю зига қараги м келм айди. 
О п ан и нг ўзини тутиш идан ж а\л и м қўзиди. “ Боплаб уриш - 
дим м и, энди тезда буйругимни баж ар” , деяётгандай. Аммо 
ҳеч нарса д еёлм адим , б о ш и м н и қи м и рлати б, м аъқулла- 
дим , холос.
И н д и ра оп а билан суперм аркетда савдо қи лган им да, 
ун и н г қўли оч иқли ги га туш унм агандим . С ора о п а ҳам 
ундан қоли ш м ас эк ан . Бозордаги сархил м еваларн и н г 
н архи ни суриш тирм ай: “ И к к и ки ло, уч ки ло т о р ти н г” , 
деб айтавераркан. “ М енга н им а, — ўйладим охири, — 
пулим кетмаётган бўлса, б и лган и н и қи л м ай д и м и ?”
Б озорлаб кели ш и м и зга узоги билан и к к и соатча вақт 
кетди. Н арсаларн и олиб кетаётиб, ош хон ада Н игорага 
дуч келиб қолдим . У ни н г ю зида ҳам хаф али к алом ати 
кўринмади. Ж и л м ай и б, кўзи н и қи си б қўйди. Ш у билан 
кўнглим даги ғубор тум андай тарқаб, к ай ф и яти м кўта- 
рилди. Авжим келиб, сулувга б и р н и м а дем оқчи эдим , 
анави ан акондадан қўрқдим ва хаёлимга: “ Н аҳотки шу 
илондан ҳам ф ар и ш та тугилса?!” — деган ўй келди.
Н игора ош хонадан тез ю риб ч и қ и б кетди. К ўнглим 
хуфтонга ай лан д и -ю , л ек и н у тўгри қилди. Ҳ о зи р И н д и -
4 8

---

pa опа (қ и зи н и кўрганим да уни илон га ўхш атгим кел- 
масди) ки ри б қолса, я н а бир ним алар деб и к калам и зн и - 
ям чақади.
Т ай ёргарли к зўр бўлди, м еҳм онхонадаги стол устига 
ёзилган дастурхоннинг кафтдай ж ой и о ч и қ қолмади ҳисоб: 
қази -қар та д ей си зм и , “ к о к а -к о л а ’'дан торти б, турли хил 
сп иртли и чи м ли клар д ей си зм и , шўр д ан аг-у бодом д е й ­
сизм и — ҳам м аси тахт. Буларни кўриб: “ М еҳмон катта- 
р о қ идорада иш ласа к ер ак” , деб ўйладим. Ў йим н о тў ф и
чикди. Қуёш ботиб, атроф га қо р о н ғи ли к этаги н и ёзган 
маҳали, б ир-б и ри д ан ю пун, калта, о ч и қ -с о ч и қ к и й и н ган
сем и з-о р и қ , узун -п аст олти н аф ар аёл ки ри б келди. И н ­
д и ра опа уларни ўзгача та возе билан кутиб олди. Ф ақат 
М аҳкам ака хонасидан чиқм ади. Ҳеч ким уни безовтаям
қилм ади.
М еҳм онлар билан бирга И ндира о п ан и н г ён и дан Н и ­
гора ҳам ж ой олди. Уям гарчи ўзи н и н г уйида эса-д а, 
ясан -тусан қи либ олибди. Я н а ден г, калта ю бка билан 
қизил ф утболка ки й и б олган, ки н ди ги кўри н иб турибди. 
Ғаш им келди. Б и р о қ на илож ? Б и рон н им а дей иш га 
рухсат йўқ.
О чиги, бу аёлларн и н г эркаклардан ф арқи й ўқ экан: 
қад а\п ар и н и тўлдириб а р о қ и чи ш ади , оғи зларин и тўлди- 
риб о вқат чай наш ади . Хохолаб кулиш ади. Гап лари ни -ку, 
ай ти ш га ти ли м борм айди. Д астлаб эш и тган и м д а қи за- 
ри б-бўзариб кетдим. К ей ин ... кейи н даврадаги кай ф и ят 
таъ си р қи лди м и , кўн и ки б қолдим. Ш у боис, ҳеч уялм ас- 
дан С ора оп а сузиб берган таом ларни уларн и н г ёнига 
таш ийвердим .
— Вой-вўй! — деди о п п о қ елкаси дан к и й и м н и кўтариб 
туриш учун ғалтак ипидай келадиган ип ўтказиб олган, 
кўкраги н и н г ярм и оч и қ , қ о п -қ о р а сочлари елкаси га ту­
ш иб турган, ўттизлар атроф идаги ж увон м енга қараб. — 
Бундай кетворган й и ги тн и қаердан то п а қолдин ги з, И н ­
д и ра опа?
— Т опам из-да! — илж айиб ж авоб қилди И н д и ра опа.
— М ен гаям ш унақасидан битта топ и б беринг. Бунинг 
бўй-бастини!
4 -0 8 -5 3 1
49

---

А ёлларнинг нигоҳи менга қадалди. Ю зим ловуллаб ёниб 
кетди, уялган и м дан тез чиқиб кетм оқчи эди м , бироқ:
— Я хш и йигит, тўхтанг! — деди ҳалиги ж увон. — С из 
билан яхш илаб тан и ш и б олайлик.
Д аврада кулги кўтарилди. М ен эса там ом бўлдим. Н а- 
ж от истаб аввал И н дира оп ага, к ей и н Н игорага қарадим . 
Аммо улар ж и лм ай и ш и б, м еҳм он н и н г гап и ни қувватла- 
гандай туриш арди.
— Й иги тчан и қўрқити б ю бординг, Гул! — деди давра- 
дагилардан б ири . — Қ ара, бечора ш олғом дай қи зари б 
кетди.
— Ў зи м н и н г жоним! — деди ўш а Гул д еганлари. — 
Қ и зарган и д а ян ая м чирой ли бўлиб кетаркан.
М ен и н г яқ и н борм аслигим га кўзи етди, чоғи, ўрнидан 
туриб ён и м га келди ва билагим дан си қ и б уш лаб, И н дира 
опага юзланиб:
— И см лари н и м а бу ш аҳзоданинг? — деди.
— Ў зидан сўранг, Гуляхон, — ж авоб қилди И ндира 
опа.
— У нда ў зи м и з тан и ш и б ол ам и з, қ ан и , бу ёқ қа ю ринг, 
— деб у ўзи ўтирган стол га ета клади. О ёгим га тегирм он 
тош и боғлаб қўйилгандай эди, ҳеч қадам б осолм ай м ан
Гўё туш кўраётгандайман.
Г уляхоннинг ён и да ўтирган аёл д и к этиб ўрнидан ту­
риб, тўрдан ж о й олди ва м енга стулини бўшатди.
Ў тириш им билан Гуляхон катта п иёлани тўлдириб ар о қ
қуй ди-да, қўлимга тутқазди:
— Қ ан и, и см и н ги зн и ай ти б, м ана шу п и ёлан и битта 
о қ қи либ бери нг, — деди.
— М ен, — дея довди радим , — ҳалиги, ош хон ада та- 
релкалар бориди...
— Э -й , туради тарелкалар, ҳозир кераги йўқ. Қ ани, 
олинг!
А мм о м ен ичолм адим , қўлимдаги пиёлага терм илган ча 
ўтиравердим .
— И н д и ра опа, — деди ш унда Гуляхон, — б ирон н им а 
денг. Бўлмаса, ш ундай ш акар й игитни п отеря-ю , п о -ж - 
а -л -с -т а , хотяби раз. Д ля меня.
50

---

— Гул. У мен га ж удаям керак. М ы с ним ск о р а п оле­
тим. Т ак что, его не заставлай.
И н д и ра о п а н и н г гапига туш унм адим . Л ек и н ичимда 
тараф и м н и оляп ти , деб сую ндим . А мм о Гуля мени қўйиб 
ю бормади.
— М не всеровн о, куда будети летат. Он сегодня мой. 
Д авай , ичинг. Бўлмаса, уялиб қоласиз.
А на шу лаҳзада кўзим Н игорага туш ди. У ўқрайиб 
қараб турар эди, и лож и н и топса, мени қучган ж увонни 
ю мдалаб таш лагудай. Ш ундан сўнг: “Зора, шу падар лаъ- 
н ати н и ичиб, шу б илан қутулсам” , деган ўйда бир кўта- 
ри ш да пиёладаги ар о қ н и ичиб ю бордим.
— М аладес, — қарсак чалиб ю борди Гуля ва ю зим дан 
ўпиб қўйди.
Ш ун и си етм ай турганди. О дам н и ш ун ч али к калака 
қиладим и? Ш артга ўрним дан турдим. Гуля қўлимга ёп и ш - 
ди.
— Еш ё не всё, — деди у, — эн д и рақсга туш амиз.
У ни даврадаги аёллар қўллаб:
— Гу-ля! Гу-ля! Гул-я! — деб қ и ч қи ри ш га туш иш ди.
— Биз ҳали бу билан Т аи лан дга б ори ш и м и з керак, 
қўйвор, и ш и н и қ и л си н , — деди И н д и ра опа.
Бу гапни, назари м да, м ендан б о ш қ а ҳеч ки м эш и тм а- 
д и. Т ом ош ага сабри чидам аган Н игора ўрнидан турди- 
да, таш қари га ч и қ и б кетди. М ен и н г эса б ош и м ай лан и б, 
кўзим ти н а бош лади.
Хаёлим чирм овуққа ўхшаб ёп и ш и б олган Гулянинг бач- 
кан а ( \а р қалай, м енга ш ундай туйилаётганди) қ и ли қ л а- 
ридан ач чи қл ан и б , мени р аш к қи либ ч и қ и б кетган Н и - 
горада эди. Ҳ о зи р о қ у н и н г кўн глин и кўтариш им ва меҳ- 
м о н л ар н и н г ён и га б о ш қ а ки рм асли ги м н и ай ти ш и м за- 
рурдек туйилаверди. Ш у боис, гарчи оёқдарим ч алиш а- 
ётган бўлса-да, Г улянинг бўйн и м га ч ирм аш ган қўллари- 
ни олиб таш лаш га уриндим . Е ли м ни б и р ам аллаб кўчи- 
риш м ум кин дир, л ек и н бу ж у вон н и н г ё п и ш қ о қ қўллари- 
н и аж р ати ш н и н г и м ко н и бўлмади. Оч қори н га ичилган 
б и р пиёла а р о қ ҳам ёрдам бермади. Д и м оги м га урилаёт- 
ган хушбўй атир ҳиди кай ф и м н и кўтарди, чам ам да, қуло- 
ғимга аёлларн и н г қаҳқаҳаси м ойдай ёқар, кўкси м га ти -
51

---

ралиб тур га н ю м ш о қ тўш дан эса ақ ли м н и йўқотар дара- 
жага келган эдим.
— Гуля, — деди б и р маҳал И н дира оп а ж увон ни н г 
қўлидан тутиб, — бу й игитча бор-йўғи хизм аткор. П аст 
кетма, жоним!
М ени ч ақ м о қ ургандай бўлди, зумда кай ф и м тарқади. 
“ Ч и рм овуқ” ни б и р силтаб чан галидан ч и қ и б кетдим ва 
И н дира оп ага ю зландим . А м м о ай тм оқчи бўлган гапла- 
рим ичим да қолиб кетди, чунки эш и кд ан к и ри б келган 
Н игора:
— Т ез С ора о п ан и н г ён и га б ораркан си з, — деди менга 
қараб.
О ш хонага ки рган и м да, ю зим л о в -л о в ёнарди . М иям 
ти н и м с и з ғувиллар, кўзим га ҳеч н арса кўринм асди. Э нг 
ём он и , Н и горан и н г олдида ўзи м н и гуноҳкор сезаётган- 
дим .
О ш хонада С ора оп а йўқ, д ем ак, Н игора атай ёлғон 
гап и риб мени ч и қ ар и б ю борган. А қлига қойил қолдим . 
Қ из бола бўла туриб, мени ноқулай вазиятда қолдирм а- 
ди. Ҳа, у н аф ақ ат гўзал, м аф тункор, балки ниҳоятда ақ л- 
ли ҳам...
Н игора ҳақидаги ўйларим н иҳояси га етм ай ош хонага 
ўзи ки ри б келди:
— Қ алай си з, раққос? С и зн и н г чирой ли й иги тлиги н - 
гизни м ендан б ош қалар ҳам илғади-я! А нави и кки та та- 
р ел кан и о л и н г-д а, дарров и чкари га ки ри нг. С и зн и кутиб 
қолиш ди. Ф ақ ат тез бўлинг, — деди у ва ч и қ и б кетди.
О чиғи, ҳеч балони туш унм адим . Бу сулув қи з и чк ари - 
дагилардан мени р аш к қи лм аганм иди ? Атай бу ёқ қ а ча- 
қи рм аганм иди ?.. Қ и зн и н г ам рига бўйсуниб, стол устида- 
ги бўш ли к оп ч алардан тўрггасин и ол ди м -да, тағи н ғала- 
ғовур м еҳмонхонага бош суқдим ва я н а Г уляхоннинг чан - 
галига туш дим.
— И ндира опа, — деди у қўлимдан уш лаб ёнидаги бўш 
стул га ўтқи заркан , — он хоть кто, м не очен ь п о н р ави л ­
ся, сейчас таких трудно найти. Ш ун и н г учун ў зи м н и н г 
ж он и м оп ам , м енга совға қи л а қолинг!
У ни н г гапидан кей и н даврада шўх кулги кўтарилди. 
Р усчан ин г “ р ” ҳарф и н и ҳам туш унм айдиган мендай ча-
52

---

ласавод бу гапларни қандай ан гласи н ? Ш у боис, ан о й и - 
л и ги м н и сезди рм асл и к учун б о ш и м н и эги б олдим. Б и р о қ
қоним қайн ай бош лади: “ М ен ним а, бую м м идим ки, тўғри 
келган одам га совға қи л и ш са?”
— Я, — д ея гапида давом этди кулгидан бироз ноқу- 
лай аҳволга туш ган ж увон, — ш уи ақан ги, аёлларни хуш- 
лам айди ган й иги тларн и уважаю , ч есн а-чесн а слова.
— Д авай те, — деди тўрда ўтирган с а р и қ сочли ж увон, 
— с и граем, что нибуд, ким ю тса, парен ўш аники! Рози- 
м и си з, И н д и ра опа?
У ни н г бу ran и ж и н и м н и қўзиб ю борди, сакраб ўрн и м - 
д ан туриб, сай роқи аёлга ўқрайи б қараб:
— М ени қи м орга ти каяпсизм и?! — деди м.
Гапим даврадагиларга кулгили туйилди, чоғи, улар кай- 
ф и ош ган н аш авандлардай кулавериб бу ралиб қолиш ди.
— О -о -о , йўқ, йўқ!.. Ҳ аддиларингдан ош иб кетдила- 
ринг. Я сам а еле его н аш ла, по этому, давай те, бош қа 
н арса ҳақида гап лаш айли к. Я хш иси, б и р -и к к и та э р к ак - 
лардан так ли ф қилсам бўларкан , ш унда зери км асди ла- 
ри нг, — деди И н дира оп а унга қараб, сўнг менга ю злан - 
ди-да: — И к ки н ч и овқатн и олиб келинглар, — деди.
Й и ги тли к ғурурим топ тали б, аёллар орасида қўлм а- 
қўл бўлиб кетиш им га о з қол ганидан ғазабим тош и б ш ах- 
дам ю риб ч и қ и б кетдим.
— О вқатни ўзи нги з олиб ки рарк ан си з, — дедим С ора 
опага, — И н д и ра оп а ш ун ақа деди.
С ора оп а н орози қи ёф ада бир қараб қўй ди-да, коса- 
ларга овқат сола бош лади. М ен тўғри бориб м узлаткични 
очдим ва бир ш и ш а арок, о лди м -да, п и ёлан и тўлдириб 
қуйдим.
— Н и м а қи л аяп сан ? — ёвқараш қилди С ора.
— М ардлик учун, — дея пиёладаги ар о қ н и бир кўта- 
ри ш да ютиб ю бордим ва л аб -л ун ж и м н и ен ги м га артиб, 
тоғорадаги котлетдан бир д о н а си н и олиб оғзим га сол- 
дим.
— Ж и н н и бўлма, — деди С ора оп а бош и н и сарак- 
сарак қилиб, — ran эш и тасан.
М ен унга ж авоб берм ай, иш таҳа билан оғзим даги луқ- 
м ани чайнай бош ладим . С ора опа овқатн и ўзи сузди, ўзи
53

---

меҳм онларга олиб ки рд и, о р а-си р а ўқрайи б қараб қўйга- 
н и н и айтм аса, м енга д еярли эътибор берм ади. Н егадир 
кай ф и м бу саф ар унча ош м ади. Л ек и н иш таҳам карн ай , 
худди стол устидаги м еҳм онлардан ортган салатларни, 
котлетлару колбасаларн и би ров тортиб оладигандай ш о- 
ш и б -п и ш и б оғзимга тиқардим . Бу пайтда аёлларни н г гап- 
сўзларин и , су й кали ш л ари н и ҳам унутдим ҳисоб.
О радан ўн д ақи қа ўтдим и ёки зи ёд роқм и , б и лм айм ан , 
бир пай т и к к и ю зи олм адай қи зарган И н д и р а оп а кели б 
қолди. У ни кўриш им б и лан , бўш аш иб ўтирган эсам -да, 
ўрним дан турдим. “ Бу ан ак о н д а я н а заҳри н и сочса к е ­
р а к ”, деб ўйладим.
— С ора, — деди у хизм атчи аёлга, — б и з Н одирж он 
билан гаплаш иб о л и ш и м и з керак.
“ Т ам ом , ҳ о зи р о қ паттам ни тутади ” , хаёлим дан ўтди. 
С ора оп а чиққач, ко б р ан и н г кўзлари м енга кулиб боқци 
ва с е к и н ён и м га келд и . С ў н г м утлақо ку ти л м аган д а 
б ўйним дан и ккала қўлини ўтказиб ю зим дан ўпиб қўйди- 
да:
— Маладес! — деб ҳиринглади. — С ин овдан зўр ўтдин- 
гиз, эн д и м ени подвадить қи либ қўй м айсиз. И ш ончим
ком ил. Н о, Гуля си зн и яхш и кўриб қолди. О н а проста 
безума от тебя. Балки...
У ни н г ўри сча-ўзбекча аралаш гап лари ни чала-чулпа 
туш ундим. Л ек и н хурсанд бўлм адим , И н д и ра оп а мени 
қандай дир бую мга ўхш атаётгандай эди. Л ек и н д ард им ни
бу саф ар ҳам ичи м га ю тдим. С асси з-сад о си з, мутедай 
тури ш и м И н д и ра оп ага ёкди , м ени ачом лаб, ўп ди -да, 
ч и қ и б кетди.
М ени бош қа безовта қилиш магач, хонамга кириб ётдим. 
Л екин ҳадеганда кўзим и ли наверм ади. У ён б ош и м д ан бу 
ён б ош и м га ағдарилам ан. “ Қ ан и й д и , Гуля билан И ндира 
оп ан и н г ўрнига м ени Н игора қучоқлаб ўпганида э д и ” , 
деб ўйлайм ан. Ў зимча ҳузурланиб ж и лм аям ан . Хаёлан 
Н и горан и н г ўпичидан л аззатлан и б ҳам ма н арсадан воз 
кечиб юборгудай ҳаяж онга туш ам ан. Бир маҳал тў л қи н - 
л ан и б , ўрн им дан сапчи б турдим -да, к и й и м л ар и м н и к и й - 
иб хонадан чиқди м . О ш хонага бордим . С ора опа ўтириб- 
д и, н и м ан и д и р ковш аб.
54

---

— Ҳ алитдан ухлаб қолм агин , — деди у я л и н ч о қ овоз- 
да, — б и р ўзим қи й н алам ан дастурхонни й иғиш тириш га.
Рости, унга ичим ачиди. Б и р ўзи н и н г бўйнида қанча 
иш бор? Ҳ ам м аси н и саран ж о м -сар и ш та қи лиш и керак. 
Ж он и га тўзим берсин бу аёлнинг.
Ҳ артугул, м е ҳ м о н л а р н и н г б азм и у зо қ қ а чўзилм ади . 
Қ и қ и рлаш и б , хохолаш иб, б и р -б и р и н и суяб м еҳм онхона- 
д ан чиқиш ди.
— А нави й и ги тн и н г гули қаерда? Ҳ еч қурса, хайрла- 
ш айи н .
Бу Г уляхоннинг овози эди. Д арров ўзи м н и п анага о л ­
дим . И н дира оп а рус ти л и д а алл ан и м алар деди. Ш у б и ­
лан ен ги лтак ж у вон н и н г уни ўчди.
Д асту р х о н н и й и ғи ш т и р и ш н и н г ў зи га и кки соатдан
м ўлроқ вақт кетди. С о р а оп а и кк а ла м и зн и н г қўлим из 
қўлим изга тек к ан и йўқ. О ёғи м н и судраганча хонам га б о ­
риб, еч и ни ш гаям ҳолим келм ай каравотга чўзилдим . Бил- 
мадим , қайм аҳал, б о ш и м н и , ел кам н и , к ей и н қўлим ни 
би ров си лагандай бўлди. Қ улоғим га и с с и қ наф ас урилга- 
н и н и хам сездим. Туш кўраяп м ан , ш еки лли , деб ўйла- 
дим . С илаётган қўл ҳаракати аста-секи н тезлаш и б, оёкда- 
римда ҳам бурга ўрм алагандай бўлди. У йғониб кетдим. 
Л ек и н кўзи м н и оч и ш га қўрқцим . Қ у ён н и н г тер и си н и
ш илгандай кийим ларим бирм а-би р тан ам ни тарк эта б ош ­
лади, ш ундан сўн г хавотирланиб ўгирилдим . Ва мутлақо 
кутилм аганда қ ай н о қ , хаёлни ж инкўчаларга олиб қочув- 
чи лабга лабим туташ келди... 
•
Қ или б қўйган и ш и м н и ғиш т қолипдан 
кўчганидан 
кей и н ги н а ан глаб етдим. У м рим да хали бундай и ш га қўл 
урмагандим, довдираб қолдим. Қ ўйним да кўзларини юмиб 
пиш иллаб наф ас олаётган Н игорага хади кси раб қарадим. 
С очлари н и силадим -да:
— М ени кечи ри н г, билм асдан...
— Ж и н н и в о й , — деди гапим ни бўлиб, — ўзим кел­
ди м-ку!
П и чи рлаб айти лган бу гапда эхтирос ш ун чалик си н ги - 
ш иб кетган ди ки , мойдай эр и б кетдим...
О датдагидан ан ч а кеч уйғондим . “ К о н ь я к к а ш околад 
закуска қи лган ди м , Г улянинг қи ли қлари баттар қўзғатиб
55

---

ю борди. Ч идолм адим , келаверди м ” , деган ran қулоғим - 
дан кетмаётганди. Ш у гапни эш и тги м келиб, ж ойим дан 
тургим келм асди. А мм о И н дира о п а эси м га туш иб, би р- 
д ан сергак тортдим , ап и л -тап и л к и й и н и б , ю вин и б, таш - 
қарига отилдим.
Ҳ овли қ қан и м бекор кетди. С ора о п ан и н г гапига кара- 
ганда, “ м али ка" саҳарлаб қаергадир кетибди м аш и н аси - 
ни м иниб.
Э ш и ти б и рж айдим , я н а бироз ухлам аганим дан аф сус- 
ландим .
Бундай пайтда М аҳкам ака ҳам уйда бўлм ас, дарсга 
кетарди. Н и горани кўргим келди. С ора оп а тайёрлаган 
нонуш тага \а м қарам ай, и кки н чи қаватга кўтарилдим. 
Х аёл и м д а н : “ Х о н а с и га к и р а м а н -у , п а р и -п а й к а р н и н г
кўрпасини секин тортам ан, бурнини бармогим билан чим - 
д и й м ан , у уй ғониб кетади, сўнг: “ С и зм и д и н ги з?" — деб 
ж и лм ай и б кўзини очади, к ей и н м ени оҳиста қучоқлайди 
ва ҳоказо... ва ҳ о к азо ” , деган ўйлар кечди. А ммо на кеча- 
си қи либ қўйган иш и м ва на буни н г оқи бати хаёлимга 
келади. Унинг: “ Ўзим келди м -ку, ж и н н и вой !" — деган 
бир оги з гапи далда бўлиб, хавф -хатарн и унутгандим.
Н о за н и н н и н г хонасига кирдим . О ёқ учида ю риб кара- 
воти ён и га бордим . Ў йлаганим дай кўрп асин и бироз т о р ­
тдим. О п п о қ бадани кўри н иб , ю рагим бўғзим га тиқилди.
Аввал у н и н г қош и чим и ри лди , кей и н кўрп ан и н г и чи - 
дан бир қўлини чиқари б, п аш ш ан и қувм оқчи бўлгандай 
сермади. А ф тидан, паш ш а ай ёр л и к қи либ, тутқич б ер ­
май ж уф такни ростлади. П ариваш эса, я н а б и р маромда 
наф ас ола бош лади. А мм о хира паш ш а тағин ҳунарини 
давом эттирди. Ш унда гўзал жахд билан кўзини очиш га 
мажбур бўлди.
— Ҳ им м , — деди Н игора аф ти н и буж м айтириб, — 
си зм и дин ги з? Н им а керак, нега ки рд и н ги з бу ерга? Ч и - 
қиб кетинг.
М ен ҳайкалдек қотиб қолдим . Бир зум хаёлларим бо- 
ш им дан тўзғиб, гарангсиб қолдим. Туни билан қўйним да 
тўлғонган бу ж он он н ега бунча ўзгариб қолди? Ёки мен 
туш кўрдим м и, ҳам м аси туш им да бўлдими? У нда нега бу
56

---

ерда серрай иб турибм ан? Э нди бу қ и зн и н г бетига қандай 
қарай м ан ? Я н а о н аси га айтиб берса-я.
— Ҳ алиям қаққай и б тури бсизм и, о й и м лар н и ч ақи рай - 
ми? — деди эр и н ч о қ д и к билан кўзини очиб м енга ти- 
килган қиз.
М ен ҳар қанча довди раб, ҳаяж он лан иб турган бўлсам - 
да, қ и зн и н г хон аси н и тарк этиш га мажбур эдим. Ш ун ­
дай ҳам қилдим. Э нди тунги воқеалар туш экан и га и ш о н ­
чим ком ил эди. Б и р о қ к ўн ги лн и н г бир чеккаси да алла- 
н и м а бордай. Ш у сабаб, хонам га ки ри б, каравоти м н и
б и р қур назардан ўтказиш га қарор қилдим.
А жабо, ёстиғим дан хушбўй ати р \и д и келар, устида уч 
д о н а узун соч толаси чувалаш иб ётарди. “ К им кирганди 
бу ерга? — ўйлай бош ладим . — Ни горам и ёки... А нави 
Гуля И н д и р ан и чалгитиб, м ен ухлаганимдан к ей и н қ ай - 
тиб келиб... И кки соатдан зиёд вақт ўтувди-ку. У нгача у 
қаерда эди? У йда бўлса, нега мен уни кўрм адим? Ё И н ­
д и ра о п ан и н г ўзи... Бўлиш и м ум кин эм ас, д арров сезар- 
дим . Н игора... Н игора... М ен ун и н г овози н и эш и тди м - 
ку, ш ивирлаш лари ҳалиям қулоғим остида ж аранглаб ту- 
рибди-ку. Нега унда у \о з и р мени ҳайдаб чиқарди? Ш унча 
иш бўлганидан сўн г йиғлам ай ди м и , қ овок^ари ш и ш и б 
кетм ай д им и, “ М ени таш лаб к етм ай си з-а?” — деб ял и - 
н и б -ёлв о р м ай д и м и ?” М иям да ўралаш иб, чарх уриб айла- 
наётган саво л л ар н и н г ҳеч бири га ж авоб тополм асдим .
Туш га яқ и н И н д и ра оп а қайтиб келди. Қ овоғидан қор 
ёғади. А взой ин и п ай қаб кўзига кў ри н м асли к учун узоқ- 
р о қ ю рдим. Л ек и н туяқуш га ўхшаб тум ш уғим ни қумга 
ти қ қ а н и м билан иш битм ади, ун и н г ўзи ён и га чақи ри б 
қолди, тағи н ётоқхонасига. Ш унгача И н д и ра оп а бирор 
марта мени ётоғига ч ақи рм аганди . И чим дан зил кетди. 
“ Н игора сотганга ўхш айди” , деган ф и к р ўтди м иям дан. 
А даш маган эк ан м ан . Н игора у билан ён м а-ён и кки к и - 
ш и л и к ўри нди қда ўтирарди.
— Қ ан и , м ана бу ёқ қа ўти ри н г-ч и , эркак! — деди И н ­
д и р а оп а б и роз ки н оя \а м дағал овозда курсини кўрса- 
тиб. — С и з билан б и -и р гаплаш иб қўяйлик.
Қ изариб -б ўзари б у кўрсатган ж ойга чўкдим.
— Қ иш лоқда мактабга борган бўлсангиз кер ак-а, —
57

---

дея ra n бош лади аёл ва қўлидаги бир парча қоғозни 
кўрсатди, — м анави н и ўқи ш н и биларсиз. Ёки ўзим ўқиб 
б ерай и нм и? Ҳа, ш ундай қи лган им маъқул. “Тум ан про- 
курори ном и га ариза. М ен — ЭгамН азарова Н игора, ар и - 
за ёзи ш и м д ан мақсад ш уки, Т оли пов Н оди р и см ли й и - 
гит бугун, яъ н и 28 ию ль кун и мени алдаб ном усим га 
тегди, топтади. Б и р умрга ш арм анда қилди. О и лам , қўни- 
қўш ни лар олдида б о ш и м н и кўтаролм ай қолдим . Э рга бир 
кун турмуш га ч иқсам , қай аҳволга туш и ш и м н и ўйлаб, 
ҳозирдан қўрқиб кетаяп м ан. Ў зим н и ўлдириш пайида 
ю рибм ан. Агар си злар бу ж и н о ятч и н и тезда уш лаб қам а- 
масангиз, мен ш арм андаликка чидолм ай, ўзим ни бир нар­
са қи либ қў я м ан ” .
И н д и ра опа қоғозда ёзи лган л арн и ўқи б бўлгач, менга 
ўқрайди. О ёғим гача ти траб кетдим. Бун и кобра сезди, 
албатта.
— Зўрлаганга қанча б ери ш и н и бил аси зм и , эркак?! — 
деди я н а ки н оя билан.
М ен гунгу кар эдим. С урдо ти лида бўлса ҳам , бари - 
бир, ҳеч вақон и туш унм асдим . Б езрайганча қараб тура- 
вердим.
— М енга қара! — деди у ва ўзига яраш м аган ч ақ қ о н - 
л и к билан ўрнидан сап ч и б туриб ён и м га келди. — Агар 
бу иш билан қам аладиган бўлсанг, турм ада ўтирганлар 
се н и н г ўзи нгн и хотин қи либ таш лаш ади. Б униям эш и т- 
маган бўлсанг керак!
М ендан садо чиқм ади.
— Ў либ-пўлиб қолдингми?! — дея б ақи ри б, А н аконда 
қўлимдан уш лаб силтай бош лади. Ш ундан кей и н ги н а мен 
ўзимга келдим ва важ оҳатидан ит қўрқадиган И н дира 
опага ти ки либ:
— М ени кечи ри нг, — дея олди м , холос.
— Вой, м ан ави н и н г гап и ни қара, — деди у қи зи га, — 
мени к ечи ри н г эм иш . Қ ан ақа қи либ кечи рам ан? К ечир- 
сам , Н и горан и н г номуси ти кл ан и б қоладими?! A-а , т и к - 
л ан и б қоладими?!
Худди шу маҳал Н игора ўхш атиб “оҳ” тортд и ки , ичим 
тўкилиб туш ай деди.
58

---

— У йланам ан, — д едим б ош и м н и эги б, — ўзи унга 
уйланиш н иятим бор.
— Ия! — б ақи ри б ю борди Н и гора сап ч и б туриб. — 
У йланаман?! М енга-я! Ў либ қолам ан \о з и р , чидолм ай - 
ман. Қ аёқдаги хизм аткор м енга уйланармиш !
У бу гапларни ш унақанги шўх овозда ай тд и к и , ҳеч 
ким бу қи зн и н ом усидан ай ри либ қайғу гирдобига туш ­
ган, деб ўйламасди.
— М енга уйланадиган одам , бил аси зм и , қ ан ақа бўли- 
ш и керак? — деди у ён и м га кели б эн к ай ган ч а бурни н и
бурни м га текки згудек бўлиб. — М енга м ана шу хон ан и
тўлдира оладиган дараж ада пули бор одам уйланади, яхш и 
йигит.
— Н игора, ўзи н гн и бос! — деди овози га зўр бериб 
И н дира опа.
Н и гора б о ш и н и кўтариб, И н д и ра оп ага н орози қ и ёф а- 
да қараб қўйди.
— Балки Н од и рн и н г ш унча пул топ и ш га қурби етар, 
— д ея д арров ю м ш ади И н д и ра оп а қ и зи н и н г н орози 
нигоҳига эътибор ҳам бермай.
— Т оп... Т оп ол м ай м ан , — дедим мен.
Ўша пайтда рангимда ранг қолмаган бўлса керак. Тўғри- 
да, б и р уй пул ни қаердан топ ам ан ? Т оп олгани м д а, бу 
ерларда ю рарм идим б и р о в н и н г қўлига қараб.
— М ен йўлини кўрсатам ан, си з олиб келасиз. У ндан 
к е й и н , аж абм ас, м анави хурлиқони н и к оҳи н ги зга о л сан - 
гиз, —илж айди И н дира опа. — Ўзи бу қ и зн и яхш и кўра- 
си зм и ?
— Ҳ а, — д ея б ош и м н и қи м и рлати б Н игорага бир қараб 
олдим ва у н и н г эн саси қотаётганига гувоҳ бўлдим.
— У нда кели ш ди к. С изга визов бор. Ч ет элдан . М ен 
бугун б ориб ви зан ги зн и ям гаплаш иб келдим . Х ў-ўш , эр- 
тага тайёр бўлади. И н д и н и га қанот қоқи б , чет элга учиб 
кетасиз. Б ораси з-да, б и р сам олёт пул н и олиб, о рти н ги з- 
га қайтаси з У ндан кейи н — тўй. Н игорахон қучоғин ги з- 
да. Қалай?
М ен ҳангу м анг эдим . Б орам ан, б и р сам о л ёт пул ни 
олам ан, орти м га қайтам ан , тўй. Бунча осон. Агар ш унақа 
бўлса, ҳ о зи р о қ учиб кетсам бўлм асм икан?.. И н дира оп а-
59

---

н и н г гаплари ж и даи йдай туйилмади. У устимдан кулаёт- 
гандек эди.
— Хўш, ним а д ей си з? Р ози м и си з ёки қам алиб кетаве- 
расизм и? М ен бу так ли ф н и Н игора си зн и ёқти ри б қол- 
гани учунгина ай таяпм ан . Бўлмаса, ҳозир м илисахонада 
бўлардингиз.
Рози бўлиш дан б ош қа и лож им й ў қ эди.
Р озилигим дан кў п р о қ Н и гора қувонди. Қ увон м аси н- 
ми? Тунда ўзи хоҳлаб қўй н им га кирган бўлса-ю , кейи н
бир дунё молу м улкн и нг эгаси га айланса! Ш убҳасиз, мен 
олиб келадиган п улнинг тўқсон тўққи з ф о и зи га И н дира 
она эга чиқади. С одца бўлсам ҳам, буни си га ақди м ета- 
ди. Ҳ ар қалай, гўдак эм асм ан -ку.
Н игора қўлимдан тортиб ўрним дан турғазди ва он аси - 
н и н г кўз олдида у ялм ай -н етм ай бўйн и м га о си ли б, л а- 
бим дан ўпиш га туш иб кетди. М ен ерга к и ри б кетаёздим 
ва қи зн и ўзим дан нари итардим.
И н дира он а кулди.
— Н и горахон н ин г ўзиям ан ч а шўх қи злард ан -д а, л е ­
ки н шўхлиги ўзига яраш ад и , — деди.
Бу ran қи зн и руқлантириб ю борди, ш еки лл и , тағин 
яқ и н лаш а бош лади. Н и м а бўлган тақди рда ҳам, ун и н г 
истагини баж ариш га ю зим чидам асди. Ш уни н г учун та- 
ш қарига ч и қ и б кетдим.
Х онам га ки ри б б и роз ўзи м н и босиб олиб, бўлиб ўтган 
гап -сўзларни хаёлимда ти кл аб , ўзим ча таҳлил қи л а б о ш ­
ладим ва: “ Н игора мени севар э к а н ” , деган хулосага кел­
дим . Э \, пиш м аган калла! Ахир, ўш анда улар осо н ги н а 
бўйним га қанча н арсани и ли б қўяётганлари кундай аён 
эди -ку.
К ейинги кунларим хуш чақчақ ўтди. Ҳеч ким менга 
ҳеч қандай иш бую рмади. Н игора доим ён и м д а, н иҳоят- 
да ю м ш оқ, м енга м ехрибон, худди хоти ни м дай муомала 
қилар, илож и борича зери кти р м асл и к ка уринарди. М ен 
эса мойдай эри б , лаззат оғуш ига бутун борлиғим билан 
ки ри б кетибм ан-у, вак^г ўтган и ни сезм абм ан.
Бир куни И н дира оп а қандай дир идорага олиб борди. 
У ерда савол-ж авоб бўлди. “Т аи лан дга нега б ораяп си з? 
Н еча кун бўласиз? Қ айси ти лларни биласи з? К им си зн и
60

---

кутиб олади? Д ў сти н ги зн и н г кетган и га кўп бўлди м и ?” 
И ндира опа аввалдан бу саволларга мени тайёрлаб қўйГан­
ди. Ш у боис, тутилм ай ж авоб беравердим.
— Я хш и, — деди мени сўроққа тутган костю м -ш и м ли , 
о қ кўйлак устидан бўйи н боғ тақ қ ан қ и р қ ёш лар чам аси- 
даги ки ш и қўлим ни си қи б , — саф ари н ги з бехатар бўлсин.
И ндира оп ан и н г қувончи чек-чегарасиз. М аш инага етиб 
келгун и м и зча бўйн и м га оси ли б, б еш -о лти марта ўпиб 
қўйди, кейи н маҳкам бағрига б оси б елкам га қок ди -д а, 
рул га ўтириб м аш и н ан и ю ргазди. Пул ж уда-а кўп бўлса 
керак, деб ўйладим , акс ҳолда, оп а менга бунчали к ял- 
тоқд ан м асд и. “ М ай ли, кўп бўлгани яхш и , м аш и надан ту- 
ш ираётган им да озги н аси н и ам ал-тақал қ и л ам а н ” . Би роз- 
дан к ей и н бу хаёлимдан ўзи м н ин г кулгим қистади: М ен 
ш унча пулни олиб келам ан , м аш инага ортам ан -у, \е ч
ким билм айди м и ? М ен и н г чет элга б ориб кели ш и м дан
б ош қа мақсад кўзланаётган ди р-ов. Агар пул бўлган тақ - 
д ирда ҳам б и зн и к и эм ас, мен охирги пайтларда кўп эш и - 
таётган доллар бўлса керак. А йтиш ларича, озги на д ол- 
л арга ҳам кўп н арса соти б олса бўларкан.
Ш ундай ўйлар гирдобида уйга етиб келган и м и зн и ҳам 
сезм абм ан.
Ўша кундан бош лаб менга эътибор кучайди. Б и р -и к к и
м арта Н игора билан кон ц ертга ҳам туш дик. Ҳ а-а, одам - 
л ар дам о л и ш н и б и л и ш арк ан . М енга ўхш аганлар бўлса, 
уйқуни дам олиш , деб ю рган экан -д а.
Ш ундай к ун л арн и н г бири да кутилм аганда И н дира опа 
билан Н и горан и нг сирли гапларини эш и ти б қолдим. Улар 
Н и го р ан и н г хон аси да ўтирганди. К еч и к и б кели б қол- 
ди м , ш еки лли , суҳбатнинг ўртасидан бош лаб эш итдим .
— К утилганича бўлмади, — нолиди И н дира оп а, — 
б ор-йўғи еттитага сотдим.
— Я хш и -ку, — эъти роз билдирди Н игора, — олди н ги- 
си н и тўрттага сотдим дегандингиз.
— У ни н г ёш и ан ч а катта эди -да. К ей ин тез пуллаб 
ю боргандик. С ен ҳам б ор-й ўғи тўртм и-учм и оқш ом н и
ўтказгандинг. Х араж ат кам бўлувди. Б ун и н г еб -и ч ган ла- 
ри ни ўзи нг кўрдинг... М ай ли, борига шукур.
— О п а-а, ў қи ш и м н и ҳалиям тўғрилам адик-ку...
61

---

— А йтдим -ку, унисидан хавотир олм а, деб. О лдинги 
саф ар бир кун ҳам ўқим аган эди н г, л ек и н сесси ян гн и
тў л и қ ёп и б бердим.
— Битта “д ум ” қоли б кетган, ш уни деб отч и слен и я га 
туш иб утирибман.
— Я н а б и р -и к к и ҳафта сабр қилсанг, ҳаммаси зўр бўла- 
ди.
— О на, ундан к ей и н ан ав и , — д ея чуқур уҳ тортди 
Н игора, — я н а кўнглим ай н и яп ти .
— О б б -о -о , н и м а бало? Ё н ин гдан ўтиб кетса ҳам, бўп 
қолаверадим и? Я н а хараж атм и, сен бўлсанг яхш и соти - 
ли б д и , дейсан. М ана ш уларни ҳисоблаб ч и қсан г, б и ла- 
сан м и , қанча пул кетяпти? Одам эҳтиёткор бўлади-да. 
Й ўли бор-ку.
— Билм асам ... Ҳ аракати ж а кўп бўп кетаяпти-да.
— Ў зинггаям ёқи б қолганга ўхш айди... М айли, буниси 
о х и р г и с и . Я н а т а к р о р л а н а д и г а н
б ў л с а , ў з и н г н и н г
б ўйнингга қўяман.
Ш у ерда сирли гаплар тугади. Улар б о ш қ а мавзуга 
ўгиш ди. М ен и н г эса буткул бош им қотди. И н д и ра опа 
н и м ан и , қ ан ақа қи ли б сотган? “ Е б -и ч и ш л ар и ” , дегани 
н и м аси , бирор ҳай вон н и ай тяп ти м и ? Л ек и н Н и гора нега 
уч-тўрт кечани ўтказади?.. С есси я, отч и слен и я... Тўғри- 
си , б унақа гапларни эн д и эш и ти б турган им учунм и, ҳеч 
балога туш унм адим . Л ек и н Н и горан и н г кўнгил ай н и ш и
мени баттар ўйга чўмдирди. “ Б ирорта ё м о н р о қ н арса еб 
қўйдим и? У нда катта хараж ат қи лиш га ҳожат йўқ. Б и р- 
и кки та д о р и ичса, қ о л ад и -к у ” . Б ун и н г учун И н д и ра оп а 
уни кой и ш и жуда ғалати... Ҳ а айтган ча, Н и гора И н дира 
оп ан и “о й и ” , д ем ад и -я. Ҳ ар д ои м “о й и ” деб ч ақи рард и - 
ку! Б унисиям қизиқ!
Э ш икдан секи н узоқдаш иб хонам га бордим. К араво- 
тим да ш иф тга ти ки л ган ч а ётиб, тагин уларн и н г гап лари ­
н и мулоҳаза қилдим. Нуқул б и р н арсани ўйлаб ётавериш
зериктирди. Э ш итганларим ш унчаки гапдай туй илиб, шу 
кўйи ухлаб қолибм ан.
О радан и кки кун ўтиб, И н дира оп а қўлим га сам олёт 
чиптасини тутқазди, ю зимдан ўпиб қўйди ва бугун оқш ом
учиш им н и айтди.
62

---

М ен саф арга тай ёргарли к кўрм адим , ҳисоб. К и й и м , 
егуликларни С ора оп а сум кам га ж ойлаб қўйди. Ўзим Н и ­
гора б илан овора бўлдим. У б илан ан ч а-м ун ч а ш ўхлик- 
л ар н и “хотирага михлаб” қўй ган и м и здан сўнг, жоду м а- 
л и к аси б ўйним дан қучиб:
— М ен си зн и соғи н ам ан. Т езр о қ кели н г, — деди.
Ў зим ни урушга кетаётгандек, Н и горан и эса эр и н и ку-
затаётган аёлдек тасаввур қилдим . М аҳкам қучокдаб, со- 
чларидан у зо қ ҳидладим...
Ш аҳар ўртасидан кеси б, ер ости йўлидан ўтган и м и з- 
д ан сўнг, И н д и ра оп а м аш и н ан и йўл четидаги чирой ли
к и й и н ган , б и р қўлида қ о п -қ о р а д и п л о м ат кўтарган ки ш и
ён и да тўхтатди ва уни ҳам м и н ди ри б олди. М ен орқа 
ўри нди қда ўтирардим . Бегона одам И н дира о п ан и н г ён и - 
дан ж ой олди. У лар ўп иш иб кўриш ди.
— Э то он? — деди бегона ки ш и ортига ўгирилиб м ен ­
га қўлини узатар экан .
— Т от сам и й , — м аш и н аси га газ берди И н д и ра опа.
— М еня зовут В алерий, — деди бегона.
М ен у н и н г н и м а д еган и н и туш ундим. И см и м н и ай т- 
дим . В алерий \а м кулди ва м ен и н г англаш и м у ёкда 
турси н , тилим ҳам буралм айдиган сўзлар билан И н дира 
оп ага гапирди. О п а хохолаб ю борди. М ен бўлса бўзрайиб 
ўтиравердим . Худди гунг-соқовлардай.
— Н од и рж он , — деди бироздан к ей и н И н д и ра опа 
йўлдан кўзи н и узм ай, — В алерий си зга ҳам рохяи к қи ла- 
ди. У нинг гапидан чиқманг. Ў зингизча бир нарсалар қила- 
м ан, деб ю рманг. У кдингизм и?
— Ҳ а, — дедим мен бош иргаб.
Ш ундан сўнг улар рус тилида гаплаш иб кетиш ди. Б ош - 
да қ улоқ солдим , бирор ним ан и ан глаш га уриндим . Аммо 
уриниш им бесамар кетди. К ейин хаёл суриб кетдим. “Агар 
сам олётда чет элга уч и ш и м н и , я н а пул олиб к ели ш и м н и
отам эш и тган ид а борм и , о см он га сакрарди. Қ ўн и -қ ў ш н и - 
ларга: “ М ана, ҳам м анг шу пайтгача м ени л ақ м а д еб , ус­
тим дан кулиб келдиларинг. Л екин б и р ортан гн и н г боланг 
шу л ақм ан и н г улича бўлм ади-ку”, деб м ақтанарди” . Ў йла- 
ган ўй ларим дан кўнглим кўтарилиб, ўзим дан ўзим хур­
сан д бўлиб кетдим. Қ увониш га арзи й ди ган иш бўлаяпти-
63

---

да ўзиям . Ҳ адемай мен \а м бойлар қаторига қуш илиб 
қолсам , аж абмас.
М аш ин а аэропортга етиб тўхтади. И н д и ра он а сам о- 
лётгача кузатиб қўйса керак, деб ўйлагандим . Б и р о қ у 
уловидан туш м адиям . О ртига ўги рили б, мени ўзига т о р ­
ти б ўпиб қўйди-да:
— Омад ёр бўлсин, — деди, холос.
М аш ин адан туш иб И н дира оп ага қарадим . У ни н г ё н и ­
даги ўриндиқда қоғозга ўралган бир нарсага кўзим туш ­
ди. М и наётганим да ҳеч вақо й ў қ эди. Ғалати бўлиб к ет­
дим. Н егадир бундан и кки кун аввал оп а билан Н и го р а­
н и н г қандай дир са вд о -с о ти қ ҳақида гап лаш гани хаёли м ­
га келди. “ М ени савдога қўйган бўлм асин тағи н ” , деган 
ўй яш и н тезлигида хаёлимга келди.
В алерий қўлим дан уш лаб, аэроп орт том он га етакла- 
ганда бу хавотир мени тарк этди.
А эропортга б ири н чи маротаба кираётган им боис, мени 
ж иҳозлару зал н и н г кенглиги — салобати босди. А ндак 
ҳаяж он лан ди м , ам м о бу ҳаяж он тезда ўтиб кетди.
Учта ж ойда текш и рувдан ўтказиш гач, сам олётга ч и қ - 
дик. М ен дераза ён и даги ўри нд и ққа ўтирдим: осм онга 
кўтарилганда тепадан ерн и том ош а қи лм оқчи йди м .
С ам ол ётн и н г ичи (“с а л о н ” д ей и ш ар к ан ) аввал менга 
ан ча-м ун ч а қ и зи қ туйилди. Қ улоқни қом атга келтириб 
гуриллаган овоз чиқари б, сам олёт ж ой и дан си лж и й бош - 
л агу н ч а с а л о н н и т о м о ш а қ и л д и м . О ч и ғи , ж и ҳозл ару 
ю м ш о қ ўри нд и кутрн и кўриб, ш уларни одам боласи яса- 
ганига ак д и н г бовар қилм айди. М асалан, м ана, мендаям
саватдай бўлм аса-да, ҳар қалай, б ун д ай роқ калла бор; 
и кки та кўзу и кки та қулоқ ҳам иш лаб турибди. Б ош қа- 
лардай ей м ан , ичам ан, оёғим билан ю рам ан, қўлим ҳам 
қараб турмайди. Тўрт мучам соғ. Л ек и н сам олётн и н г ўзи 
у ёкда турсин, ун и н г ўриндиғидаги қоплагичлар н и м а- 
дан , қандай тўқи лган и н и б и лм айм ан . А м м о буни била- 
диган л ар озм ун чам и ? Ҳ атто ш уларчалик ҳам бўлолм аган- 
ман-а! Бундай ўйлаб қарасам , қўлимдан ҳеч вақо келм ас 
экан . Тўғри, кетм он чоп и ш н и , э к и н эк и ш н и қой и ллат- 
масам ҳам, уддалайм ан. А мм о ҳозир ай н и чоғда кўриб 
турганларим олдида бу ю муш лар ҳеч нарсага арзим айди.
64

---

Н азари м да, дунёда ҳам ма ақлли, ф ақ ат м ен и н гги н а к ал ­
лам и ш лам айдигандай...
С ам олёт учди. М ен д ум алоқ ойнага ёпиш дим . Тепадан 
туриб, ерни том ош а қи лиш ни н г гашти бўлакча экан , худди 
мен ердан бир неча баробар катта қурилмада учиб кета- 
ётгандайм ан. Б и нолар, дарёлар, кўкалам зорлар аста-се­
ки н м айдалаш иб, харитадаги чизи қларга ўхшаб қолаётир. 
Л екин том ош а кўпга чўзилмади. С амолёт булутларни ёриб 
учиб, уларн и нг теп асига ч и қ и б олди. Т агим изда я к к а м - 
д уккам , балан д-п аст қор ёки пахта ую м ига ўхш аш о п п о қ
булутлар сузиб ю рибди. М ен и м ча, А н тарктика ш ундай 
бўлса керак. Географ ия ўқитувчим из туш унтирганда мен 
худди ш ундай тасаввур қилган эдим . Бош ида булутларни 
марок, би лан то м о ш а қ и лаётган д и м , к ей и н зери кди м . 
Ё ним га қарадим. В алери й ни н г кўзи ю муқ, ухлаяпти. М ен 
ҳам ухламоқчи бўлдим. Л ек и н улгурмадим. К и ч ки н а ара- 
вачасини судраб хизматчи қи з келиб қолди (буни қаран- 
гки , у н и н г стю ардессали ги ни ўш а пайтда билм абм ан. 
Қ ачонлардир улар қақида эш и тган эдим. А мм о каллам га 
кел маган).
В алерий ўзи ни ухлаганга соли б ўтирган экан . Д арров 
кўзини очди. Қ изга рус тилида аллан и м алар деди 
ил- 
ж айиб. С ўнг у олиб келган егули кларн и , олдим издаги 
ў р и н д и қ н и н г орқа том он и га ўрнатилган столчани очиб, 
устига қўйди. М ен ҳам ун и н г ҳаракатини такрорлади м . 
Ф ақ ат п иво олмадим.
— П иво хорош ий веш ь, н ет-н ет, надо п ить, — дея 
Валерий бир ш иш а п и вон и столчам устига қўйди.
О вқатдан олдин ш иш адаги сабил қолгурни ичиш к е ­
р ак экан . В алери й ни н г гапларига туш унм адим -у, и м о- 
иш оралари дан буни англадим . А лдамабди. К ай ф и яти м
кўтарилди. В алерий билан гаплаш гим келди ҳатто. А мм о 
б и рор гапим ни уқтиролм адим . О хири қўл силтадим ва 
ўри н д и ққа б ош и м н и қўйганча ухлаб қолибм ан. Туш имда 
осм онўп ар б ин олар устида худди сам олётдай учиб юр- 
ган м и ш м ан. М ени ҳеч ким кўрм асмиш . Б и р о қ мен ҳам- 
м ани кўриб турарм иш м ан. Ҳ ам м а ё қ қорон ғи , кетм а-кет 
электр си м ларига дуч келиб қола р к а н ман. Ш унда ток 
урм асин деб яш и н тезлигида ю қорилаб кетарм иш м ан.
5 -0 8 -5 3 1
65

---

Бир маҳал ю рагим ўйнай бош лади. Ж уда ю қори либ кет­
д и м , ш еки лли , деб ўйлаб қўрқ а-п и са пастга қарадим . 
Д арҳақиқат, ердан 
ан ч а 
олислаб 
кетибм ан. Пастда 
қорон ғи ли к, б и рор нарса а н и қ кўринм айди. “ Ерга қай- 
тиш к ер ак ", деб ўйладим ва ш ўнғий бош ладим . Ю рак 
ўйноғи кучайгандан-кучайди. Худди шу пайтда туб ан лик 
сари тош дай учиб туш ардим . Ш у тезли кд а қуласам, ер- 
п арчин бўлиш им ан и қ... Ч ўчиб уйгониб кетдим. Атро- 
ф и м га олазарак қарадим . Валерий сароси м ал ан и б уйгон- 
ган и м н и кўриб кулди ва белидан ўтказилган кам арни 
кўрсатди-да, бир ним алар деди ва сам олёт қўниш га ҳозир- 
л и к кўраётганига и ш ора қилди. Д арров у н и н г ай тган и ни
баж ардим. Ўртада ю радиган қи злар кам арлари м и зн и бир 
сидра кўздан кечи ри б чиқиш ди.
С ам олёт кўтарилаётганида қандай б ош н и ай л ан ти рган, 
қулоқни қом атга келтирган бўлса, қўнаётганда ҳам худди 
ш ундай бўлди. Ундан туш иб, тек ш и р-тек ш и рлард ан к ей ­
ин аэроп ортдан таш қари га ч иқди к. Валерий такси уш ла- 
ди.
Т ош к ен тн и б и ри н чи бор кўрганим да ҳайрон қолган- 
дим. Ҳ ози р Т аи лан д деб аталган ж ой н и , мен н ом и н и ҳам 
билм айдиган ш аҳарининг осм онўпар им оратлари-ю , улар­
н и н г пеш тоқидаги аллам бало ёзувлар бити лган , тевара- 
гида майда ч ироқдар ён и б ўралган п лакатларни , кўчада- 
ги м и н г хил м аш и наларни кўриб огзим очили б қолди. 
Одам д еган и н ги з чумолидай, гўё ер ёри лган -у, ёригидан 
одам қай н аб чиқаяп ти . Б уларнинг бари бу ш аҳарга қ а н - 
дай сигади, ҳайрон қоласан киш и. Йўл четидаги турли- 
туман дарахтлар, гуллар, м айсалар кўзни қам аш тиради.
Ҳ ай рати м узо ққ а чўзилм ади. Ш аҳарга кўзим бироз 
ўрганганидан сўнг (б и р соатдан м ўлроқ ю ргандик) пул 
ҳақида ўйлай бош ладим . И н дира опа: “ Б орасан -у, бир 
сам олёт пулни олиб орқангга қай тасан ", деганди. Л ек и н
м аш инада ш унча вақтдан бери ш аҳар ай лан и б ю ри бм из- 
у, пулдан д ар ак йўқ. Умуман, пул деган лари га и ш ончим
сўниб бораяпти. Бу и ш он чси зл и к И н д и рахон н и н г м аш и- 
н аси дан туш аётганим да ў р и н д и қ устидаги қогозга ўрог- 
л и қ н арсани кўрганим да бош ланганди. Я наям ан и қроги ,
6 6

---

И н д и ра оп а билан Н и го р ан и н г гапларини эш и тган и мда 
кўнглим да бир ум и д си зли к пайдо бўлган эди...
И к ки соатча ю рган и м издан сўн г м аш и н а ў зи м и зн и н г 
ж инкўчаларга ўхшаш тор, ў н қ и р -ч ў н қ и р кўчага кирди. 
Э н д и , чам ам да, ш аҳар ортда қолган , биз аллақан дай га- 
д ой топ м ас, б и н ол ари ярим вайрона, кўчалари қ и н ғи р - 
қ и й ш и қ бир ж ойда бораётган эди к. И к ки -уч ж ойда со - 
қоллари ўсиб кетган, аф т-ан гори бир аҳволдаги ки м са- 
лар (назарим да, улар п иёнисталар бўлса керак) ерга қап и - 
ш иб секи н ю раётган т а к си н и н г капотига оси ли б кўри ш - 
ди. Ҳ айдовчи деразадан бош и н и чи қари б ў зи н и н г ти л и ­
д а аллан и м алар деб бақи рди, Д арвоқе, бу ерда м ен кўрган 
о д ам л арн и н г бари қ и с и қ кўзли эди. Тўғри, ш аҳар ичидан 
ўтиб бораётган и м изда б и р -и к к и та с а р и қ сочлиларга ҳам 
кўзим туш ганди, л еки н улар жуда о зч и л и к эди.
М аш ин а и кки бор чап том он га бурилганидан сўнг, 
кўри м си зги н а б и р им орат ён и д а тўхтади.
Ж и н кўчага б у р и лган и м и здаёқ тезлаш ган ю раги м н ин г 
уриш и баттар авж олди. Қўрқув устун келиб, м аш и надан
ту ш м аёқ тўрт тараф га аланглаб қарадим.
— П риехали, — деди В алерий кулиб, — д авай , влезай.
Қулт этиб ю тиндим , сўнг эш и к н и секи н очиб , оёғим -
ни худди т и к ан н и н г устига қўяётгандай эҳтиёткорлик б и ­
лан ерга қўйдим.
— Н е б ой ся, д авай , ш евелис, — қўлимдан тортди Ва­
лери й .
Ш ундан сўн гги на н ои л ож м аш и надан туш дим. С ўнг 
ҳамроҳимдан:
— Қ аерга кели б қолдик? — деб сўрадим.
Ш у пайтгача б ирон оғи з ҳам ўзбекча гапи рм аган бач- 
чағарн и н г боласи гап и м н и туш унди. Буни ун и н г бош
барм оғи н и ю қорига қилиб:
— Всё будеть окэ! — деган гапидан билдим.
М аш ин адан туш иб бироз ю рдик, сўн г й ўлнинг чап
тараф и га ўтиб, кўри н иш и хийла тузукроқ, и кки қаватли 
б и н о н и н г ён и да тўхтадик. Валерий м енга ирж айиб қараб 
қўй ди-да, зи налардан енгил кўтарилиб, қ о п -қ о р а тем ир 
э ш и к н и н г тугм ачасини босди ва ўзича хиргойи қила б о ш ­
лади. У ни н г ҳаяж он лан аётган и сезилиб турарди. Д ем ак -
67

---

ки, биз ҳазилакам жойга келмадик, йўқса, м енинг йўлбош - 
ловчим бунчали к ҳаяж он лан м асди , деб ўйладим.
И к ки -уч д ақи қадан сўнг э ш и к оч или б, бўйи н а қ икки 
метр келадиган, калласи хумдай, сочлари ж а й р а н и н г си - 
хига ўхшаш ти край ган , кўзлари қи си қ , б ад қовоқ, я н а шу 
ҳолига и яги н и н г та гида бир тутам ги на соқоли ҳам бор, 
п еш о н аси н и н г н а қ учта ж ой и ти рти қ, угри обдан си й л а- 
ган ш еки лли , юзи ш удгор бўлиб кетган, бир одамнусха 
махлуқ ч и қ и б келди. У ни кўриб рангим оқарди , Вале­
рий га қарадим , ун и н г-д а аф т-ан го р и м ен и ки д ан қо л и ш - 
масди. М ен и -ку, туш унса бўлади, туш им да \а м кўрм аган 
ж ойга кели б қолганм ан. Валерий, адаш м асам , бу ерга 
илгариям кам ида уч-тўрт марта келган. М ан ави тим соҳ- 
баш арани аввал ҳам кўрган. Ш ундай бўлгач, ун и н г юзи 
нега бўздай оқаради?
Валерий билан тасқара алланим алар тўғрисида мен мут- 
л ақ о туш унм айдиган тилда гаплаш а бош лаш ди. “ Ш ун и ­
си кам м иди? — ўйладим мен. — Ўзи В алери й ни н г гапи­
га туш унм ай, п еш онам ти р и ш и б , ан қовга ўхшаб юрув- 
дим . Э нди “ ға-ғу” деган ян а бир бало б о ш л ан д и ”. Қ и зи қ, 
В алерий бу ти лн и қаердан ўрганган экан ?
Т асқара ём он гапирмади, ш екилли, ҳам роҳим нинг ю зи- 
га қон ю гуриб, ирж айди.
Т асқара бир ним алар деб, ортига бурилди, Валерий 
ун и н г орқаси дан эргаш ди. М енга ҳам “ ю р ” деган и ш о- 
ран и қилди.
И чкари га қадам қўйиш им билан этим ж и м и рлаб кет­
ди. Биз кирган й ўлакн и н г ҳавоси бўғиқ эди, устига-ус- 
так, зах, қоронғи. Ш иф тда оси ли б турган то в у қн и н г ту- 
хумидай келадиган қизил ч и р о қ н и н г хира нури йўлакни 
ёритолм ас, қайтанга ваҳимали туе берарди. “ Пул, м е­
н и м ча, шу ерда бўлса керак, — деб ўйладим , — булар-ку, 
ш ун чалик си р сақдар эк ан , мен қандай қи либ бемалол 
олиб кета олам ан? Э, худо, ўзи н г мадад бер!” Ў йим ни 
ўйлаб тугатм асим дан чап том он д а эш и к кўринди. Т асқа- 
ра қўлидаги узун калитни э ш и к н и н г теш иги га ти қ и б ш а- 
рак^ати б очди. С ўнг, ҳе йўқ-бе йўқ, м ен и н г қўлимдан 
уш лаб и чкарига тортқи лади . Кам и га В алерий \а м ел кам - 
дан итарди, ж о н -п о н и м ч и қ и б кетди ва:
68

---

— Ёрдам беринглар! К им бор? Ёрдам беринг! — деб 
бақи ри б ю бордим.
Б и р о қ м ен и н г овозим бу зим исто ндан таш қари га чиқ- 
магани а н и қ эди. И чкари га ки ри ш и м билан ортим дан 
эш и к қандай очилган бўлса, худди шундай ш аракдаб ёпил- 
ди.
— Очинглар! О чин глар, қўйворинглар! — деб я н а би р- 
и кки марта бақирдим . А мм о д оди м н и эш и тадиган бирор 
жон йўқ. Й ўлакдан аста-секи н узоқлаш иб кетаётган о ё қ
товуш и эш и ти лд и , холос. Н ои лож д ам и м учиб, хон ан и н г 
ичига кўз югуртирдим. Бу ер ҳам йўлакдаги каби зах ва 
қорон ғи эди. Ф ар қ и , ўнг том он д а девор тубида каравот 
турар, ун и н г устига ч ойш аб ёп и б қўй илганди.
— Қ аерга кели б қолдим ? Э , худо, энди ним а қила- 
ман?! — дедим ўзим га-ўзим пичирлаб. — Н ега бу ерга 
олиб келиш ди? Н и м а қи ли ш м оқч и мени?!
К ўзим дан ти рқи раб ёш ч и қ и б кетди. Ёш боладай ўкси- 
ниб, ҳи қи ллаб йиғлаш га туш дим . Т ахм ин ан ярим соат- 
лар ўзим га-ўзим гапириб, кўзимдаги ёш н и тез-тез каф - 
тим билан артиб э ш и к ён и да турдим. С ўнг қўрқа-п и са 
каравотн и н г ён и га б орди м -да, секи н ўтирдим. М иям га 
ж ўяли ф и к р келм ай ди , ю раги м н ин г гупиллаб ураётгани- 
дан баттар қўрқам ан. Ш у аҳволдаям , ден г, кўнглим ни 
кўтармоқчи бўлиб, яхш и нарсалар тўғрисида ўйлаш га ури- 
н и б м ан . Л ек и н ш униям эп лаёлм ад и м . Баттар алам им
о ш д и , ўксиндим .
Ҳ ам м а н арсани вақт д аволай ди , деб беж и з ай ти ш м а­
ган экан . А ста-секи н кўзим қо р о н ғи ли кк а ўрганди. С ўнг 
бўлиб ўтган воқеаларни б и р м а-б и р эслаш га ҳам қурбим 
етди. М ен учун мутлақо кутилм аган чет эл саф ари ... И н ­
д и ра опа билан Н и горан и н г хуф и ён а су\б ати ... “ М али- 
к а ”н и н г м аш и наси да қолдирилган қоғозга ўроғлик н ар ­
са...
— Ў л-а, лақма! — дедим паст овозда м англай и м га бир 
муш тлаб. — А лдаш аётганини кўри б-били б турувдинг-ку! 
Н им адан ум ид вор бўлдинг? А нави Н и горан и н г н о з-к а - 
раш м алариданм и?! Э й, аҳмоқ!
Ў зим ни кечи ри ш и м қи й и н бўлди. Бир неча марта д е- 
ворни муш тладим. О хи ргисида алам куч лили к қилди,
6 9

---

ш еки лли , қатти қ муш т урганим дан қўли м н и н г суяги зи - 
риллаб кетиб, ш унақанги қ а тти қ о ғр и қ турди, и н ф а б
ю бордим. О ғр и қ босилгунча аф тим буж м айиб, қўлим ни 
қучокдаб ўтирдим. Б и р о қ энди б о ш и м н и тош га урганим 
билан, том оғи м н и йиртиб б ақи рган и м билан би ров к е ­
либ: “С енга ним а бўлди?” — деб ҳол сўрамаслигига ақлим 
етди ва каравотга чўзилиб ётиб олдим.
Б илм адим , орадан қанча вақт ўтди, б и р пайт, э ш и к ­
н и н г қулф и ш аракдади. Ў рним дан сакраб турганим ни 
сезмай қолдим; умид, илинж им ни кўзимга ж ойлаб эш и кка 
терм илдим . А мм о кўз очиб ю мгунча ум ид им қўрқувга 
айланди: б и р и н -к е ти н ки ри б келган учта барзан ги ва 
битта ж и к к ак к и н а одам н и кўриб, орти м га ти сарилдим . 
А й н и қ са, улар ки ри ш лари би лан э ш и к н и н г қарсиллаб 
ёп и л ган и н и кўриб, ўзим ни қ ассо б н и н г оёкдари остидаги 
қўчқордек ҳис этдим . Ш у маҳал кутилмаганда ш иф тда 
ян а битта ч и р о қ ёнди ва мен қам алган хона ичи бутун- 
лай ёри ш и б кетди. Ш ундагина келган л арн и н г аф т-ан го - 
рига тузукроқ қараш и м кон и тугилди.
У ларни н г бари куйдирилган калладай и рж айиб турган 
э с а -д а , ю злари даги с о в у қ за ҳ и л л и к к и ш и н и н г эти ни 
қаҳратон изгири н идай ж ун ж и кти ри б ю борарди. Учта бар- 
зан ги н и н г ки й и м и ҳам ан ави тасқ ар ан и к и га ўхш арди. 
Б и р о қ булар оқ -сар и қ д ан келган, кўзлари у кк и н и ки д ай , 
сочлари маллатоб. Б ош ларида б и р хил о п п о қ кепка. К еп - 
к а н и н г со яб о н и устида олтита нуқта. П акан а кўзой н акли
о д ам н и н г устида кўк халат, б ош и да дўхтирлар киядиган 
қалпоғи бор. Б ўйнига наф ас о л и ш н и эш и ти б кўрувчи 
асбобн и о си б олган. Х алатин и нг кўкрак чўнтаги устида 
олти нуқта туш ирилган.
— С алом алайкум , — деди кўзой н ак м енга б о ш д ан -о ёқ
қараб ч и қ қан и дан сўнг ўзбекчалаб.
У ни н г оғзидан шу б и рги н а сўзни эш и ти б ю рагим гур- 
силлаб уриб кетди. Худди ў зи м н и н г б и род ари м н и , қ ар и н - 
д ош и м н и , акам н и кўргандай уни қучоқлаб олдим -да, маҳ- 
кам бағрим га босдим ва:
— Акажон! Акажон! Бор экан си з-ку! — деб йиғлаб 
ю бордим.
70

---

— Н ем а бўлди? Н ем а бўлди? — деди у ўзбекчада бузуқ 
талаф ф уз билан.
— А ка, м ени бу ердан олиб ч и қ и б кетинг,- — дедим 
ю зи га мутеларча терм илиб.
— Сез, чеқасез, ўртоқ, чеқасез, нем а проблем ?
— А каж он, — у н и н г оёғига ти з чўкдим, — илтимос 
си зд ан , бир умр қули нги з бўлай, м ени бу ердан тезр о қ
олиб кетинг, қам аган лар ю рагим ни ёриш ди.
Бу гапим кўзой н акк а б ош қача таъ си р қилди, чам ам да, 
қош лари б и л и н ар -б и л и н м ас ч и м и ри л ди -д а, ёнидаги бар- 
зангиларга ю зланди. Уларга б и р неча сон и я ти ки л и б тур­
ган идан сўн г ч и й и лд о қ овозда қайсиди р тилда ш ун ақ ан - 
ги бақи рдики, бечораларнинг кўзлари олайиб кетди. Ш ун­
д ан сўнг, кўзой н ак мен то м он га ю зланиб, ж и лм айиш
билан н иҳоятда м айи н овозда:
— Ю ринг мен б и л ан , — деди.
И чим да ч и р о қ ён гандай бўлди. К ўзим га кўзой н ак м е \- 
ри бон ки ш и м д ай кўри н иб кетди. Ахир, ўзбекча гапирди, 
тар аф и м н и олиб ан ави гўрсўхталарни б ош қа тилда бўлса- 
ям уриш ди. М ан а энди зи м и стон дан олиб чиқаяп ти .
Б и з йўлак адоғига қараб ю рдик, б и р о қ охирига етм ас- 
дан ўнг тараф да зи н а бор эк ан , ш у зи надан пастга туш ­
дик. Туйқусдан кўнглим га я н а шубҳа оралади: “ Буям м ен ­
га яхш и гап и риб алдаган б ўлса-ч и ?” Б и р о қ д арров бу 
хаёлн и м иям дан қувдим. Ч ун ки пастки қават чароғон, 
деворлари европ ача услубда таъ м и рланган экан . О ё қ о с­
тидаги каф е л га қараб бем алол соч тарасан ги з \а м бўла- 
веради. Л ек и н н и м а мақсадда м ени бу ерга олиб туш и ш - 
ганига туш унолмадим. Д арвоқе, бу қаватда одам кўп экан. 
Ҳ ам м аси о п п о қ халатда, д ўхтирларни ки га ўхш аган қал- 
поқда ва хал атларин и нг кўкрак чўнтаги устида олтита 
нуқта бор. Улар йўлакда ш ош иб ю риш ар, эш и кл ари ой - 
н аван д хоналарга ки ри б -ч и қи ш ар д и . Ў злари би лан ово- 
р ад ек туйилди. Аввалига: “ К асалхонага келиб қо л д и м ” , 
деб ўйладим. Қ и зи қ, уларнинг менга теги ш ли бўлган пулга 
қандай алоқаси бор? Д арвоқе, мен я н а И н д и ра оп а айт- 
ган пуллар ҳақида ўйлай бошладим! Касалхонада пул нима 
қ и лси н ? Б ем орлар ётади бу ерда, дўхтирлар уларни д ав о ­
лайди. Б ори н гк и , о зр о қ пул ҳам бўлиш и мумкин. Л еки н
71

---

кўп эм ас. У нда Валерий нега м ени бу ерга бош лаб кел­
ди? Тагин ан ави тасқарага ёрдам лаш иб зах хонага қам а- 
ди. Тўхта, у И н дира о п ан и н г кўзига чўп ти қи б , пулн и н г 
ҳам м асини ўмариб ж уф такн и ростлаб қолган бўлса-чи? 
А н и қ, ш ундай қилган! Бекорга тасқара билан ҳи рин г- 
лаш м ади. Улар таш қари да кели ш и ш ган . П улни м ени н г 
ўрним га Валерий олади. К ейин иккаласи арралайди... Д е ­
м ак, мен орти қчам ан . М ени орадан чи қари б таш лаш ке­
рак... Тўхта, Валерий мени сам олётдан ту ш ган и м и зд аёқ 
адаш тириб кетиш и ва бу ерга бир ўзи кели ш и м умкин 
эди-ку... А йтганча, ун и н г ўзи қаёққа ғойиб бўлди?... У фф, 
бари жонга тегди! Буларни эсимдан чиқари ш и м , ҳеч кимга 
и ш он м асли ги м , уйга о м о н -э со н бориб олиш им керак. 
К им билади, м анави олдим да ю м р о н қо зи ққ а ўхшаб пил- 
дираб кетаётган кў зо й н ак н и н г нияти ним а?
Б и з ҳали йўлакда келаётган и м и зда и кки та о қ халатли 
аравачаси ни суриб ўтди. А равачада ки м д и р ётар, ун и н г 
устига о п п о қ чойш аб ёп и б қўйилган эди. Ч ойш абдан 
ётган од ам н и н г қўли ч и қ и б турарди. Қ ўлни н г қорали ги - 
д ан , гарчи ум рим да кўрм аган бўлсам -да, ун и н г н е ф л и - 
гини билдим. “ Б еч оран и н г касали оғи р э к а н -д а , жон 
таслим қи л и б д и ” , д ея ўйладим.
Й ўлак бўйлаб ю риб и кки марта чапга, сўнг ўнгга бу- 
рилдик. Л ек и н кўзой н акли ю м р о н қ о зи қ тўхтай демасди. 
Э ътибор қилсам , қадами тезлаш аётгандай. Н егадир ю ра­
гим ғаш ланди. А ста-секи н бу ғаш ли к кучайди. О рқа- 
олдим га қараб олдим.
Н и ҳоят йўлбош ловчи эн и и кки метрлар чам аси кела­
диган қоп -қора деразали, и кки табақали эш и к ёнида тўхта- 
д и ва м енга ўгирилиб:
— Ш у ерга керам ез, — деди илж айиб.
М ен и ндам адим . К ўзой н ак эш и к н и очмади. Э ш и к ўзи 
очилди. Бу мени ҳайратлантирди.
И ч кари ёп -ёруғ, хона бир неча алоҳида хоначаларга 
бўлиниб, о ққ а бўялган о й н а билан ўралган, бу ёқдагилар 
нари ги том он даги ларга кўри н м ай д и, бу ёқдагилар н ари- 
ги том он д а ўтирганларга. Б ировлар мен туш унм айдиган 
лаҳж ада аллан и м ал арн и гапираяпти.
К ў зо й н а к л и м е н и к и р а в е р и ш д а ги ку р си га ў тқ ази б
72

---

қўйиб, ўзи ўш а хоначалардан бири га ки ри б кетди. Бир 
неча сон и яд ан к ей и н ўзига ўхш аган кий им даги киш и 
билан етаклаш и б чиқди ва м ен и н г ён и м га келди.
— К ўйлакни еченг, — деди кўзой н ак ирж айиб.
— Нега? — дедим мен ҳайрон бўлиб. — С о п п а-со - 
ғман-ку!
— Ш уне текш ерам ез.
М ен и стар-истам ай эгн и м д аги ларн и б и р м а-б и р ечдим. 
К ўзой н ак ш ериги билан бирга бўйнидаги м атоҳининг бир 
учини қулоғига ти қи б , и кки н ч и том онидаги тем и рч аси - 
ни кўкрагим устида обдан ю ргизди. Б аъзи-баъзи да улар 
кўз ури ш ти риб олар, бир н арсалар деб валдираш арди. 
К ўкрак қ аф аси м н и н г текш ирилм аган ж ойи қолмагач, улар 
м ам нун ж и л м ай и ш и б, қадларини ростлаш ди.
— С ар еқ бўганм исез? — сўради ўш а-ўш а м улойим лик 
билан кўзойнак.
— Йўқ.
— Окэ! — деди у бош б арм оғи н и ю қорига қи либ ва 
ш еригига қараб ян а ўш а ёт тилда валдиради. Ш ериги эса 
э ш и к тепасидаги соатни кўрсатиб, бир балолар деб ж ав- 
ради.
К ўзой н ак бош и н и қи м и рлати б ун и н г гап и н и тасди қ- 
лади ва м енга ю зланиб:
— С ез, шу ерга ўтираде, без тез келам ез, — деди.
— М айли, — дедим рози бўлиб.
У ларни н г о ё қ излари сови б улгурмай, к и ч и к о й н а б и ­
лан ўралган хоналардан олд и н м а-кети н о п п о қ халат ки й - 
ганлар ч и қ и б кели ш ди ва менга қ ай ри л и б ҳам қарам ай 
ҳали ги л арн и н г ортларидан равон а бўлиш ди. М ен ёлғиз 
қолдим . Бир муддат 
ж ой и м д а 
қи м и рлам ай ўтирдим, 
кейи н зерикдим м и, ўрним дан туриб, эш и к том онга ўғрин- 
ча қараб олиб, оҳиста қадам б оси б ой нали бўлинм алар 
том он бордим.
М ен кўрган м анзара даҳш ат эди. У ни кўргунча, кўзим 
о қи б туш са м и н гд ан -м и н г рози эдим. Қ ўрқа-п и са хонача 
эш и ги н и очдим -у, қотиб қолдим: ўртадаги узунасига и кки, 
э н и га бир метрча келадиган стол устида кўкрак қаф аси - 
ю қорн и очиб таш лан ган , кўзи олайган мурда ётарди. 
О ёқ-қўли м қалтиради, ю рагим тез ура бош лади, этим
73

---

увиш ди. Б ақирай д ей м ан -у , овозим чиқм ай ди . Бир м а­
хал гурс этганча ти ззалаб ўтириб қолдим . Ў такам ёрила- 
ёзди ва сакраб ўрним дан туриб, қочм оқчи бўлиб, к е й и н ­
ги хо н ан и н г ҳам эш и ги н и очиб ю борибм ан. Бунисида 
кўрганим ун дан -да даҳш ат эди. О д ам н и н г кесиб олин ган
қўл -о ёғу тр и , бош и осиб қўйилган, стол устида ичаклар 
чувалаш иб ётибди. М ен адойи там ом бўлдим. Бир йилча 
бурун оёғи синган ҳўки зчам и зн и қассобхонага олиб бор- 
гандик. Ў ш анда қассоб м олн и таш қари д а сўйиб, тер и си ­
ни ш илиб, гўш тини куш хонага олиб ки ри б м ана ш ундай 
чавакдаганди. Ҳ ози р шу кўз олдим га келди.
Эш Икни қандай ёпдим , б и лм айм ан . Аста ортим га ти - 
сарила бош ладим . М иям жуда тез и ш га туш иб кетди. 
Лаҳзада ан ави кўзой н ак ва ун и н г ш ериги мени т е к ш и ­
рувдан ўтказгани хаёлимдан ўтди...
Қ иш лоғи м и зда А брор и см ли б и р й игит бор. Ў зим и з- 
н и н г ш аҳарда ўқийди. Ҳ али ёш бўлсаям , теп акал. Ў ш а 
бир гапни ай ти б берган. Э ски бир ш аҳарда битта кўча 
бор экан . М абодо ёш бола адаш иб бу кўчадан ўтиб қолса, 
ўш а ер н и н г одам лари уни уш лаб олиб уйларига олиб 
ки р ар к ан лар -д а, ертўласига қамаб ш и ри н таом лар билан 
б оқи ш аркан . С ўнг ў зл ари н и н г қан ақан ги д и р м аросим ида 
сем ирган болани чўм илтириб, ун соли н ган супра устига 
ўтқазаркан-да, атроф ини қўлларида бигиз ушлаб ўраб о л и - 
ш аркан. У лардан бири:
— К ел, ўзим сенга ш околад б ерам ан , — деб болани
ё н и га ч а қ и р а р к а н . Қ ў р қ қ а н и д а н д а ғ -д а ғ қ а л т и р а га н
ш ўрли к бола секи н ўзини ч ақи рган одам га яқ и н л аш ар - 
кан ва кутилм аганда эти га санчи лган биги здан ч и н қ и - 
риб, қочм оқчи бўларкан-у, бош қа б и ттаси н и н г ён и га б о ­
риб қоларкан. Бу саф арги б и ги з н а қ ун и н г суягигача 
етиб бораркан. Х онани эса бола б еч о р ан и н г ноласи б и ­
лан бирга, қон хўрларн ин г ҳай қи ри ғи эгалларкан ...
А брор қолган и ни ҳам айтган эди. Л ек и н мен уни б и - 
ровга гап и риб бериш у ёкда турси н , ҳатто ўйлаш га ҳам 
қўрқам ан...
О радан маълум муддат ўтиб, уларни м и л и ц и он ерлар 
навбатдаги м ар о си м л ар и н и н и ш о н л аётган л ар и д а қўлга 
олиш ибди. Б и р о қ ҳам м аси н и эм ас. Б аъзилари чет элга
74

---

қочиб кетибди. А б рорн ин г сўзларига 
қараганда, улар 
бош қа давлатда ҳозир ҳам шу иш билан ш уғулланиш ар- 
кан. Ч ун ки қон ичм аса, о д ам н и н г қон и га қори лган нон 
ем аса, худди наш авандлардай ж и н н и бўлиб қоли ш аркан .
О рқага ти сари лаётган им да, ана шу воқеа хаёлим га кел- 
д и -ю , одамхўрларга ем бўлиш навбати менга келгани н и
сезиб, ти р и к мурдага айландим .
К ўз олди м н и туман қоп лаган дек, \е ч нарса кўринм ай 
қолди. Х аёлим да одамхўрлар қўлида қўйдай сўй илаётган- 
га ўхш ардим. Бу ай ти ш га осон , л ек и н ўш а пайтда ж оним
бўғзим га кели б талвасага туш ган, қассоб н и н г қўлида п и - 
ч о қ н и кўрган ж он и вордай ти п и р ч и л ар эдим.
А б рорн ин г ҳ и ко яси н и эслаган и м ва бир н еча сон и я 
аввал кўрганларим мени шу кўйга солган эди. А на ш ун ­
дай вазиятда туйқусдан миям га: “ Қ очи ш к е р а к ” , деган 
ўй келди ва м ен орқа-о л д и м га қарам ай ўзи м н и эш и к к а 
Урдим.
“ Қ ў р ққан га қўш а к ў р и н ар ” , деб б еж и з ай ти ш м аган
экан . Й ўлакда югуриб кетаяп м ан -у , худди б иров о рқам - 
дан қуваётгандай ж он и м борича ч опи ш га уринам ан.
Т епага ч и қ илад и ган зи нага етиб келиб, учта зи н а н и
бир қадам лаб сакраганч а ю қори лай бош ладим . Тепага 
ч и қ и ш и м би лан рўпарам дан В алерий и кки м и зга эш и к н и
очган тасқарага дуч келдим. А на шу пай т ш и ф тда қизил 
ч ирокдар ён и б , “ в ай -в ай ”лаган си р ен а чалин ди. Қ ўрқув- 
дан оёқлари м қалти рай бош лади. Б и рин чи б ор кўрга- 
н и м д а ёқ товон и м гача музлаб кетган тасқарага гавдам б и ­
лан чунонам ури лди м ки , у орқаси га оти либ кетди. М ени 
уш лаб қолм оқчи бўлганларга чап бериб қочдим.
Бир маҳал э ш и к к а қарси ллаб урилиб, ч ал қан ч а қула- 
дим . А мм о ш у о н д а ё қ сакраб о ёқ қа турдим. Ч унки ҳар 
д ақи қада ҳаёт-м ам отим ҳал бўлиш и тай и н эди. Ҳ аяж он - 
дан ҳовлиқаётган эсам -да, э ш и к зулф инини тортиб очиш - 
ни эпладим .
Ахлатга кўм илиб кўчада югуриб кетаяп м ан , од ам лар­
н и н г б ақ и р -ч ақ и р и қулоғимга чалинади. Б и р о қ тўхтадим 
ва овоз келган том он га қарадим ҳам, ж он и м борича югу­
риб кетавердим . Бахтим бор эк ан , йўли м н и б иров тўсиб 
чиқм ади. О ртим дан қувлаб келаётганлардан ан ч а узокдаб
75

---

кетдим ва одам гавжум, м аш и н алар ти рбанд йўлга етдим. 
Аммо югуриш дан тўхтаганим йўқ, йўл-йўлакай: “Э й Худо, 
ўзи нг куч-қувват б ер ” , дейм ан ичимда.
Би лм ади м , қаерларга келиб қолдим , бир маҳал силлам 
қуриб тўхташга мажбур бўлдим. О ёкдарим тараш адай қот- 
ган, ўпкам ш и ш и б кетган, э н ти ки б зўрға наф ас о л ая п - 
ман. А нави тасқара билан эш и к к а урилганим эси м га туш - 
ди — елкалари м зи рқи раб оғрийди. Тўхтаб ти ззалари м га 
қўлимни тираб ҳансираб наф ас оларканм ан, ортимга алан- 
глаб қараб қўйдим . О ртим дан қуваётган одам ҳам кўри н - 
магач, хотирж ам тортдим.
Қ атти қ чарчаганда од ам н и н г тан аси со в и м аси н экан , 
сўнг ю риш ўлим дан қи й ин бўларкан, худди и ккала оёғим - 
га тегирм он тош и боғлаб қўйилгандай. Ю риш азоб, бу 
бир м енга ва б и р Худога аён. К ўзларим дан ти рқи раб ёш 
оқади, устига-устак, борар ж ойим ҳам йўқ. Бинолар, кўча- 
лар, одамлар — ҳаммаси бегона. Ғам им и кки ҳисса ош иб, 
теваракка ж овдираб қарай м ан , ҳалигилар қи дири б келиб 
қолиш эҳтим оли ҳам ю ракка ғулғула солади.
Бундай қалтис вазиятда одам ўзини тутиши қи й ин экан , 
мен ўзим ни ўлдиргим келди. А троф га қараб қулай роқ 
ж ой қидирам ан. Қ ани энди топ ила қолса! Ҳ ам м а ёкда 
чум олидай одам изғийди.
Я рим соатча оёғи м н и судраб ю риб ан ти қа, умримда 
кўрм аган дарахтлар, я м -яш и л м айсалар, турли ан войи
гулларга тўла б о ққа рўпара келдим . А мм о ҳечам кўрга- 
ним дан бахри-дилим очилм ади. О ёғим ни судраб босиб 
б оққа ки рд и м -д а, бўш ў р и н д и қ топиб ўтирдим. Танам 
яйради. О ёқлари м н и уқаладим , руҳим тети клаш ган дай
туйилди. Ш ундан к ей и н кўнглим да қанд ай д ир ёруғлик 
пайдо бўлди. Эгилган б ош и м н и кўтариб, атроф га разм 
солдим . Боғда ҳам одам кўп эди. Улар бепарво саланг- 
лаб, эҳтим ол, дам олиб ю риш арди. С евиш ган й и ги т-қ и з- 
л ар н и н г қўл уш лаш иб ю риш лари ни кўриб ҳавасим кел­
ди.
М ен ў зи м н и н г аҳволим дан хиж олат тортдим. Ш у боис, 
уларни четдан туриб кузатиш дан ўзи м н и ти й и б , кўзим ни 
ерга ти ки б ўтиравердим.
Бир маҳал ким дир энгаш иб , оёғим остига пул таш лаб
76

---

кетди. Б ош и м н и кўтариб қарадим: — тахм ин ан мен тенги 
о п п о қ ю зли, ки п ри клари узун, қадд и -қом ати келиш ган, 
о қ кўйлаги ўзига ниҳоятда яраш ган , кўзлари m a v io бир 
қиз ж и л м ай и б қараб турибди.
Ў зиям ер ёри лм ади , мен ки ри б кетмадим. Н азарим да, 
у мени ти ланчи деб ўйлаган. Д арров пулни олиб, қ и з- 
н и н г қўлига тутқаздим . А мм о қи з пулни қайтиб олиш ни
истам ай бир ним алар деганча бош и н и сарак-сарак қилди.
— К еракм ас, — дедим мен қи зари б , — ти лан чи э м ас- 
ман.
Қ из гапим ни туш унм ади, албатта, б и р о қ ўзи н и н г ти - 
л и д а ал лан и м алар деди. Ўлай агар битта сўзига туш унган 
бўлсам? Ҳ атто у н и н г гап и рган ига ҳам иш он м ади м . Ч ун- 
ки лаблари қи м и рлар, н и м ан и д и р талаф ф уз қилгандай 
бўларди-ю , м енга ш и вирлаган товуш эш и ти лард и , холос.
— Б ар и б и р б и р -б и р и м и зн и ту ш у н м ай м и з, я х ш и си , 
мени уялтирм а, кетавер, — деб унга йўлни кўрсатиб, 
барм оқларим билан ю раётган и ш оран и қилдим.
Ҳартугул, қи з н им а дем оқчи бўлганим ни англади ва 
менга кўзлари ғамга тўлиб б и роз қараб турди-да, ортига 
бурилиб кета бош лади.
“ О рти қ бу ерда ўтирмай, — дея ўйладим мен. — Кўнгли 
ийган, ичи ачиган одам шу қизга ўхшаб озги на пул бе- 
р и ш и м ум кин. Л ек и н , худо кўрсатм аси н, б уларни н г по- 
лиц и яси кўриб қолса, ўғри-пўғри деб, обориб қамаб қўяди. 
У ндан кей и н д оди м н и ким га айтаман?! Я хш и си , кетга- 
ним м аъқул” .
Э н ди ўрним дан қўзғалган эди м , ҳалиги қи з қайтиб 
келди -да, қўлимдан уш лади. М ен ун и н г бу қи лиғига ту- 
ш унмадим ва қош и м н и кериб: “ Н и м а д ей сан ?” — деб 
и ш ора қилдим . У бўлса:
— К ам он , кам он , — деб мени боғ таш қари си га етакла- 
ди.
Ш у пайт хаёлимдан: “ Бу анави одам хўрларн и нг ш ери- 
ги бўлса к е р ак ” , деган ўй ўтди-ю , си л ки б қўлим ни тор- 
ти б олдим.
— Ч учварани хом санабсан лар, бориб ай т ўш а акача- 
лари н гга, энди улар м ен и н г қорам н и ҳам кўрм айди, ту- 
ш ундингми?! — деб бақи ри б бердим.
77

---

К ош ки қ и з гапим ни англаган бўлса. У к и п р и к қоқм ай
кўзларин и м енга ти ки б тураверди.
— У ф ф , — дедим у ёқ-бу ёқ қа қараб, — қанақан ги
ғалчасан?
Бу гапим ж авобси з қолм ади, қи з астойдил куйиниб 
бир н и м алар деди. С ўнг қўлим дан уш лаб, ян а кўча то- 
м онга тортқилади. Бу билан ш убҳам ни баттар кучайти- 
риб юборди.
— О н ан гн и эмгур, ш ай к ал ар и н гн и н г ён и га о б орм оқ- 
ч им и сан, ундан кўра бу ёқ қ а юр, гап лаш ам и з, — дедим 
мен уни б оғн и н г ўртароғига тортиб.
Қ и зи қ, у индам ай менга эргаш ди, ҳатто кулиб қўйди. 
Бирдан Н игора хаёлимга келди. Бу қиздан у чиройли 
бўлса чирой ли эд и ки , ам м о кам эм асди. М ен л ақм а чи- 
ройга о ш и қ бўлиб, мана, не кўйларга туш иб ю рибман! 
М ен и м ча, бу қи з ҳам аввал ў зи н и н г гўзаллигини кўз-кўз 
қи либ илж айиб, қучоғин и очади, к ей и н к атта-к и ч и к и ш - 
лар б ош лан иб кетади ва мен аҳм оқ о со н ги н а қо п қо н га 
туш ам ан. Й ўқ, бу саф ар ҳийла ўтмайди, кўр ҳам ҳассаси- 
ни бир маротаба йўқотади-ку. Э нди. бу қи зн и шундай 
ўй н атай и н ки , он аси д ан туғилганига пуш айм он бўлсин.
Хаёлга алаҳсиб, анча ичкари лаб кетган и м и зн и сезм аб- 
ман. Ҳ агго оёк,паримнинг то л и қ қ ан и , ел к ам н и н г оғри ғи - 
ни ҳам унутибман. Бир маҳал рўпарам издан и кки та п о- 
л и ц и яч и ч и қ и б қолса, денг. Ю рагим “ ш ув” эти б , ҳаяжон 
босди. Л ек и н буни сезди рм аслик учун ю ри ш и м н и ўзгар- 
тирм адим . А мм о б ал о н и н г ўқига ги риф тор бўлгурлар, б а­
ри би р, сезиш ибди. Я қи н л а ш ган и м и зд а н овчаси қ и с и қ
кўзларини баттар қи си б, аллам бало дея қўлини ҳавода 
силкитганча: “Тўхта” , дея и ш ора қилди. “О ббо, бу ёғи 
ч ато қ бўлди. Ш у падарингга лаънат қи з қаёкдан ҳам пайдо 
бўлди?” — дея ўйладим. Л ек и н хаёлим ни бир ж ойга й и- 
ғиб улгурмай қи з олдинга ўтиб, п оли ц и ячи л арга н и м а- 
дир деди. Т артиб посбонлари қи зга қараб илж айиш ди, 
оғи зларин и ғалати қи м и рлати ш и б н им адир сўраш ди.
Ш ундан к ей и н қи з ш ун ақан ги сайраб кетди ки , ун и н г 
ним а деяётган и н и туш ун м асам -да, оғзига терм или б тура- 
вердим. Бир маҳал қарасам , п оли ц и ячи лар ҳам ан қай и б
ти ки л и б қоли ш ган . Қ и зн и н г товуш и ти нгач, н овча по-
78

---

л и ц и яч и менга қўлини узатиб, қўлим ни си қи б қўйди-да, 
индам ай нари кетди.
“ Вой аф и ри ст, — хаёлим дан ўтди, — буларни о со н ги ­
на алдаб ю бориб, кейи н мени қассоб л ари н г қўлига топ - 
ш и рм оқ чи м и сан ? Билиб қўй, оғзингдан чиқаётган бу то- 
вуш и нг м енга кор қилм айди. Б и ри н ч и д ан , мен ти лин гни
туш ун м айм ан . Туш унган такди ри м д аям энд и лақм ал и к 
қи л м ай м ан , қайтанга ўзи н гн и “с а р с о н ” қи либ бир ж ойга 
таш лаб кетаман. С ўнг ю расан, доди н гн и худога ай ти б ” . 
Ў зимга кў п р о қ и ш он аётгани м дан руҳим тети клан д и , л е ­
ки н бу қи зн и қандай қи либ чув туш и ри ш н и билмасдим . 
М уш т туш ирай д есам , ҳар қадамда одам. А лдаш н и нг эса 
илож и йўқ. Бош им қотди. Тўхтаб, аланглай бош ладим . 
Қ и з менга бир муддат ти ки л и б турди, сўн г қўлимдан 
тортқи лаб , дарахтлар қали н то м о н н и кўрсатди.
Т уш ундим . Д ем ак, ўш а одамхўрлар шу ёкда. Б и зн и н г 
боғдан ч и қ м аган и м и зн и кўриб, б ош қа йўл билан бу ерга 
кели ш ган , қи з уларни кўриб, энди мени шу ёқ қа етакла- 
япти. М ен б орсам -у, ш ериклари бош и м га қоп ки й ги - 
зиш са. Хўш, я н а н и м аларн и хоҳлайсиз, ой и м қи з?
Тавба, буларга м ен и н г гўш тимни ким ш и ри н деб айт- 
ган экан ? М ол-пол, қўй-пўй қуриб кетдими, одам гўштини 
ей и ш са? Қ аерларга келиб қолдим ўзи? Қутулиб кетиш - 
н и н г илож и б орм и ки н?
— Б орм айм ан , туш ундингми?! У муман, бу ердан туё- 
ғингни ш иқиллат. Билиб қўй, ҳозир ан ави , — деб қиз 
и ш ора қилган том он га қўл силтадим , — гум аш таларинг- 
ни бу ердан олиб кетм асанг, ҳам м ангни п оли ц и яга тутиб 
берам ан. Одам ўлдириш , гўш тини бурдалаш қан ақа бўли- 
ш и н и кўрсатиб қўяди сенларга!
Қ и з баш арам га ти ки ли б қотиб тураверди, бирорта туки 
ҳам ўзгармади. Д ем ак, у қўрқм ади, гап лари м н и туш ун- 
маган бўлса ҳам ю зим дан жаҳлим ч и қ қ ан и н и ям п ай қа- 
мади, чамам да. Ахир, қовоғи м н и уйиб турган бўлсам, 
ачч и қпанаётган и мни сезиш и керак-ку! Ё ки булар жаҳли 
ч и қ қан д а илж аярм икан ?..
— Н и м а хоҳлайсан м ендан? Айт. Турма бу ерда без- 
райиб! — дедим атайи н о вози м н и б и р -и к к и парда кўта- 
риб.
79

---

У қилт этгани йўқ. Бу ғалчани н им а қи лсам , деб ён - 
атроф им га қарадим. Кўзим бехосдан сув тўла ҳовузга туш - 
ди. “Я хш и, — дедим ичимда, — бир йўла б ет-қўли м н и ям
ю виб о л ам ан ". К ей ин қи зга бир қараб қўй дим -да, ҳовуз 
том он юрдим. М ени қоп қон га туш и ри ш қўлидан кел- 
м аслигига ақли етиб, энд и қайти б кетса керак, деган 
хаёлга боргандим . Қ аёқда, ай л ан а ш аклида қурилган, ат- 
роф и м арм ар ҳовузга эги ли б бир ҳовуч сувни олиш им
билан қи з ортим дан етиб кели б ел кам д ан , я н а огриган 
ж ойидан туртиб турибди-да! “ И мм !” — деб ю бордим б е­
хосдан ва ўги рили б қизга важоҳат б илан қарадим . У 
қўрқиб ортига тисарилди.
— К ўрин и ш и нгдан н о зи к к и н а сан -у , қ и л и ғи н г бунча 
қўпол? — дедим.
Гапим ўзим учун айтилганди. Т ўғриси, бу аҳволда ж и н - 
ни бўлиб қолиш им ҳеч гапмас: биров м ени туш унм айди, 
уларн и нг оғзидан чиқаётган ҳар хил товуш ларн и нг маъ- 
носи га эса м ен и н г ақди м етм айди. К ўргилик деганлари 
бундан о р ти қ бўлм аса керак.
А лам дан бўғилиб ю зи м н и ю вм оқчи бўлгандим , қиз 
қўли м н и си л ад и . Б ош қа ж о й , б о ш қ а в ази ятд а ун и н г 
қилиғи мойдай ёқ қан бўларди, л ек и н ҳозир асаб им ни
баттар ўйнатиб ю борди. Қ и з й игирм а қадам ча наридаги 
ўрд акн и н г ҳайкалчаси оғзидан бир м аром да оқи б турган 
сувни кўрсатди.
— Бу ерда ю виниш м ум кин эм асм и? — деб ўзимга 
ўзим гапи рди м -да, у кўрсатган тараф га бордим.
О қиб турган сувда ю зи м н и, бўй н и м н и ю вдим. Танам
роҳатланди. С ўнг ш охл ари н и н г эги ли б туриш идан маж - 
нунтолга ўхшаб кетадиган, л ек и н барглари ш апалоқдай- 
ш апалоқдай д арахтн и нг тагидаги ў ри н д и ққа б ориб ўтир- 
дим . Ш убҳасиз, “д ум ” ҳам “ял т” этиб ён и м д ан қўним 
топди. У нинг ёпиш қоғуш гидан кўнглидаги нияти ём о н - 
ли ги н и пайқаб турардим. Ахир, Н и горан и н г эркалан и б
суйкалиш лари, И ндира оп а, В алерий, к ей и н анави кўзой- 
накли ю м р о н қ о зи қ н и н г ю м ш о қ гаплари тагидаги рази л- 
л и к н и кеч бўлсаям билди м -ку. Э нди буни н г кўнглим ни 
овлаш и учун забони кам бағаллик қилиб турибди, холос.
Ш ундай ўй-хаёллар билан ўтирганим да қайси гўрдан-
80

---

д и р басавлат полициями п айдо бўлиб қолса денг. Унга 
мендан олдин қ и зн и н г кўзи туш ди ва мени қучокдаб, 
ю зи м н и силаб, бурни м н и чимдиб:
— Ҳа, хе, ху, ха, — дея (\а р қалай, м ен и н г қулоғимга 
ун и н г гаплари ш ундай эш и ти лд и ) эркалан ган бўлди.
М ен ҳам п о л и ц и яч и н и н г қўлига туш иб қолм асли к учун 
илж ай иб қи зн и н г оғзидан ч и қ қан товуш га б ош и м н и си л- 
кидим .
Ш айтон қи зн и н г ҳийласи иш берди, полициями гиринг 
дем ай ўтиб кетди. К ей ин қиз кўйлагим ни уш лаб бир 
н им алар деди.
— Ҳа, туш ундим , — дедим бир қўлим билан кўйла- 
гим ни уш лаб, и к к и н ч и си н и ҳавода қим ирлатиб. — Й ир- 
ти л га н . Б о ш қ а й ў қ -д а, а л м а ш ти р ай д есам . Э н д и шу 
кўйлакда ю равераман.
Буни қаран гки , қиз мени туш унди, б и роз кўзим га ўтли 
н игоҳини қадаб турди-да, кўрсаткич б арм оғи н и ю қорига 
кўтариб, ж авради. С ўнг ўрнидан туриб қаёққад ир югуриб 
кетди. М ен аввалига ҳайрон бўлиб, ортидан қараб тур- 
дим . С ўнг миям га: “ Бу анави ш ери к лари н и н г ён и га кет­
д и ” , деган ўй келди -ю , ўрним дан туриб кетдим. Қ и зн и н г 
қораси ўчганидан кей и н , аста орқа тараф га, беш -олти
метр наридаги дарахтларга, уларга чирм аш ган ч и р м о в и қ- 
ларга си н ч и кл аб разм солдим . Н азарим да, ўш а ж ойда 
одамхўрлар б ек и н и б тургандай туйиларди. Л ек и н ш убҳа- 
ли ҳеч нарсага кўзим туш м ади. М ен и м ча, ўша ёкда йўлак 
бўлса керак, чунки у ёкдан-бу ёқ қа оёғига хи на қўйган- 
д ай б и р -б и р қадам босиб одам лар ўти б-кети б турарди. 
Д ем ак, қ и зн и н г ш ериклари б и зн и йўқотиб қўйиш ган, 
ахир, сайр қи либ ю рганлар кўп-да. Қ и зн и н г айтганига 
кўнганим яхш и бўлди, бопладим ун и, деб ўйладим. Ас- 
лида бош ида п и ш и қ бўлиш им керак экан . Би роз ўтирга- 
ним дан кей и н , эр тар о қ бу ердан ж уф такни ростлам оқчи 
бўлдим, бош қа илож им ҳам йўқ. Қ из гумаш таларини етак- 
лаб келса, к ей и н кеч бўлади.
Ў рним дан турм оқчи бўлганим да, қўлим бир нарсага 
тегиб кетди. Қ арасам , о п п о қ , к и ч к и н а сумкача. М ен бу 
сум качани қи зн и н г елкасида кўргандим. Нега таш лаб кет­
д и ? Э сидан ч и қ д и м и ки н ? Ёки мени би рон ж ойга кетиб
6 -0 8 -5 3 1
81

---

қол м аси н , деб атайи н ш ундай қи лди м и ? Б ош и м қотди. 
Бир хаёл, ун и н г сум ка-п ум к аси га тупуриб, кетворм оқчи - 
ям бўлдим. Б и р о қ н и м ад и р тутиб турарди м ени . Ҳа, 
к ў н гл и м н и н г бўш лигидан бу... Хуллас, ним а қи лари м н и
бил май, ўти б-қай таётган ларга қараб ўтиравердим . К етиб 
қол и ш и м га ян а бир нарса — к и й и м -б о ш и м н и н г абгор- 
лиги йўл қўймаётганди.
А на кетам ан, м ана кетам ан, деб б и р қарорга келгу- 
н и м ч а қ и за л о қ ҳ о вли қ и б ю гуриб кели б қолди. И кки
қўлида елимхалталар. “ Н и м а балони кўгариб келди бу 
“ел и м ”?” — деб ўйладим.
Қ и з қулоғимга сингиб қолган товуш да н им алардир деди 
ва қўлидаги ели м халталарни н г б иттаси ни узатди. О либ 
и чи н и очдим. Битта о п п о қ ф утболка ва кўк ж и н си ш им. 
У ларни ки й и ш и м керакли ги н и сездим -у, л ек и н ўзим ни 
гўлликка соли б, қизга қайтардим . Қ и з биди рлаб гап и р- 
ганча ф утболкан и елимхалтадан ч и қ ард и -д а, қўлимга ту- 
тқази б , и м о -и ш о р а қилди. У н и н г ай тган и н и қи либ, ки й - 
им ларн и кий ди м . Қ из м енга б о ш д ан -о ёқ қараб, бош бар- 
моғини ю қорига кўтарди, дем ак, яраш и бди . К ей ин бо- 
ш қа елим халтани кўрсатиб, бош и билан “ ю р ” деган дек 
им о қилди.
Ў ш а пайтлари ш айтон и ш он чи н гга к и ри б олганидан 
кейи н алдаш н и бош лай ди , деган гапдан бехабар эдим. 
Ш у боис, қизга эргаш иб бўш ўриндикдардан бири га ўтир- 
дим . Елимхалта ичидаги орасига гўшт соли н ган кулчани 
иш таҳа билан туш ирдим . И тдай оч экан м ан . Э сласам , 
И н дира о п ан и н г уйида овқатланган и м , ш ундан бери туз 
тотм абм ан. Қ изга кулиб қараб, хурсандчили гим ни бил- 
д ири б қўйдим. У ҳам кулим сиради ва сум качаси н и тит- 
килаб, ручка би лан каф тдай даф тарча олиб оч ди -д а, уй 
расм ини чизиб, устига сўроқ белгисини қўйди. Кўз ўнгим - 
да беихтиёр қи ш лоғи м , уй им из, отам , укаларим гавдала- 
ниб, эн ти ки б кетдим. Қ ани қанотим бўлса-ю , учсам. Отам 
роса... Й ўқ, сўкм айди. Бир марта бўлсаям пул ж ўнатдим - 
ку. “ К елд и н гм и ?” — деб бир оғиз сўрайди. Т ам ом -в асса- 
лом.
Ў зиям дунёда м ен и н г отам дай ичи кенг одам бўлм аса 
керак. Б и р ҳисобдан ш унисиям яхш и...
82

---

Қ и зн и н г товуш и х аёли м н и бўлди. У нга б и р қараб 
қуйдим . Қ ўлидан ручкасин и олиб уйга стрелка қўйдим - 
да, тахм ин қилиб, 15 000 км , деб ёздим . Қ из бир менга, 
би р д аф тарчасига қараб б о ш и н и сар ак -сар а к қилди.
— А на ш унча узоқда м ен и н г уйим , — дедим хўрсиниб.
Қ из кўзлари ғамга ботиб м енга қаради. С ўнг ў зи н и н г
ти лида алл ан и м алар деди. М ен и м ча, кўнглим ни кўтар- 
м оқчи бўлди. Қ и зи қ, одам б о ш қ а н и н г ти л и н и туш унм а- 
са-да, ним а дем оқчилигини англаб оларкан. Қ и зн и н г уйим 
қаердалиги н и сўрагани ва таски н б ерм оқчи бўлганини 
илгаш им га тил б и л и ш и м н и н г ҳож ати қолмади.
Ш у пайт б и зн и н г олдим и здан ўтиб бораётган и кки
ки ш и га кўзим туш ди. Б и р и н и н г сочи саргиш тоб, о п п о қ
кўйлак, қора ш им да, галстук тақ и б олган. А троф га алан - 
глаб кетаётгани дан б есаран ж ом ли ги кўри н и б турибди. 
И чим дан бир ним а узилгандай бўлди ва қ и зн и маҳкам 
қучоқдади м -да, ю з-кўзид ан ўпа бош ладим . М ақсадим , 
ан ави л арн и чалғитиш . Л ек и н қи з қурмагур кўкрагим дан 
итариб, мени чув туш ирди. Й и ги тлар рўпарам изда тўхтаб, 
бизга си н ч и к л аб ти ки л и ш д и ва аста-сек и н бизга я қ и н л а- 
ш иш ди. Н и м а қи л ар и м н и билм ай қолдим . Қ очай десам, 
и кки ҳатлаб етиб олиш ади. Қ очм ай и н десам ...
— Я хш и м и си з, йигитча? — деди улардан бири ўзбек- 
чалаб ва кўри ш м оқчи бўлиб қўли ни узатди.
У ни н г ўш а одамхўрлардан бири экан и га эн д и шубҳам 
қолм аган эди. Ў зим ни йўқотиб қўйиб, унга қўл берга- 
н и м н и сезм ай қоли бм ан . Бир маҳал ш а р ақ этиб била- 
гим га ки ш ан ҳалқаси ки й илди , у н и н г и к к и н ч и учи эса 
одам хўрнинг билагида эди.
— Қўйвор! — деб қи ч қи рган ч а қўли м н и силтадим.
С уягим зи р қи р аб огриди, б и р о қ ки ш ан д ан қўлим ни
бўш атолм адим . М ени осо н ги н а тутиб берган қизга на- 
ф р ат билан қарадим -да:
— К ўн гли н г ж ой и га туш ди м и , манж алақи?! — деб ба- 
қирдим .
О возим дан сескан и б кетган қи з м ени тутганлардан н и ­
м ани д ир сўради. И рж айган с а р и қ сочли одамхўр қи з- 
н и н г ти лида ж авоб қилди ва бўш қўли билан чўнтагидан 
қанд ай д ир ҳужж атни олиб кўрсатди.
83

---

— Алдаяпти! — бўкирдим м ен, чунки одамхўрлар ҳуж- 
ж ат кўрсати ш ган и дан қ и зн и н г уларга ш ери к эм асл и ги н и
туш униб етгандим. — А лдаш аяпти! Булар ҳозир мени 
олиб бориб сўйишади!
Ж он аччи ғи да ки ш ан лан ган қўли м н и ти ш л ад и м -д а, 
этим дан б и р ти ш лаб узиб олдим , кейи н бўш қўлим б и ­
лан одамхўрлар м ени мана ш ундай ей и ш л ари н и қизга 
и м о -и ш оралар билан туш унтира кетдим. Қ и зн и н г, ав в а­
лига, аф ти буриш иб кетди, б и р муддат қўли м н и н г қон
ж ўш иб турган ж ойига, сўнг ўзимга қараб турди. К ей и н
м утлақо кутилмаганда с а р и қ сочли б ар зан ги н и н г и кки
чоти орасига ш ун ақан ги теп д и к и , у ўки рган ча букчайиб, 
и ккала қўли билан оғриган ж ой и ни чангаллам оқчи бўлиб, 
м ени ҳам торги б юборди. Бўш турган э к ан м ан , силтан и б 
кетиб, м англай и м н и одам хўрнинг б о ш и н и н г орқаси га ур- 
волдим. Бир зум кўз олдим қорон ғи лаш д и , л е к и н тез 
ўзим га келиб, қ и зн и н г қўлим ни ки ш ан д ан бўш атаётга- 
н и н и кўрдим. “ И к к и н ч и с и қочи б қолд и м и ?” — деб ён - 
верим га қарадим ва кўзим ерда чўзилиб ётган одамхўр- 
н и н г ш еригига туш ди. Ҳа, туш унарли, мен карахтлан- 
ганда қи з и ш и н и б и ти ри б қўйган экан .
А троф и м и зн и одам лар ўраб олиш ди , ш овқи н кўтарил- 
ди. Қ из н им ад ир деб қи ч қи рди , мен у н и н г “ п о л и ц и я ” 
деган сўзигагина туш ундим. Биз қочдик, майсалар усти- 
д ан қуёндай сакраб -сакраб б о ққа ўтдик.
Богдан ч и қ и б олгандан сўнг ю гуриш дан тўхтадик. Қ из 
зувиллаб оқи б ўтаётган м аш и наларга қўл кўтарди. Бир 
м аш и н а ён ги н ам и зд а тўхтади. Қ и з ҳайдовчидан сўраб 
ўтирмай орқа эш и к н и очди -ю , чаққон ки ри б и ч к ар и р о қ 
силж иди. Т ўғриси, ун и н г н о зи к ҳаракатларига ҳавасим 
келиб кетди. А мм о м аш и н а қўзгалиш и билан ш еригим га 
айланган бу гўзалдан ш убҳалана бош ладим ва б и з ўтир- 
ган у л о в н и н г қ а ё қ қ а кетаётган и га эъ ти б о р б ер м о қ ч и
бўлдим, б и р о қ б и лолм ади м , чунки м аш и на б и роз юриб 
чапга қайрилди. М ен эса, бу том он ларн и энди кўриш им . 
А ксига олиб, эти узиб олин ган қўл и м н и н г огриги кучай- 
ди. Т и ш и м н и ти ш и м га боси б чидаш га ури н ам ан , қон 
оқи ш и тўхтам айди, я п -я н ги ки й им ларим қон га бўялди. 
Я ран и н г тепасидан сог қўлим билан маҳкам сиқдим . Қ из
84

---

ҳам қўлим ни уш лади ва си н чи кл аб ярам га тикилди. К ей ­
ин (очиғи, ўш анда ун и н г ақли га қойил қолдим: тўп олон- 
да э ск и кўй лаги м н и о л и ш н и унутмаган эк ан ) И ндира 
он а совға қилган кўйлакдан б и р парча й ирти б олиб, 
қўлим ни маҳкам боғлаб қўйди.
О радан кўп ўтмай м аш и надан гушдик. Б и р қараш да 
бозорни эслатадиган одам гавжум гарафга ю рдик. А даш - 
маган э к ан м ан , кўч ан и нг ҳар и кки то м о н и га дўкончалар 
пал а-п арти ш қуриб таш лан ган , латта-путта, к и й и м -б о ш - 
л ар илиб таш ланган. Калта иш тондаги савдогарлар оёғида 
ш и п п а к билан ч ақ қ о н б о р и б -к ел и б ю рибди. Ш овқ и н ун- 
ч али к кучли эм ас, б и р о қ ор а-си р а б и р -б и р и га бақи ри б 
гапираётганлар ҳам бор. М ени эса б ош қа нарса, бу ерга 
н и м а мақсадда к и рган и м и з ўйлантиради. К ўйлагим қон 
бўлди, б о ш қаси н и об ерм оқчи ди р, деб ўйладим , ам м о қиз 
к и й и м -кеч ак л ар га қарам ай , илдам ю риб кетаяпти. Югу- 
равериб ти н к ам қуриб қолган и дан, ундан бироз ортда 
қола бош ладим . Қ и з аввалига буни сезм ади, к ей и н о р ти ­
га б и р қараб қўй ди-ю , тўхтади.
— Б и рон ж ойда о зги н а дам о л ай ли к , барака топгур, — 
д едим унга етиб олганим дан кейи н . — О ёқлари м да дар- 
мон қолмади.
А мм о қи з соғ қўлимдан уш лаб судраётгандай тез-тез 
ю риб кетди. И к ки юз қадамча ю рганим издан кейи н кўкат 
б озори бош лан ди . Қ из турли-тум ан ўтларга д и қ қ ат б и ­
л ан қараб, қадам и н и секинлатди. У ни н г орти дан, бир 
н и м ан и биладиган одам дай, мен ҳам кўкатларга қарай 
бош ладим . Қ и з барглари бед ан икига ўхш аб кетадиган, 
н овдаси йўғон ўтдан и кки боғ соти б олди. С ўнг асал ва 
бир д о н а тухум ҳам харид қилди. У ларни сум качасига 
ж ойлаб, м ен и н г қўлимдан уш лади -да, орқа тараф га б о ш ­
лади.
К ўчани н г б ош и га ч и қ и ш и м и зга озги н а қолган и да не- 
гадир б ош и м ай лан и б, кўзим тинди. Гандираклай б о ш ­
ладим . Қ из аҳволи м ни сезди, ш еки лли , тўхтаб ю зимга 
ти ки лди . С ўнг қаторн и н г чап том он и даги п акана, қо р и н - 
часи дўппайган, сочи тап -та қ и р оли н ган сотувчига ю зла- 
н иб, бир ним алар деди. Сотувчи бош и н и қим ирлатиб,
85

---

д ўкон и га к и ри б кетди ва зум ўтмай қўлида ш и ш а иди ш
кўтариб чикди.
Ш и ш ад аги қ и п -қ и з и л су ю қ л и к тах и р э к а н , сп и р т 
қўш илганга ўхш ади. Қ и зн и н г и ш ораси билан охиригача 
ичдим. Б и ласи зм и , бирдан кўз олдим равш анлаш ди ва 
қи зга илж айиб:
— К етдик, — дедим .
Йўл бош ига энд и ч и қ и б боргандик, боғда ай н ан қўлим - 
га к и ш ан солган барзан ги лардай к и й и н ган ўн чоғли одам 
и рж ай и ш и б -ти р ж ай и ш и б тури ш ган и н и кўриб, ҳайкалдай 
қотди к. Э н д и қўлга ту ш ган и м га ш убҳам қолм аган ди . 
А лам дан қўлларим муш т бўлиб тугилди.
У ларни н г бу ерда қандай пайдо бўлиб қолган и мени 
ўйлантириб қўйди. Ахир, б и з боғдан қочи б ч и қ и б , ма- 
ш и н ага ўти рган и м и зн и ҳеч ким кўрм аганди. К ўзи туш - 
ганлар эса оддий йўловчилар. П о л и ц и я қи д и ри б келга- 
нида ҳам туш унардим , чунки и к к и та б арзан ги н и сулай- 
ти ри б қо ч и ш и м и з уларда шубҳа уй ғотиш и эҳтим олдан 
холи эм ас. Л ек и н булар... қаердан ҳид олди? "Ким б и з­
н и н г бу ердали гим изн и хабар қилди? Ё н им даги қизга 
алам билан қарадим . Ч ун ки гум оним ай н ан шу қиздан 
эди.
Й ўлтўсарларнинг учтаси тўдадан аж ралиб ч и қ и б , бизга 
я қ и н л аш а бош лади. Ў зим ни тақ д и р н и н г қўлига то п ш и р - 
ган эсам -д а, ай н и пайтда, осон л и кч а ж он таслим қи л - 
м оқчи эм асди м . Гарчи м адорим қуриган, би ров туртиб 
ю борса ағанаб туш адиган ақволимда ҳам ёқ алаш и ш га ш ай 
эдим.
Қ из кўкрагимга қўли ни қўйди-да: “ С ен нари тур” , д е ­
ган дек орқага итарди. Ў ж арлигим тутиб, қўлини силтаб 
таш ладим . Қ и з м енга ғалати қараш қи либ, қош лари н и
ч им и рди -да, аллан и м алар деди. С ўнг я н а м ени ор қар о ққа 
итариб, ўзи бир қадам олдинга чиқди. Н азарим да, у я қ и н - 
л аш и б келаётган учта барзан ги билан м уш тлаш м оқчи - 
дай. Бир кулгим қи стайди , б и р ғаш им келади. Тўғри, у 
боғда и к ки таси н и бир ўзи эплади. Л ек и н боғдаги муш т- 
л аш и ш мутлақо улар кутм аганда рўй берганди. Қ олавер- 
са, и кки н чи одамхўрни урган и н и м ен кўрм адим . Балки
86

---

ки м д и р ёрдам лаш иб ю боргандир-у, мен ўзим билан ўзим 
овора бўлиб илғам агандирм ан.
Й ўлтўсарлар билан орам изда бир қадам ча қолган и да 
қи з енгил ҳаракат қи л и б оёғи н и кўтарди ва ўртадаги 
б ар зан ги н и н г ж ағига тепди. А мм о қи зн и н г теп ки си унга 
чиви н ч ақ қ ан ч ал и к таъ си р қилм ади. Б ош и бир си л тан - 
д и, холос. О ддий ш ап ал о қ ҳам од ам н и н г ю зи ни ачитиб 
ю боради. Б ар зан ги н и н г аф ти буж м айиш ўрнига ти рж ай - 
ди ва қ и зн и н г и кки н ч и зарбасин и о со н л и к би лан қайта- 
риб, ю зига зарб би лан муш т туш ирди. Қ из бечора: “А- 
а!" — дея бақи рган ча ён и га й иқилди. Ш унда м ен ч и н қ и - 
р и қ ҳам м а ти л да б и р хил бўли ш и н и билдим.
М ен ортим га ти сари л и б, қўлим ни муш т қи л и б тугдим, 
ўзимча: “ Қ ай си б и ри н и урсам э к а н ? ” — деб ўйладим 
ҳам. А мм о шу пай т орқа том он д ан ш овқи н эш итилди. 
Б урилиб қарам адим . Тўғрироғи, қараш га қўркдим . Ч ун ­
ки йўлтўсарлар я қ и н келиб қоли ш ган , 
уш лаб олиш и 
тай и н эди . Биттаси ҳатго қўлини чўзиб, ёқам дан тутм оқ- 
чи ҳам бўлди. А мм о мен ч ақ қ о н л и к қи ли б ўзи м н и о р қа- 
га оли ш га улгурдим.
Бир маҳал йўлтўсарлар ч ек и н а бош лаш ди . Ш унда мен 
ортим га ўгирилдим -у, ҳайратдан д о н г қотдим: х о \ иш о- 
н и н г, хоҳ и ш он м ан г, б и р гала одам алл ан и м ал ар деб 
б ақи рган ча бости ри б келарди. Б и р и н и н г қўлида калтак, 
б о ш қ а си н и к и д а арм атура. Ҳеч шубҳа й ўқки , улар м ени, 
ан и қроғи , лабидан си зи б ч и қ қан қ о н н и каф ти билан ар- 
таётган ш еригим — исм и номаълум қ и зн и н г ҳим оясига 
таш лан и ш ган д и .
Б илагим га ғойибдан куч қуйилди, югуриб бориб, м е­
н и н г қо н и м га-ю этим га таш н а одамхўрлардан б и ри н и
ушлаб олиб, хуморим босилгунча тепкилагим келди. Аммо 
б и р қадам босдим ё б осолм адим , кўз олдим қорон ғи ла- 
ш иб, орти м га йиқилди м . Қ и зи ғи , й иқи лаётган и м н и ўзим 
а н и қ ҳис қилдим . Х аёлим да бу ан ч а вақт давом этгандек 
туйилди. Й и қ и л аяп м а н -у би рон ж ой и м л ат ем аси н , д е­
ган ўйда қўли м н и ерга таям оқч и бўламан. Б и р о қ қўлла- 
рим бўйсунм айди, кесакдай қотиб қолган.
К ўзим ни очсам , қорон ғи б и р ж ойда ётибм ан. М иям га 
келгани: “Т и р и к м ан м и ?” — деган ўй бўлди. Ю рагим op-
87

---

қага торти б, сек и н бад ан и м н и уш лаб кўрдим, кўкрак 
қаф аси м га қўл тек ки зи ш га қўрқдим. Ё рилган, ичидаги 
аш қо л -д аш қ о ли кесиб оли н ган , ўрн ида қон ю кдари ги на 
қолган ё р и қ кўкрагим га қўлим тегиб кетса борми?! Д аҳ- 
шат! М ен ўлдимм и? Бунча тез?! Ўлим деган лари ш унча- 
л и к осон м и ?.. М ен и эн д и би ров эсл арм и кан ? Эслайди. 
Отам эслайди. Уям ти ри к ли ги да эслайди. Э ҳтим ол, қ ай - 
тиб кели ш и м га умид қи либ, кўзлари тўрт бўлиб ўтирган- 
дир. Л ек и н Ш оки р акан и ти нч қўйм аслиги ан и қ. “ Бо- 
лам н и сен олиб кетгандинг, топ и б б ер ас ан ” , деб ёқ аси - 
дан бўғади. Балки бундай қилмас. Ахир, ўзи Ш о ки р ака- 
н и н г ён и га бориб: “ Н оди рни ҳам ш ам оллатиб к ел ” , д е- 
ганди-да. Л екин бечора ш у иш и учун ўзи н и -ўзи еб адо 
қилса керак... Н озима... Н ози м а мени бир маротаба бўлса- 
ям эсларм икин? Эслаганда ним а наф? М ендан дарак бўла- 
вермагач, биттасига эрга тегади барибир. А слида эсл ам а- 
ганиям маъқул. Ч унки мен унга хи ён ат қилдим . А нави 
падарингга лаън ат Н и горан и н г чи рой и га учиб, ун и н г ту- 
зоғига и ли н дим -у, б и р неча соатли к кай ф у саф о учун, 
мана, ўлиб кетдим. А йтганча, одам ўлганидан сўн г руҳи 
тан асидан аж ралиб чиқади, деб эш итувдим . Руҳ бемалол 
хо \л аган ж ой и га учиб кети ш и , истаган одами ни кўриш и 
м ум кин дей и ш ард и , қани бир учиб кўрай-чи!
Ш у хаёлда ш и ф тга и н ти л д и м . Қ аёк д а? Ж о й и м д ан
қим и рлам ади м ҳам. “ Н аҳотки ти р и к бўлсам?!” — деб 
кўкраги м ни уш ладим. Во ажаб! Ҳ ам м аси жойида! Ҳеч 
ким мени ўлдирм аган, кўкраги м ни ёриб, ў п ка-ж и гари м - 
ни суғуриб олм аган. Қ увониб кетдим. Ў рним дан туриб, 
бад ан и м н и пай паслаб чиқди м . Худога ш укур, тўрт мучам 
соғ. Б и л аги м н и н г зи р қи р аш и н и айтм аган да, б ош қа би- 
рор ж ой и м д а о ғр и қ сезмадим.
О радан қанча вақт ўтди, б и лм айм ан , бир маҳал кўзла- 
ри к орей сларн и ки га ўхшаш и кки ки ш и э ш и к н и очиб 
ки ри б келди. Б и р нарсалар д ей и ш и б , таш қар и н и кўрса- 
тиш ди. Қ ўрқа-п и са таш қари га чи қди м , ш ун д оққи н а кўча 
бўйидаги дўконлардан б и ри н и н г ом борида эк ан и м н и пай- 
қаб, хотирж ам тортдим.
Қуёш терак бўйи кўтарилибди. Балки ботаётгандир.

---

ахир, мен бу ерда оф тоб қай том он дан бўй кўрсатиб, қай 
том он га ён б ош л аш и н и билм айм ан-ку!
Э ш и к н и очганлар дўкон и чкари си да қолиб, и м о -и ш о ­
ра билан мени таш қари га чи қи ш га ундаш ди. О зод бўлга- 
н им дан хурсанд эди м -у, л ек и н қайга б орари м н и билмай 
б и р муддат ўйланиб қолдим . Ш у баҳонада дўкон пеш тах- 
таларига ёй и б қўйилган турли-тум ан матоларни кузатган 
бўлдим. Бу қилиғим дўкондорга ёқм ади , ш еки лли , келиб 
қўлим дан уш лади-да, эш и к к ач а кузатиб қўйди.
Кўча ўртасида мени ҳалиги қи з кутиб турган эк ан , бир 
қараш да уни тан и м ади м . О п п о қ коф та ва ж и н си шим 
ки й и б , қ о п -қ о р а кўзой н ак тақ и б олган экан . У стига-ус­
так , бу м ам лакатн и н г одам лари бир-би рл ари га ш унчалик 
ўхшаб кети ш ад и к и , аж ратиш жуда қийин.
Кўчага ч и қ қан и м д ан сўн г м ендан кўзини узм ай турган 
қ и зн и н г ён и дан ўтиб кетм оқчи бўлдим, б и р о қ я қ и н л а- 
ш иш им билан у кўзой н аги ни олди. Ш унда кўзи кўкарга- 
н ин и кўрдим ва унга ти ки ли ш и м билан қиз ж илмайиб:
— Хай, — деди ва ярадор қўлим ни уш лаб (дарвоқе, 
эси м дан ч и қи б д и , қўлим дока билан яхш илаб богланган, 
эгним даги ф утболка қам ўзгариб қолибди), ў зи н и н г т и ­
л и д а бир н и м алар деб чулдиради.
— О зги н а огр и яп ти -ю , леки н чидаса бўлади, — дея 
ж авоб қилдим ва ж и лм ай и б қўйдим.
— О к э, — деди у бош б арм оғи н и ю қорига қи либ ва 
сўраб ҳам ўтирм ай, кўча бош и том он юрди. Қ аёқ қа кета- 
ётгани м и зн и билм асдим . Л еки н энд и қизга м енда иш онч 
п айдо бўлганди. Ахир, кеча озм унча талотўп бўлм аган- 
д ир. Қ и зн и н г калтак еган и н и ўзим кўрувдим, кўзиям
кўкариб кетибди. Ш ундай бўлсаям мени таш лаб кетм аб- 
д и-ку. А нави “тўрткўз” н и н г ш ерикларига қўш қўллаб топ - 
ш и ри б ю борм абди-ку. Л ек и н бу корейс нусхалар ёмон 
одам ларга ўхш ам айди. М ана, битта шу қи зн и урганига 
қанчаси тўп лан иб бирдан ёп и рили ш д и ...
Биз кун бўйи ш аҳар ай лан д и к, назари м да, бормаган 
ж о й и м и з қолмади. Таассуротлар бир дунё. Ш аҳар ш уна- 
қанги ёқ ди ки , л ек и н б ари би р ўзи м и зн и н г юртга келм ай - 
ди. Ш иш адек ялтираб турадиган осм онўп ар иморатлар, 
умуман, кўрган л ари м н и н г ҳам м аси сунъийга ўхшайди:
89

---

ф ақ ат турли-тум ан дарахтлардан таш қари . Тўғри, улар­
н и н г ш охлари қи рқи ли б , бир ш аклга келтирилган. Л е ­
к и н , ҳар қалай, таби ий -да.
Қ и зн и н г кун бўйи гапирган гапларидан узоғи билан 
олти таси н и англадим , холос: ш унда ҳам и м о -и ш о р алар - 
дан кейин. Бир маҳал у сум качаси дан к и ч к и н а китобча 
ч иқард и-д а, менга кўрсатди. “ Н и м а бало э к ан бу?” — 
д еб варақлаб кўрдим. А ллам бало ҳарф лар, бирортасигаям
ти ш и м ўтмади. К и тобчан и ёп и б қайтараётганди м , у бир 
нарсаларни қўли билан туш унтирган бўлди-да, ки тоб - 
н и н г б ири н чи саҳиф асидаги мунғайиб ўтирганча хаёл су- 
раётган й и ги тн и н г суратини кўрсатди. С и н ч и к л аб разм 
солдим . Ҳеч н и м ан и англам адим ва қи зга савол назари 
би лан қарадим . Бу саф ар қи з гапирм ади, китобдаги м ун- 
ғайган й и ги тн и н г суратин и , сўнг м ени кўрсатди. К ейин 
тағин суратга ва м енга и ш ора қилди.
— Ш у бола менга ўхш айдим и? — д едим кулиб кўрсат- 
кич барм оғим билан кўкраги м ни кўрсатиб. Қ и з бош си л ­
киб тасдикдади.
М ен суратга си н чи кл аб н азар солдим , л ек и н ҳеч ўзим - 
га ўхш атолм адим . Э ъ ти р о зи м н и и м о -и ш о р а л а р б илан
қизга туш унтирдим.
Қ и з билаги м дан уш лаб, йўл четидаги бетон п лита ус­
тига ўтқазди-да, қўли билан бўй н и м н и озги н а эги б тури- 
ш им ни кўрсатди. А йтган и ни қилдим . У қи қи рлаб кулди 
ва сум качасидан ф отоап п арат ч и қ ари б, “ч и р қ ” эткази б
суратга олди. С ўнг м атоҳини яқ и н келтириб, суратим акс 
этган о й н ан и кўз олдим га тутди. М ени ў зи м н и н г сура- 
тим дан кўра ф о то ап п ар атн и нг ан ти қал и ги аж аб ланти р- 
д и. Т ўғри си , б у н ақаси н и ҳали ум рим да кўрм аган ди м . 
Ш ундай э са-д а, аж аб лан ган и м н и қизга сезди рм ай, сура­
тим га тикилдим .
Ҳ а, ўхш арканм ан китобдаги й и ги тн и н г расм ига. Д е ­
м ак, боғда ч ораси з, ҳори б-толи б , тан ам даги оғри қдан
азоблан и б б ош и м н и хам қи либ ўти рган им ни кўрган қиз 
м ени китобдаги йигитга ўхш атган. М ен и м ча, китоб зўр, 
ақлли одам ҳақида ёзи лган ди р, бўлмаса қи з мен учун 
б унчалик куй и б -п и ш м асд и , ж он и н и хавф остига қўйиб 
ёрдам бермасди. Қ изга меҳрим ж ўш иб, ўрн им дан тури-
90

---

б о қ уни қучдим -да, ўпдим. Н игора ю зи м н и н г тери си н и
ан ч а қали н қи ли б қўйган эк ан , йўқса, ш аҳарн и н г ўрта- 
си да, ш унча о д ам н и н г кўз ўнгида қи зн и ўпарм идим ? К,из 
ўзи ни олиб қочм ади , узун ки п ри клари п ирп и раб менга 
ти ки л и б қолди, сўнг м айи н ж и лм ай и б б урним дан ч и м ­
д иб қўйди.
К ечга бориб то л и қи б м ан , троллей бусни н г деразасига 
б ош и м н и қўйиб, кўзим и линибди. Агар қи з туртиб ту- 
ш и ш и м и зн и ай тм аган ида, д он г қоти б ухлаб қолардим.
Троллейбусдан туш иб, бироз ю рдик ва атроф и ям -яш и л
м айса билан ўралган м ўъж азгина уй ён и га етиб келдик. 
Қ и з д арвозача ён и д а тўхтади ва м енга ю зланиб б и р н и ­
м алар деди. М ен кулиб елка қисдим . Ш у пайт уйдан бир 
аёл ва б и р эр к ак о л д и н м а-к ей и н ч и қ и б келиш ди. Улар 
б и зн и кўриб, бўсағадан ж илм айганча қараб қолиш ди. Қ из 
б езовталанди, сароси м али н игоҳини кўзим га ти ки б , бир 
н арсалар дея пичирлади. С ездим , қ и з ноқулай вазиятда, 
аф тидан, улар ота-онаси бўлса керак, ш уларнинг кўз ўнги- 
да м ен билан ён м а-ён турганидан уялаётганга ўхшайди.
Ф и к р и м н и ж ам лаб, б и р қарорга кели ш га улгурм асим - 
д ан , э р к а к ш итоб билан биз том он кела бош лади. Ю ра­
гим товон и м га туш иб кетаёзди. Ахир, б и зн и н г қи ш лоқда 
қ и з бола й и ги ти н и уйига етаклаб келм ай ди -да. Етаклаб 
кели ш у ёқда турсин, кўча-кўйда гаплаш иб турган и ни
уйидагилардан биров кўриб қолса б орм и , қи ём ат-қо й и м
бўлади. Бундай пайтда й игитга битта йўл қолади: қочиш! 
Қ и з эса, ўзи ж авоб беради. Т узукроқ баҳона топ олм аса, 
б и р -и к к и ш ап ало қ ей ди, сўкиш эш итади. И к ки -у ч кун 
уй ид аги лари ни н г қовоқ-тум ш уқларига бардош бериш ига 
тўғри келади. Бу ерда қоида қан ақа б и лм ай м ан , эҳтим ол, 
буларни н г қи злари й игитни уйига олиб келиш ар. К и н о- 
ларда чет элл и клар ш унақа қи лиш ади-ку.
Э р к а к қизга қ и си қ кўзларин и кериб ўқрайи б қаради 
ва бир ним алар деди. Қ и з с и н и қ товуш да ж авоб қайтар- 
ди. Н азарим да, овози бироз қалтираб чиқди. Э рк ак унинг 
гапидан қ о н и қм ад и , ш еки лли , б ақи ра кетди. С ўнг ож и- 
зан и н г кўзой н аги ни ю лқиб олди -д а, гапириш дан тўхта- 
ди. О рага ғалати ж и м л и к чўкди. Э р к ак ran бош лагунча 
б и р неча бор қош лари м англай и га чиқиб-туш ди . Кўзи
91

---

баттар йирилди, қовоғи осилди. С ўнг аллан и м алар деб 
ш унақанги баланд овозда б ақи р д и к и , қи з ш ўрли к қалти - 
раб кетди, кўзидан ёш окд и , б и р о қ л о м -м и м демади.
Ш ундан сўн г э р к а к м енга ю зланиб б ақи ра кетди. М ен 
безрайиб қараб тураверди м. У баттар тутақиб кетди. Агар 
қи з бир нарса деб тўхтатиб қўйм аганида, ким билади, 
ян а қанча вақт овозига зўр берарди? Қ и зн и н г гапидан 
сўнг у бирдан ж и м и б , аф т-ан го р и ўзгариб, ю зим га м ай- 
мунга қарагандай илж ай иб ти ки л и б турди-да, чўнтагига 
қўлини ти қи б , бир даста пул чиқарди ва учтасини аж ра- 
тиб қўлимга тутқазди. У ни н г бу қилиғи дан ж о н -п о н и м
чиқиб, берган пулини оти б ю борди м -да, ортим га бури ­
л и б тез-тез ю рганча улардан узоқлаш дим . Т ахм ин ан ўн 
қадам ча ю рганим да қи зн и н г чақи рган и эш итилди. Б и р о қ
тўхтамадим. О ртимга ўгирилиб қарам адим ҳам. Ч унки 
энд и ортим га қайтолм асдим , ғурурим топталганди.
А нчагача ўзимга келолм ай, сўк и н и б, ж ахпим ни б осол- 
май юрдим. Ш у кетиш да қаерларга б ориб қолган и м н и, 
қ и зн и н г уйи қайси том он д а қолиб кетган ин и ҳам уну­
тибм ан. Ў пкам н и босиб олгач, қи лм и ш и м д ан пуш айм он 
бўлдим, ахир бечора қи з мени деб не кўйларга туш мади. 
Б и рров тўхтаб, ортим га ўгирилсам асакам кетарм иди? 
Н и м ам га б унчалик ғўддайдим? Эҳ, аҳм оқ, ҳеч к!алланг 
и ш лам ади -и ш лам ад и-да. Э нди бу ҳайҳотдай ш аҳарда ки - 
м и н г қолди? У йингга кетиш у ёқда турсин, шу тури ш и нг 
бўлса, очингдан ўласан-ку!
Ю равериб б и р сайилгоҳга кели б қоли бм ан . Бўш ўри н- 
диқлардан бири га ўтирдим. О дам ларни кузатдим, улар­
нинг юзида табассум, ҳаётидан мамнун, чақчақлаш иб ю ри- 
ш ибди. Б и ргина мен ом адсиз-у ландовур, ўзича о см он н и
чоғлаб б отқоққ а ботган. Эҳ, бундан батгар кўргилик \а м
б орм и кан дунёда? Қ иш лоғим дан ч и қ м ай , араван и н г орқа 
оёғи бўлсам -да, ю рм айм анм и ти нчги на? Қ иш лоғи м и зд а- 
ям одам ларн и н г куни ўтиб турганди-ку. Бало борм иди 
Н игорага о ш и қ бўлиб? О зги н а сабр қилсам , чидасам , 
Н ози м а м ени ки бўларди! Ўзи яхш и кўри ш и н и айтувди- 
ку.
Асабим қўзиб, бош им га м уш тладим -да, чуқур хўрси- 
ниб, сайилгоҳда ю рган одам ларни кузатиб ўтиравердим .
92

---

Бир маҳал ён и м д аги ў р и н д и қ қ а соч лари т а п -т а қ и р
о л и н ган , ўрта бўйли й игит келиб ўтирди. Аввал эътибор 
берм аган э к а н м а н , ўзим билан ўзим овора бўлиб. Қ ара- 
сам, у сигарета чекаяпти. Беихтиёр чекким келди. Бўлмаса, 
аввал чекмаганман. Тўғри, б и р-и к ки марта тутунни оғзим - 
га олиб п уф лаган м ан , л еки н бу чеки ш га кирм айди-да. 
Ҳ ози р ўлардай ч екк и м келаяпти. Бун ин г устига, тақ и р - 
бош ш ун ақан ги ҳузур қи либ тутунни ю таяпти ки , кўриб 
иш таҳанг очили б кетади.
С уқданиб унга б и р -и к ки қараб қўйдим. Н егадир кўзим - 
га тан и ш д ек кўринди. “ Қ аерда кўрган э к а н м а н ? ” — деб 
ўйладим ва топдим! Эрталаб қи з билан кўриш ганим да 
узоқдан терм илиб турган ига кўзим тушувди. К ейин қаҳва- 
хонада овқатланаётганим изда, у бизга я қ и н р о қ стол га ўти- 
риб олиб, н им ад ир и чган, о ра-чора кўз қ и р и н и таш лаб 
қўю вди. Охирги марта троллейбусда... Ю рагим безовта 
ура бош лади: мени чавақлам оқчи бўлганларни н г ш ериги, 
орқам дан пойлаб ю рибди.
С еки н ўтирган ж ой и м дан қўзғалиб, унга кўз қи ри м н и
таш ладим . Й игит гўё хаёл сураётган одам дай, бемалол 
ўтирибди. “Я хш и, сен ж ой и нгдан қи м и рлам а, м ен сал 
нарига кетиб о л ай ” , деб хаёлимдан ўтказди м -да секин 
узокдаш а бош ладим. Беш -олти кддам юргач, бирдан тўхта- 
д и м -д а, ортим га ўгирилдим . Д арҳақиқат, й игит ўрнидан 
туриб, м ен и н г қайри либ қараш и м н и кутм аган, ш еки лли , 
ортим дан қараб турарди. К ўзлари м и з тўқнаш ди ва та- 
қирбош буни тасоди ф га йўйм оқчи бўлдими, кўзи н и олиб 
қочиб, бош и н и бурди. Э нди кўнглим п анд берм аганига, 
бу нусха чин дан ҳам ортим дан туш ганига и ш он чи м ко- 
мил бўлди ва илдам юриб олом он орасига к и ри б кетдим. 
Би роз шу тахлит ю рганим дан сўнг ю гуриш га туш ди м. 
О ёқпарим ҳам ч и н и қ и б қолган, ш еки лли , анча югурсам 
ҳам чарчам адим . Л ек и н хавотирим кучайиб, тақирбош
ортим дан етиб келгандай туйилаверди ва мен тезли кн и
ош и рд им , б и р о қ қаёққ а қочиб кетаётгани м н и би л м ас­
дим . К ўзим ф ақ ат йўлни кўрарди, оқибатда б и р -и к к и
одам ни туртиб ҳам ю бордим, улар орти м дан ч и н қи ри б
қолиш ди.
Уч килом етрдан зи ёд роқ ю гурибман, тўхтаб н аф аси м -
9 3

---

ни ростлаб олдим, ортимга ўгирилиб қарадим. М ени таъқ- 
иб қилган тақ и р б о ш н и н г қораси кўринм ади. Э нди бир 
ж ой топ и б б еки н и ш и м керак, бу аҳволда одамхўрлар- 
н и н г қўлига туш м асам ҳам, п оли ц и ячи лард а шубҳа уйғо- 
ти ш и м тай и н . Қ ўлимда ҳужжатим йўқ, қам аб қўйиш ади. 
Т и л н и б и л м ай м ан , қам оқда чи ри й м ан кейи н .
А троф га алангладим . К агга -к и ч и к б и н олар қаққай и б
турибди, яш и ри н ад и ган кавак йўқ. Бун ин г устйга, им о- 
ратл арн и н г қайсисида одам я ш ай д и -ю , қайси бири идо- 
ралигини ҳам б или б бўлмайди. Ҳ ар қалай, одам лар яш ай - 
диган ж ой бўлса, каллани суқадиган туй нук топ илади -да. 
Т аваккал, деб кўп қаватли кўркам им оратлар том он ил- 
дам ладим . Б и ри н ч и б и н о н и ай л ан и б ўтгандим , ортида 
п астқ ам роқ уй кўринди. Бола кўтарган аёллар шу у й н и н г 
йўлагига ки ри б кетиш ди. И к к и қадам таш лаб, негадир 
ортим га қараб қўйгим келди. Я хш иям қараган и м , о р ти м ­
дан и кки й игит қую ндай бости риб келаяпти. Б и р и н и н г 
бош и тақ и рли ги н и шу ердан туриб ҳам кўрса бўларди.
К апалагим учиб, ҳалиги и кки та аёл ки ри б кетган йўлак 
сари ш амолдай учдим. Й ўлакка етди м -у, ортим га ўги- 
рилдим. Улгурмабман. И зқуварлар яна мени кўриб қолиш - 
ди.
И к к и та зи н ан и бир қи ли б ю қорилар э к ан м ан , кўзим 
аланглаб о ч и қ эш и к н и қидирдим . У чинчи қаватда бир 
э ш и к қи я о ч и қ эк ан , и кки л ан м ай ўзи м н и и чкари га ур- 
д и м -у, ортим дан эш и к н и ёпдим . И чкарида ўттизлардан 
ош и б қолган бир ж увон, деворга суян ган ч а хаёл суриб 
турарди. М ен и н г оти либ ки рган и м н и кўриб қи ч қи р и б
юборди.
— Ж им! О вози н гн и чи қ арм а, илтим ос. Тис-с-с!!! — 
дедим кўрсаткич барм оғи м н и лаблари м га босиб.
Ҳартугул, аёл б ош қа товуш чиқарм ади . Л ек и н кўзлари 
чақчай ган кўйи м ендан кўз узмай тураверди. М ен тиз 
чўкдим -да, и кки қўл и м н и н г каф тл ари н и ж уф тлаб о л д и н ­
га чўздим. А ж абм аски, бу аж абтовур қи лиғи м дан сўнг у 
мени ҳақиқатан ҳам \и н д и с т о н л и к деб ўйлаган бўлса.
Ж увон д ағ-д ағ ти траб, сек и н ортига ти сари ла б о ш л а­
ди. М ен бош чайқаб: “ Қ ўрқм а” , дем оқчи бўлдим. К ейин 
қўлларим ни ҳавода си лки б, э ш и к н и қулф лаш ни туш ун-
94

---

ти рди м -у, бу и ш и м дан ўзим пуш ай м он бўлдим. Ч унки 
аёл э ш и к н и ёпиш баҳонасида қоч и б ч и қ и б кетиш и, қув- 
лаб келаётганлар м ен и н г шу ердап и гим ни билиб б о сти ­
риб ки ри ш л ари тайин. А ёлн и н г ти н ч тури ш и н и ян а бир 
м арта ўтиниб сўраб, ўрн им дан турдим -да, э ш и к зулф и- 
н и н и ўтказдим.
Ш у маҳал йўлакдан “та п -т а п ” этган о ё қ товуш лари 
эш и тилд и. Б адан и м музлаб кетди. О радан б и р -и к к и со- 
н и я ўтар-ўтм ай, таш қари д а хавф б орли ги ни аёл га ян а 
б и р к арра б и л д и р и б қ ўй и ш учун э ш и к к а қул оғи м н и
қўйдим . Э ҳтимол, ш ундан сўнг ж увон ўзи ни бироз босиб 
олгандир. Бу, ҳар қалай, ҳақиқатга анча я қ и н эди. Ч унки 
у н и н г аф т-ан го р и аслига қайтганди. Л ек и н қи сқ а со н и я - 
л ар ичида ҳавони бадбўй ҳид боси б кетди. Т ўғриси, бур­
н и м н и б еки ти ш га уялдим.
М ен қочи б ки рган уй н и н г бекас и б ош қа хонага ки ри б 
кетди. М ен бўлсам ж ой и м д ан қим и рлам ади м . Қулоғим 
д и н г — йўлакда “т и қ ” этган товуш дан юрагим санчади. 
Т епадаги қаватда э ш и к тақиллади. Э р к акл ар н и н г баланд 
овозда гаплаш гани эш итилди. С ўнг н им ад ир қарсилла- 
д и, э ш и к ёп и лди , ш еки лли . Н аф ас о ли ш н и ҳам унутиб, 
э ш и к к а қапи ш ди м . О ё қ товуш лари аста-сек и н узоқдаш а- 
ётган и н и а н и қ -т и н и қ эш и ти б турдим.
Б и р маҳал ён ги н ам д а уй бекаси пайдо бўлди. И ш о н а- 
си зм и , у н и н г б ош қа хонадан ч и қ и б к елган и н и мутлақо 
сезм аб м ан , к и й и м лар и н и алм аш ти риш учун к и ри б кет­
д и , деган хаёлда эдим . А даш ган эк ан м ан . У ўш а-ўш а 
тунги кўйлакда эди. Б и р о қ мен ж у вон н и н г о п п о қ елка- 
лари , ярм и кўри н и б турган си й н алари га эъти бор б ерад и - 
ган аҳволда эм асдим .
А ёлга савол н азари билан қарадим . Ш у пай т йўлакдан 
келаётган о ё қ товуш лари мен яш и р и н ган уй эш и ги ёнида 
ти н д и , н аф аси м ичи м га туш иб кетди. Агар жувон ёрдам 
сўраб б ақи ри б қолса борм и , там ом , ж ан о заси з гўрга к и ­
риб кетиш га тай ёргарли к кўрсам ҳам бўлаверарди. Л ек и н
аёл н и н г кўзида ач и н и ш алом атлари ни кўрдим ва бил- 
д и м к и , у м енга ё м о н л и к қи лм оқч и эмас.
Х аёлим ни бир ж ойга йиғиб улгурмасимдан эш и к қўнғи- 
роғи ж и р и н гл ад и -ю , титраб кетдим. Қ алтираётган бар-
9 5

---

м оғим ни лабим устига босдим. Қ ўн ғи роқ қай та-қай та ж и- 
ринглади. Бундан д иққати ош ган аёл бетоқатлан ди -да, 
э ш и к н и о ч м о қ қ а чоғланди. Ж о н -п о н и м ч и қ и б кетди. 
Ў зим сезм аган ҳолда йўлига кўндаланг бўлиб, б ош и м н и
чайқадим . Ш унда аёл мен том он га эн гаш и б , л аб лари ни
қулоғимга яқ и н келтириб аллан и м алар деб пичирлади. 
Ундан таралган хушбўй ҳид мает қилаёзди мени.
Бунақанги и ф о р л ар н и н г ан ч а-м у н ч аси н и татиган м ен- 
дай й и ги тн и н г энд и аҳмоғуш к қи лиш га ҳақим й ўқ эди. 
Ш у боис, секи н ж у вон н и н г кўкрагидан итардим . Бар- 
м окдарим м о м и қ си й н аси га ботиб, бир муддат хаёлим 
қочди, б и р о қ ўзим ни босдим . Қ изи ғи , аёл бу ҳаракати м - 
д ан ж а\л л ан м ад и , акси н ч а, н азокат билан соч и м н и си л а­
д и, сўнг қўлимдан уш лаб и чкарига олиб ки рд и -да, о п п о қ
узун кўрсаткич б арм огини лабига босди ва ўзи ортига 
қайтди.
М ен аҳм оқ, ландовур, гўл, я н а алдандим! Бир марта 
соч и м ни си л аган и -ю , хушбўй ати р ҳидидан ўзим ни йўқо- 
тиб қўйдим-а! Э нди пўш ай м он қ и л и ш н и н г н аф и йўқ, 
чунки аёл қўнғироғи узлуксиз ж и ри нглаётган эш и к к а ет- 
ган эди. Ю рагим гупиллаб уриб, каловлан и б қолдим. 
“ Э й , худо! — дея пичи рлади лаблари м . — Т ағи н кўрги- 
л и к к а рўбарў қилдингм и?” Кўзимга ж и ққа ёш тўлди. Ю гу­
риб бориб деразадан пастга қарадим . Й ўқ, ж удаям б а­
ланд. С акрасам , ўлмай қол сам -д а, м айиб бўлиш им ан и қ.
М ен ҳали б и р қарорга келиб улгурмай эш и к очилди ва 
эр к ак к и ш и н и н г дағал овози эш и тилд и. Тавба, ш ундай 
пайтда ш овқи н од ам н и н г этига^ игнадай сан ч и ли б , бада- 
н и н и музлатиб ю бораркан. А йни лаҳзада қўрқув ўрнини 
алам эгаллади, қўлим ни муш т қи либ туккан ча аёлн и н г 
“о в чи "ларга ж авобига қ улоқ тутдим. Ш ундан сўнг эш и к
ёпилди. Х аёлим да м ен и н г гўш тимни ейиш пай ида бўлган 
одам лар (ўш а лаҳзада уларни йўлбарсга, ўзим ни эса ки й - 
и кка ўхшатардим, леки н йўлбарсларда и нсоф бўлади. К ий- 
и кн и қўлдан чи қари б ю борса, там ом , уни унутади-да, 
бош қа б и р ж он и ворн и овлаш пайида бўлиш ади. Булар 
бўлса...) и зларига қайтиш ди. Б и лам ан , б ари би р узоққа 
кетиш м айди. Кўзага тум ш уғини тиқолм аган алам зада тул- 
кидай ти м и р ски л ан и б ю риш ади шу уй н и н г атроф ида.
96

---

Аёл қайтиб келди ва деворга суянганча м енга тикилди. 
Бу нигоҳ бир умр хотирам дан учмаса керак. А ёлнинг 
кўзида маъю с бир гамзали ач и н и ш бор эд и ки , йигит 
бош им билан шу аёл н и н г этагига яш и р и н ган и м д ан ўзим - 
д ан хаф а бўлиб кетдим.
У гапирм ади. Б арибир ҳеч вақони туш унтириб берол- 
майди. Бу ўзига \а м , менга ҳам кундай аён.
Н ои л ож қолган и м дан қўлларим ни ёздим . Ж увон н и н г 
юзида табассум пайдо бўлди ва у имлаб мени ён и га чор- 
лади. М ен яқ и н и га йўлам асим дан ортига бурилиб йўл 
бош лади. Ю ви ни ш хонасига кирдим . М и ри қ и б чўм ил- 
ди м . С о ву н и ш у н ақ ан ги хуш бўй ҳид т а р а т а р к а н , еб 
қўй ги н г келади. К ў п и р ган и н и ай тм а й с и зм и ... Хуллас, 
яри м соатларда қуш дай енгил бўлиб чикди м . Аёл овқат 
тайёрлаб қўйган эк ан , си п о л и к қи л и б ўтирм адим , иш - 
таҳа билан едим. Ахир, я н а қачон овқат ей м ан, худо 
билади. Б ун и н г устига, қуёш ботиб, атроф га ги ра-ш ира 
қ о р о н ғи ли к туш а б ош лаган , бундай пайтда қаёққ а б ори - 
ш им даргумон. Ш у боис, б и р оқш ом га бўлса-да, ж увон ­
н и н г уйида тунаб қоли ш и м керак эди. Б ун и н г учун, ал­
батта, унга ёқ и ш и м шарт. Д арв оқе, у мени бекорд ан - 
бекорга уйига қўйм агандир. Ў зин ги з ўйлаб кўринг: беш - 
бегона одам ҳовлиқиб уй ин ги зга ки ри б келса-ю , им о- 
иш оралар қи либ эш и к н и ёпиб олса, хўш, н им а хаёлга 
борардингиз? Б аракалла, қўлингизга и линган н арса б и ­
лан уриб ёки тўс-тўполон қи либ ҳайдардингиз. Қ ўш н и- 
ларн и чақи рард и н ги з, уйин ги зга рухсатсиз ки ри б олган 
одам н и (агар у қочи ш га улгурмаса) м илисага топ ш и ри б
ю борардингиз. К ейин бегон а й и ги т уй ин ги зга қандай 
к и р ган и -ю , ў зи н ги зн и н г қўрқиб кетган ин ги з, ю рагингиз 
ёри лаёзгани н и олом онга ҳаяж он лан иб гапириб берардин- 
гиз. Бу билан қанд ай д ир бир рағбат ҳам олардин ги з. 
Аммо бу аёл ундай қилмади. Нега? Ш у савол мени кўпроқ 
қи й наётган эди.
Н ози м а қи з бош и билан м уносабатин и хат орқали
бўлса-да маълум қилган эди. Н и горан и н г ёқтиргани ҳам 
рост (м айли, у ким бўлган тақди рда ҳам). Гуля исмли аёл 
бўйним га оси лган ди . И ндира опадан сотиб олм оқч и ям
бўлувди м ени. Ў ш а базмдаги бош қа баъзи аёллар ҳам еб
7 -0 8 -5 3 1
97

---

юборгудай ти ки л ган и ёдимда. М ана, боғда учратган қиз, 
ти л и м н и б илм аса-да, б и р кўри ш даёқ мен билан ап о қ - 
ч ап о қ бўлиб кетди, менга қайғурди. К ўнглига ўтирган- 
д и рм ан -д а.
Ш уларни ўйлаб, ўзим ни ҳар қандай қиз орзу қилади- 
ган йигитдек тасаввур қила бош ладим . М анави, рўпа- 
рам да о в қатл ан и ш и м н и завкд ан и б кузатиб ўтирган бу 
аёл ҳам ёқтири б қолганига шубҳам йўқ. Бундан ўзимга 
иш он чи м и кки карра ош и б кетди. Л аб -л ун ж и м н и соч и қ- 
чага артаркан м ан , унга илж ай иб қарадим . Ж увон м аф - 
тун кор эди. С и л л и қ о п п о қ елкаси , я л ти р о қ ю пқа тунги 
кўйлаги остида бўртиб, ўзи н и н г қай дараж ада назокатли 
эк а н и н и кўзкўзлаб турган си й н аси кўзни ўйнатарди. Мен 
о р ти қ тоқат қилиб туролм ай, аста у н и н г қўлидан у ш ла­
дим . Ж увон н и н г қараш и бирдан ўзгарди, нигоҳида ўт 
чақнади. М ен хато қи лган им ни сезиб, қўлини қўйиб ю бо- 
риш га улгурмасим дан “т а р е ” этиб чап ю зимга ш ап ал о қ 
туш ди-ю , ю зим дан ўт ч и қ и б кетди. У ндан бундай қи л и қ - 
ни мутлақо кутмагандим. Ш у боис, тахтадай қотдим. С ўнг 
секи н аланга олаёзган тарсаки и зи н и силадим ва ўзим ни 
ём он кўриб кетдим: “ Қ ази сан , қартасан, асли наслингга 
то р тасан ” , д ей иш ад и. Ў зим ки м м ан -у, я н а ким га қўлим - 
н и узатиб турибм ан? Бу м уш типар од ам гарчи лик қилиб, 
мени ан авилардан асраб қолди, н он-туз берди. М ен н о- 
мард тузлугига тупуриб ўтирибман-а!
— Узр, — дедим б ош и м н и эги б , — билм асдан қилиб 
қўйибм ан.
О возим мунгли ч и к д и ки , ў зи м н и н г товуш им дан ўзим 
ж и ркан и б кетдим , қаддим букчайиб қолди. Энди бу ерда 
ор ти қ қололм асдим . Т аш қари д а ч и қ и ш и м н и тиш қайраб 
кутиб тури ш ган и ни и ч-и ч и м дан сезсам -д а, кетиш им к е ­
рак эди. Бу аёлн и н г олдида о р т и қ ўтиролмасдим. Худо 
йўл кўрсатиб, ж он и м н и ом он қолдирса, яш ай м ан , бўлмаса 
одамхўрлар қўлида итдай ўлиб кетаверам ан, деб ўйладим.
Ў рним дан туриб, қўлим ни кўксим га қўйиб аёлга таъ- 
зим қилиб кечирим сўрадим -да, эш и к к а йўналдим. Ж у­
вон буни мутлақо кутмаган эк ан , бақрай и б қолди. О ёкда- 
ри м н и зўрға судраб босдим , чунки таш қари д а мени ажал 
кутаётганди, ти р и к қоли ш и м га иш он м аётган ди м . Э ш и к
98

---

зу л ф и н и н и уш лаш им билан ел кам га қўл тек к ан и н и сез­
д и м , этим ж им ирлади. К и п р и к қоққун ча ш айтон и й ха- 
ёллар кўн гилни бузди. Б и р о қ бу саф ар ўзимда куч то п ­
дим ва ж увон н и н г қўлини сек и н елкам дан олиб, эш и кн и
очм оқчи бўлдим. Аёл мени шахд билан ўзи том он га бур­
д и -д а, бўйним дан қучокдаб, лаб лари ни лабим га босиб 
ўпа кетди... Қ олгани н и таъ риф лаш га тил ож из. Н игора 
бу аёлн и н г олдида ип эш олм ай ди. Ш унақа и ш лар ҳам 
бўли ш и н и тасаввурга сигдира ол м ай сан , ки ш и . Т ан ам - 
д ан мадор қуриди, сўлж айиб қолдим. Л ек и н бир нарса 
ч ато қ бўлди. Энди колбаса ёки қази н и кўрсам кўнглим 
ай н и ш и тай и н...
Ю ви ни б ч и қ и б , ором курсида ястан и б энди бу ёгига 
ним а қи л и ш и м н и ўйлаб ўтиргандим, э ш и к қўнғироғи ж и - 
ринглади. “А нави падар л аъ н ати лар ян а қайтиб келди- 
м и ?” — деб сароси м алан дим . Б и р о қ рўпарам да ти рж ай - 
ганча пиво ичиб ўтирган аёл пинагини ҳам бузмади. М ени 
етаклаб бош қа хонага олиб ки рди-да, ўзи эш и к н и очгани 
кетди. Бирдан сергак тортдим , м и ям ни вақимали хаёллар 
чулғади: “ М ен аввал и ш и м н и б и ти ри б олай , кейи н б е­
малол уш лаб, олиб к етаси злар” , деган бўлса-чи бу мак- 
кора аёл одамхўрларга!
Ҳ и м оялани ш илинж ида оғи рроқ, уриш га қулай роқ н ар­
са қи дири б хона ичига кўз ю гуртирдим. Д еворда о си ғл и қ 
қилич турарди. Қ или чн и қўлга олдим. Ку'ролланганим- 
дан д ад иллан и б, эш и к к а яқ и н л аш д и м , қия очиб , бемаҳал 
безовта қилган одам н и куга бош ладим . Н азарим да, м ак- 
кор аёл ортим дан туш ган одам ларни шу хонага бош лаб 
келадигандай туйилди. Б и р о қ ҳам м аси мен ўйлаганим - 
дан бутунлай б ош қача тарзда кечди. Б ояги н а м ен билан 
истаганча кўн глин и хуш лаган ж увон бўсағада бир эр к ак
билан ю тоқиб ўп иш ди , кейи н ки й и м лари н и ю лқиб еч- 
ганча б и р-би ри га чирм аш ди. Бир муддат уларн и нг ақлга 
сиғм айдиган қи л и қ дари н и кўриб қотиб қолдим . Наҳот- 
ки, мен ҳам шу э р к а к қилаётган қи лғи ли кн и қилган 
бўлсам?! Э р к ак н и н г аёл этагига ш ўнғиш и... Йўқ, бўлиш и 
м ум кин эм ас, бу иш м ен и н г қўлимдан келм айди, дея 
ўйладим. А на ш ундагина қаерга ки ри б қол ган и м н и ан г­
ладим ва те зр о қ бу исловотхонгшан гумдон б ўли ш н и н г
9 9

---

чораси н и ахтардим. Ким билади, навбатда яна нечта одам 
турганини?
М ен б еки н и б турган хонадан ай вон га бемалол ўтса 
бўларкан. Ўтиб энгаш ганча, ай в о н н и н г бурчагидаги э ш и к ­
ни очиб кирдим . О ш хона. У ндан кейи н меҳмонхона. Мен 
шу ерда овқатланган ди м . Ш ундай паллада овқатн и эс- 
лаш ... К ўнглим беҳузур бўлди.
Д ақлизда ш ляпа, костю м ва я н а алл ан и м ал ар п ала- 
партиш сочи ли б ётарди. К ўзой н ак ҳам бор экан . К ос- 
тю м н и ки й иб, ш ляпани б ош и м га қўн д ирд и м -д а, кўзой- 
н ак н и тақиб олдим. М ақсад, уй атроф и д а аланглаб мени 
кутаётганларни чалгитиш . А даш м аган э к а н м а н , ўш а та- 
қи рб ош билан у н и н г н овча ш ериги кўчада у ёк дан -бу 
ёқ қа саланглаб сигарета тутатиб ю риш арди.
Гўё шу уйда яш аб ю рган одамдай йўлакдан ч и кди м -у, 
ўнг том он га бурилиб кета бош ладим . Кўз қи ри м билан 
д уш м анлари м н и нг сергаклан ган и ни , сўнг бир-бирига маъ- 
н оли қараб қўй ган и ни кўрдим. Б и р о қ улар ж ойларидан 
ж илм ади , д ем ак, мени тан и ш м ади . Ш ундай э са-д а, ю ра­
гим ти пи рчилаб, э л л и к қадам ча м асоф ан и ти ш и м н и т и ­
ш им га босиб, зўрға ю риб ўтдим. К ей ин қадам и м ни тез- 
латдим. У ларни н г кўзи илғам айдиган ж ойга етганим дан 
сўнг ортим га ўгирилиб қарадим. Қ и м ирлаш ган и йўқ, м е­
н и н г йўлакдан ч и қ и б қоли ш и м га умид қи либ тури ш и б- 
ди. “ М и нг йил қи м и рлам англар, қарм окд ари н гга л аққ а 
б а л и қ и л и н а д и ” , д ея ўзи м ч а м ам н ун ж и л м а й д и м -д а , 
йўлимда давом этдим.
Уч соатча ю рганимдан сўнг дарм он и м қуриб, уйқу боса 
бош лади. Тунаш га эса ж ой йўқ. Я н а юрдим. Ч и рокдари
кам роқ, қ о р о н ғи р о қ бир ж ойга етдим. И м оратлар тоғ 
қоялари дай қорайи б турибди. Бу уйларда ҳам одам лар 
яш аса керак, \о з и р улар м аза қи либ ухлаш аяпти, деб 
ўйладим. Ҳ авасим келди уларга. У йлардан бири га я қ и н - 
р о қ бориб тепага қараб тургандим , қаердан ди р хуррак 
овози келди. А трофга қарадим . К ўзлари м н и зўрға очиб 
турардим , т и к оёқда ухлаб қоладиган аҳволдаман. Хуррак 
эса бир баландлаб, бир пасайи б эш итилади. Н иҳоят, пай- 
қадим — хуррак товуш и и м оратн и н г ертўласидан келаёт- 
ганди. П айп аслаб ертўлага ки ри лади ган ки ч к и н а эш и к -
100

---

ни топдим . И тарсам , очили б кетди. Би рпас к и ри ш и м н и
\а м , ки рм асли ги м н и ҳам билм ай туриб қолдим . С ўнг 
таваккал қилдим.
З и н а н и н г охири зи м -зи ё, ҳеч н арсани кўриб бўлм ай- 
ди. Ш у боис, кирган ж ой и м да деворга суяни б секин 
ўтирдим. Ш у кўйи ухлаб қолибм ан.
Қ ан ча ухлаганим ни б и л м ай м ан , ш овқи н -сурон д ан уй- 
ғониб кетдим. Т уриш га ҳам улгурмасим дан бир барзанги 
й и ги т ёқам д ан уш лад и -д а, б и қ и н и м га муш т туш ирди. 
О ғр и қ н и н г зўридан букчайиб қолдим . Бўйним аралаш
бош и м га зарба тегди -ю , ҳуш имдан кетдим. К ей и н ним а 
бўлганлигини билм айм ан .
К ўзим ни оч сам , ҳам ма ё қ қум — саҳро. Т и ккай ган
дарахт кўринм айди. А троф им да со ч -соқ оллари ўсиб кет- 
ган, уст-бош и ки р, й и р т и қ -я м о қ еттита одам қум устида 
ч ордон а қуриб ўтириш ибди. Қ аердалигим ни б илолм ай, 
кўзи м н и уқалаб сек и н ўрним дан туриб ўтирдим. Ё н и м - 
дагилардан бири елкам га қўлини қўйиб б и р н и м а деди. 
Туш унмадим. Қ араб қўйдим , холос. С ўнг ўрним дан ту­
риб чор тараф га қарадим . Ў тирганим да кўри н м аган эк ан , 
биздан ан ч а нари да баланд дарахтлар с и л к и н и б турибди. 
Ўнгу сўлдаям шу м анзара, ф ақ ат орқада кўм -кўк д ен гиз, 
охири кўринм айди. Биз турган ж ойдан узоғи билан эл- 
л и к қадам ча чапда пастқам и м орат бор. У зокдан дам 
ол увчи ларн ин г оддий палаткаси га ўхш айди. Қ аерга ке- 
л и б қолган и м н и билолм ай б ош и м қотди. Гарангсиб тур­
ган маҳалим уйчадан қадди сп о ртч и ларн и ки дай ти к, бар- 
васта и кки та й игит чиқиб, тўғри биз том он юрди. “О дам - 
хўрларнинг ш ери к лари м асм и ?” — деб ўйладим юрагим 
ҳаприқиб. К и й и м лари га, юз тузи лиш ига си н чи кл аб қара- 
д и м , корейсларга ўхш аб кетиш аркан. К ўнглим таски н
топгандай бўлди. А мм о уларн и н г турқидан я х ш и л и кн и н г 
асари \а м кўринм асди. К ел и б о қ и ккаласи каратэ усулида 
ён и м д аги ларни ш ун ақан ги теп ки л аб кети ш ди ки , кўриб 
кўзим дан ёш ч и қ и б кетаёзди. Ҳ ар қалай, навбат менгача 
етиб келм ади. Ч и галлари н и ёзи б олгач, й игитлар б ари - 
м и зн и уйча том он ҳайдади.
Э ш и кдан ки р и ш и м и з билан ер остига туш иладиган 
зи н ан и кўрдим. “Т ам ом , бу саф ар кугулиб ч и қолм ай м ан ,
101

---

ёриб таш лаш ад и ” , деб ўйлагандим, хайрият, ундай бўлма- 
ди. Тушган ж ойим из хийла кенг экан. Тепада ўнлаб чироқ. 
Д еворлар бетон. О ёқ ости ҳам. Ш унақа о в л о қ ж ой , бу- 
н и н г устига, ер н и н г тагига қаердан то к олиб ки ри лган и - 
га ак ди н г етм айди. Я н а қандай дир асбоб-ускуналар, тош 
м айдаловчи ч ўқм орлар аралаш -қ урал аш бўлиб ётибди. 
Б изни кек сар о қ бир эр ка к кутиб олди. С аф га ти зи б , ҳар 
б ири м и зга си н ч и кл аб қараб чиқди. Бир ним алар деди. 
М ендан бош қа \а м м а ҳиринглади. Д ем а к к и , уларга хуш 
ёкддиган ran айтди. А фсус, тил б и л м ай м ан , йўқса уларга 
қўш илиб ҳирингларм идим ?
Й ўқ, б ари би р ҳи рин глам ас экан м ан . Бир ш иш а вино 
келтириш ди. Ё н им дагилар ш иш ага кўзлари туш иш лари 
билан ти п и рч и лаб қолиш ди. Л аб л ари н и ялаб ю тоқиш ди. 
Ш ундан б илд и м ки , алкаш ларга қўш или б қоли бм ан . Л е ­
ки н чол вин он и уларга бериб қўйм ади, ҳар б и р и н и н г 
қўлига пиёлага ўхшаш идиш тутқазиб, атиги бир қултум- 
дан вино қуйди. Ў ш анда п и ён и стал арн и н г ж и ғи би й рон
б ўлганини кўрсангиз эди. А йрим лари биров савалаётган - 
дай ўкириб ю борди. Т аш қари д а каратэчи й иги тлар теп - 
килаганда ҳам улар б унчали к дод-вой қилиш м аганди.
Ш ундан сўнг чол и ш ларн и тақси м лад и. М ен и н г зи м - 
мамга отнинг калласидай тош ларни майдалаш тушди. Чун- 
ки п и ён и стал арн и н г орасида э н г бақуввати ўзим эдим. 
Б ун ин г устига, тилим йўқ.
Қ иш лоғи м и зда М уртоз гунг деган одам бўларди. Гапи- 
ролм асди -ю , леки н ш унақа бақувват, серғай рат эди ки , 
у н ча-м ун ча и ш лар унга чикора эди. Ў зиям қ и ш л о қн и н г 
н и м аи ки оғи р ю муш и бўлса, ўш ани тўғрилаш арди. Ҳ озир 
м анави чол ҳам м ени , ҳойнаҳой, тен так кучи кўп, деб 
хаёл қилди, ш еки лли , и ш н и н г оғи ри н и м енга ю клаб, 
и м о -и ш оралар билан н и м а қи л и ш н и туш унтирди. Ж аҳ- 
лим чикди: “ Нега энди мен б уларни н г и ш и ни қи лиш им
керак? Н им а ҳақи бор мени иш латиш га? Ў тказиб қўйган 
ж ойи б о р м и ?” Ш уларни ўйлаб, ж ой и м дан қ и м и рл ам а- 
дим. Б ош қалар бую рилган ю м уш ларига ки р и ш и б кети ш - 
ди. Ч унки уларга ж о н лари дек ази з вин о ваъда қилинган 
эди.
М ен и н г қи м и рлам аётган и м н и кўрган чол бир ним алар
102

---

деб гапирди. М ен б акрайганча туравердим. Бир н им а 
уқтириш қ и й и н л и ги н и сезгач, чол б и з туш иб келган зи н а 
ён и га бориб, те нага қараб бақирди.
Бирпасда и кки та тепағон й игит пайдо бўлди. А ввалига 
улар м енга и рж айиб қараш ди. К ей ин биттаси баш арам га 
ш унақа теп д и к и , яхш иям вақтида ю зим ни қўлим билан 
беки ти б қолган и м , бўлмаса, кўзим хонасидан оти либ чи- 
қиб кетармиди? Ш ундоғам қўли м н и н г устидан теккан
зарбадан бурним п ач о қ бўлди-ёв. Б и р о қ улар бир теп ки
билан қаноатлан иш м ад и, бети н г-кўзи н г дем ай обдан кал- 
таклаш ди. С улайиб қолдим . Ш ундан кейи н чол ю зимга 
б и р чўмич сув сепи б қўлим дан уш лаб туриш им га кўм ак- 
лаш ди.
И ш им унмади. К алтак зарбидан пўла бўлган аъзойи 
бадан им зирқирарди. Бун ин г устига, зи л-зам б и л чўқм ор- 
ни ҳар кўтариб таш лаганим да қўлим зи рқи ллаб оғрир, 
ж он и м ч и қ и б кетгудай бўларди.
Бир маҳал о вқат бериш ди, туш ли к бўлса керак. Б ош қ - 
аларга кўп роқ, менга кам роқ. И ш дан бўйин товлаганим , 
то ш н и кам м айдалаганим гадир. Чол қўлини ҳавода ҳара- 
катлантири б ш уни уқтирди, ш екилли. Тўймай қолдим. 
Э нди кечгача қатти қ р о қ иш лаш керак, деб кўнгилдан 
ўтказдим . Ш ери клари м га бир пиёладан вин о ҳам ула- 
ш илди.
К унлар шу зайлда ўта бош лади. Д ам олган и ўтирга- 
н им да аъзойи баданим қақш аб оғрийди. Ш унга қарам ай, 
аста-секи н таи л ан д ли кл ар ти ли н и ўрганиб олдим. Пухта 
б илм асам -да, ҳар қалай, гап и м н и ш ерикларим га уқтира 
олам ан. П иён и сталардан б и р и н и н г исм и А ндрес экан
(н егади р уларни алкаш деб аташ менга одат бўлиб қол- 
ганди). У ни н г он аси асли ам ер и кал и к эк ан , Т аиландга 
дам олгани келиб, шу ер л и к бир й игит билан тан и ш и б
қолибди. О рада севги пайдо бўлибди. Б и р о қ ун и н г умри 
бир йилдан нарига ўтмайди. А м ери кал и к сулув И сроил- 
дан келган бош қа бир сайёҳ билан топ и ш и б , и кки о й л и к 
А ндресни отасига таш лаб, ян ги хуш тори н ин г ю ртига ке- 
тибди. Бола етти ёш га тўлганида отаси автоҳалокатга уч- 
раб, олам дан ўтади.
— Ш унгаям , мана, й и ги рм а йилдан кўп бўлди, — деди
103

---

Андрес кечқурунги ри зқи — бир пиёла ви н оси н и ичиб 
олгач, — ғамимга вин он и ш ери к қилдим . Охири п и ён и с- 
тага айландим .
— О н ан г сен и сўроқлам адим и? — сўрадим ундан.
— О там ни н г айтиш ича, уч ёш лигим да бир марта қўнғи- 
р о қ қилган экан . У о ш и қ бўлган й игит ш айтон қавм идан 
экан . О н ам н и н г бобосидан мерос қолган и кки м и лли он - 
дан о р ти қ пулини алдаб-сулдаб ўзи н и ки қи либ ол ган и - 
дан сўнг орқаси га тепиб ҳайдаб ю борибди. Хуллас, қўнғи- 
р о қ қилганида отам дан пул сўрабди. “ С ен и н г ён и нгга 
б орам ан, ўғлим изн и соғи н и б кетдим , бирга я ш а й м и з” , 
дебди. Б и р о қ отам ун и н г гапларига и ш он м аган . Ш у-ш у 
д о м -д аракси з.
А ндресга ач и нд и м . М ен и -ку, отам , укаларим кунда 
бўлмасаям кунора эслаб туриш ар. Бу бечоран ин г ҳеч кими 
йўқ. Ҳ аётдан сови б бўлган. Бир ам аллаб озги н а вино 
ичиб олса бўлди, кун бўйи ш ун и нг кайф и билан ю раве- 
ради. Бир марта Т аски н и см ли бўйдор, чўпдай озғи н, 
ти ш лари қорайи б кетган, оғзидан қўланса \и д келадиган 
одам билан вин о талаш иб ури ш и б қолди. А ндресга бир 
п иёла кам л и к қилди, ш еки лли , Т ас к и н н и к и н и тортиб 
олм оқчи бўлди. Л ек и н у ҳам осо н л и кч а ж он беради ган - 
лардан эмас. Ж анж ал бош ланиб, ёқалаш иб кетиш ди, вино 
ерга тўкилди. У ндан к ей и н ҳақи қи й муш тлаш ув бўлди. 
Ёлғиз мен ул арн и н г орасига туш дим , қолганлар п ин аги - 
ни ҳам бузгани йўқ, бем алол вин оси н и ичиб, овқатлани б 
ўтирди. Т аски н калтак еб, ў ки ри б-ўки ри б йиғлади. С ўнг 
ерга чўзилиб ётиб, тўкилган н аси б аси н и ялади. У ни н г бу 
қи лиғи н и кўриб кўзим дан ёш ч и қ и б кетди. А ндресдан 
н аф ратланди м ва чидолм ай ён и га бордим -да:
— Агар я н а б и р марта у н и н г вин оси га ч ан г солсанг, 
б или б қўй, уриб ўлдираман! — дедим бақириб.
Б и р о қ ran им А ндресга чиви н ч аққ ан ч ал и к ҳам таъсир 
қилм ади. У индам ай ов қат еб ўтирарди.
Ш у воқеадан кей и н тахм ин ан уч ой ларча ўтганидан 
сўнг ти н к ам и з қурий бош лади. К елганим издан бери қуёш - 
ни кўрм аймиз. М еҳнатим из оғир, л ек и н ей и ш и м и з, ётиб- 
тури ш и м и зга одам тугул и т ҳам чидам айди. О зи б-тўзи б, 
қ о қ суякка ай лан д ик. Б и р о қ н и м ад ан ди р ум идворм из. Бу
104

---

ердан қутулиб ч и қ и ш д ан эм ас, албатта. Ҳ еч бўлмаса, бир 
м артагина тўйиб вин о ичиш дан. М ен эса, уй и м н и , отам - 
н и , у калари м н и , ҳеч қурса, б и р м артагина кўри ш н и орзу 
қи лам ан. Иш бош қарувчи С укан ья ҳар саф ар овқат олиб 
туш ганида умид билан қарайм ан: “ И ш лари н гн и қилиб 
бўлдинглар, энд и си зларн и қўйиб ю б орам и з” , д ей и ш и н и
кутам ан. Б и р о қ ундан сас чиқм ай ди . “Ў зи м н и н г винохў- 
рларим , — д ей ди , — кўп еб -и ч аяп си зл ар , л ек и н иш ла- 
р и н гн и н г унуми йўқ. А ввалгилар сизлардан к ў п р о қ иш - 
лаб, кам роқ вино ичарди” . “ И н соф сиз, — ўйлайман ичим - 
да, — кун бўйи ти н м ай м и з-ку . Қ ан ча тош н и м айдалаяп- 
миз. И чидаги я л ти р о қ н арсани аж ратиб бераяпм из. Ҳ ам - 
м аси н и бир чўмич ёвғон учун қ и лаяп м и з-к у. Я на ним а 
истай санлар б и зд ан ?” А мм о гапларим ичим да қоли б ке- 
тади. К ўрқам ан айтиш га. Ч унки энди келган пайтим да 
еган калтакларим эси м дан ч и қ қ ан и йўқ. Э сласам , бада­
н и м ж и м и рлаб кетади.
К анг йиқилди. У орам изда қари, н им ж он и. О р ти қ чи- 
долм ади иш лаш га. У ни б и р қоп ундай судраб тепага олиб 
ч и қ и б кетиш ди. К ей ин қўйиб ю бориш ди м и ёки ўлдириб 
бир ж ой га кўм иб таш лаш д и м и , билм адик. Ш ундан сўнг 
руҳим из чўкиб, маъю с торти б қолдик.
Э ртасига С укан ья и кки я ш и к вин о олиб келди. Ў ш ан- 
д аги қ и й қ и р и қ н и б и р эш и тсан ги з эди , тери м и зга сиг- 
м айдиган дараж ада қувондик. Ш у кунгача м ен ичмаётган 
эди м , менга б ериш м асди ҳам, б и р о қ бу саф ар С уканья 
я ш и к л ар н и ўртага қўйиб: “Тўйгунча и чи н глар, бўлди, 
и ш л ари н г тугади!” — д еган и да ўзим ни тутиб туролм а- 
дим . К ўзим дан ёш им ти рқи раб о қ қ ан ч а ҳам мадан олдин 
бир ш иш а в и н он и қўлимга олди м -да, огзи ни очиб ш и ш а- 
пиш аси б илан кўтардим. Бир д ақи қада ш и ш ан и бўш а- 
тиб, и к к и н ч и си н и қўлга олдим. Ш ери клари м ҳам м ен ­
д ан ортда қолиш м аётган эди. Ҳ ам м а им кон қадар тезроқ 
ва кў п р о қ ичи ш га уринар, гўё яш и к л ар н и б иров улардан 
т о р т и б о л а д и га н д а й . А д аш м аса м , т ў р ти н ч и ш и ш а н и
бўш атганим дан кейи н бош им аршаниб, одам лар кўзимга 
иккитадан кўрина бош лади. “ Бўлди, Н одир, бош қа и чм а” , 
дей м ан ўзи м га-ўзим , л ек и н я н а ичам ан. Б и р пай т гирт 
мает бўлиб қолдим . Қ олганлар м ен д ан -д а баттар аҳволда
105

---

эди. У чтаси ал л ақ ачон аған аган , б о ш қ а л а р и ш и ш ан и
қучоқлаганча ғўлдираб ўтирарди. С укан ья аҳволим изни 
кўриб кулди ва сахийлиги тутиб, бир дон адан сигарета 
улаш ди. Тутатиб оли ш и м и зга ҳам қараш иб ю борди. Ана 
шу лаҳзаларда ундан яхш и одам й ўқ эди биз учун.
— М ен , — деди А ндрес оёқца зўрға тураркан , — сени 
яхш и кўраман. С ен дунёдаги э н г бую к и нсон сан . Кел, 
битта ўпай.
А ммо С укан ья ўптирм ади, кўкрагидан итариб юборди. 
А ндрес думалаб кетиб, сигаретани эзғилаб ю борди ва 
ётган ж ой и да йиғлай бош лади. У нга си гаретам н и бериб 
овутм оқчи бўлдим, ам м о эплаёлм адим . О ғзим дан ғўлди- 
раган товуш чиқди , қалтираётган қўлим эса қи м и рл ам ас- 
ди.
О радан бироз ўтиб, тўрттаси теп адан туш иб келди. Бу 
пайт кўзим ни уйқу элтган ва ерда узала туш иб ётгандим. 
Улар бизн и тепага кўтариб олиб чиқаётган л ари н и а н и қ - 
т и н и қ сезиб турдим. Ч и қсам қуёш га қарай м ан , оф тобда 
тоблан ам ан , деб умид қилгандим . Бўлмади. Ч и ққ ун и м ч а 
тарракдай қотиб ухлаб қолибм ан.
Ў зимга келганим да, ум м онда пароходда сузиб кетаёт- 
гандик. Аввалига пориллаган о воздан чўчиб туш дим. Бир- 
дан ён -вери м га қарадим. М енга тақцирдош бўлиб қолган 
ш ер и к лар и м б и р и н -к е т и н кў зл ари н и оч и ш аётган эди. 
Ҳ ам м а ҳайрон, қаёққ а кетаётгани м и зн и ҳеч ким б илм ас- 
ди. М ен и н г эса, қувончим ичим га сиғм айди , чунки бир 
кун келиб ум м онда пароходда сузам ан , деб ҳеч хаёлимга 
келтирм агандим .
Ш ери клари м ш ундай аж ойи б сайрдан ҳузур туй и ш м а- 
ётгани мени аж аблантирди. Т ўлқи н лан и б турган кўм -кўк 
сув, ҳавода гоҳ пастлаб, гоҳ ю қорилаб учиб ю рган о қч ар- 
л о кд ар жуда чирой ли эди. Н аҳотки буларни кўриб одам 
завкданмаса?!
— Б алки, — деди А ндрес сувдан кўзини узм ай, — 
А м ерикага обори ш ар б и зн и . Ў ш а ёкда қ ан д ай д и р иш 
қ и лсак керак-да.
— Й ўқ, — деди Т аски н п ароход ни н г буруқсиган мўри- 
си га қараб, — бу кем а к и ч и к , унда А м ери к ага етиб 
бўлм айди. М ен и м ча, я қ и н -атр о ф д аги бирорта ш аҳарга
106

---

таш лаб кетиш ади. У ёқдан уй им изга етиб олиш ўзим изга 
қолади.
— Ҳ е, — кулди Ж о исмли \а м р о \и м и з , — қайси уй и н - 
гга? А нави ертўлагами?
— Ҳ арна, одам га қадрдон бўлиб қолувди ўш а ертўла. 
Ў зим изга хон, ўзи м и зга бек эди к. Х оқлаганча ухлардик. 
Б иров кели б о р ом и м и зн и бузмасди.
У гап и н и н г охирида оғи р хўрсинди. С ўнг секи н ўтир- 
ди. Ў к си н ган и д ан м и , танаси қалти рай бош лади.
— Х афа бўлма, — ун и н г ён и га чўкди Ж о , — я н а ш уна- 
қанги ж ой топ и б олам и з. У ндан кейи н маза қи ли б я ш а й ­
миз.
— Я хш иси, б и р қултумгина вин о топ и б бер. Бош им 
ёри ли б кетай деяпти.
— Қ аердан топ ам ан? Ўзим ўлай д еяп м ан -у. О згина 
чидасак, ўзлари бериб қолиш ар.
Ш ундан сўн г орага ж и м л и к чўкди. Б и лам ан , бари н и н г 
хаёлида вино. Ч унки б уларни н г ж он и -д и л и ф ақ ат вино. 
А на, ю зларида ним табассум пайдо бўлди, ҳойнаҳой, хаё­
лида т и п -т и н и қ қизил вин он и си м ираётгандир. И чади- 
да, сўнг дунёни унутиб, лаззат оғуш ида роҳатланади. М ен 
эса, бундай қилолм ай м ан . К ўм -кўк ум м онга терм илиб, 
жуда олисдаги м унғайибгина турган кулбам изни эсл ай - 
ман. Ёш, шўх б олалиги м н и қўмсаб и чи кам ан ...
К утилм аганда ҳам ма ёқ н и туман қоплади ва аста-се­
ки н қую кдаш иб, сув ҳам кўри н м ай қолди. Ю рагим бе- 
зовталанди, си қи лди м . Н егадир ўзим ни ум м онга таш ла- 
гим келди. К ем ан и н г бортига бориб, тутқичдан уш ла- 
д и м , қўлларим титрай бош лади.
— Н им а қи л м оқч и сан ? — деди Ж о ортим дан келиб 
елкам га қўлини қўяркан.
— Билмадим.
— К ерак эм ас. Яхши кун лари нг \а л и олдинда.
Ш у бир оги з ran кўнглим га таски н берди. О чиги, Ж о - 
д ан бунақанги гапни кутм агандим , бир п иён и ста бўлса, 
ҳис-туйғулардан йироқ. Н и яти м н и қандай пайқади?
Ш ери клари м ён и га бориб, б ош и м н и хам қи ли б ўтир- 
дим.
Вақт им иллаб ўтар, бунга сай и н хом уш лигим из ортиб
107

---

борарди. Қ изи ғи , энди м ен и н г ҳам вин о ичгим келаёт- 
ганди. Бир маҳал кем ан и н г б и з турган бурни том онга 
бир-б и ри д ан бақувват учта й и ги т келди. “Я н а калтак- 
л аш са к е р ак ” , деб ўйладим. А мм о улар бундай қи ли ш м а- 
д и, б и р о қ вин о ҳам бериш м ади.
— С изларга и кки та қ а й и қ берам из, — деди уларн и нг 
новчароги ирж ай и б, — зўр битта оролга я қ и н л аш и б ке- 
лаяп м и з. Агар ўш а қайи қда оролга етиб боролсанглар, 
ти р и к қоласан лар, бўлмаса изгиб ю рган акулаларга ем 
бўласанлар.
А куланинг й иртқи ч л и ги н и кўп эш и тган м ан . У қай и қ- 
ни б и р зарбада бўлакларга бўлиб таш лаш и ҳеч ran эмас. 
Ю рагим ўйнади. Ш ери клари м орасидан бақувватроғини 
қ и д и рд и м , улар б и л ан битта қ а й и қ қ а ч и қ м о қ ч и й д и м . 
Қ аёкда? Ҳ ам м аси қ о қ суяк, э ш к ак эш и ш га яраш и н и худо 
билади. М ен и н г ҳам ўзимга и ш он чи м йўқ. Ш у боис, 
ўзим ни тақ д и р н и н г ихтиёрига топ ш и рди м .
Қ ай иқдарга ўтирган им издан кейи н б и зн и сувга туш и - 
риш ди. С ўнг кем а сувни ёри б илдам лаб кетди. У нинг 
ортидан бир муддат алам билан терм или б қолдик. “ Б и ­
роз ю рганидан сўнг кем а тўхтайди, б и зн и бортга о л и ш а- 
д и, ҳазиллаш увдик, д ей и ш ад и , сўнг вин о б ер и ш ад и ...” 
Б и р о қ бу ш и ри н умидли ўйлар саробга айланди. К ема 
ш итоб билан биздан узокдаш иб кетди. У м иди м и з узи- 
либ, б ош и м и з эгилди ва м ен и н г кўзим қ а й и қ тубидаги 
теш и кдан кираётган сувга тушди.
— Ғ а р қ бўламиз! — бақи ри б ю бордим ваҳимага туш иб.
М ен и н г овозим ҳавога си н ги б улгурмай:
— Ўлди-и-к!!! — дея Т аски н ўкириб юборди.
— М аразлар, итдан тарқаганлар!!! — қи чқи рди Ж о.
Бош қалар ҳам буткул сароси м ага туш иб қолди. Қ а й и қ
тобора сувга тўларди. Ж азавада те зр о қ эш к ак н и тез эш и ш
зарурлиги, ш ундагина оролга етиб олиш м ум кин ли ги ҳеч 
к и м н и н г хаёлига келм асди. Бу орол деган лари бор н ар- 
сами ёки рўёми — биров билм айди. Т ўпиғим гача сувга 
ботиб, т и к турганча тўрт тараф га қарайм ан. Т ум ан, ҳеч 
вақо кўринм айди.
— Ана!!!
Бир маҳал қўш ни қайи кда Т аск и н бақи ри б қолди. У
108

---

ҳам ти к турганча аланглаб орол ни қидираётган экан . У 
қўли билан кўрсатган тараф га кўзим теш илгудай бўлиб 
қарадим. Биздан тахм ин ан и кки -уч ки лом етр нарида н и- 
м адир қорайи б, элас-элас кўзга таш лани б турарди.
— С узайлик! С узайлик! — деб қи ч қи р и б ю бордим ўзим 
сезм аган ҳолда.
П адар лаъ н ати лар қайи қлард а б ор-й ўғи и кки тадан э ш ­
как қолдири ш ган экан . Ҳ арчанд ури н м ай ли к, қайиғу
1
а- 
ри м и з қ о зи қ қ а боғлаб қўйилгандай ҳеч ж илм асди. Бу 
аҳволда юз қулоччаям сузиш им из амримаҳол. Қ ай и қ ичига 
йиғилган сувни ҳовучлаб чи қари б таш лаш га уриндик. Бу 
туян и қош икда суғоргандай ra n эди. Қ а й и қ бор га н сари 
сувга тўлиб оғирлаш арди. Бир марта қи ш л о ғи м и зн и н г 
этагидан оқи б ўтадиган катта ар и қ қ а чўкиб кетганм ан. 
М ен и м ча, олти-етти ёш лар атроф и д а бўлсам керак. Сув 
ю тиб, ўлиш им га бир бахя қолган , н аф аси м қайтиб ш уна- 
қанги қи й н ал ган д и м ки , ҳали-ҳануз эси м дан чиқм ай ди . 
Ў ш а воқеани эслаган и м ҳам он ж он талвасаси да увадаси 
ч и қ и б кетган й и р ти қ ки й и м лари м н и ечиб таш лаб, ўзим - 
ни сувга отдим ва ю залаб келиб қай и қн и орқаси дан итар- 
дим . Б и р о қ қ а й и қ олға си лж и ш ўрнига ортига кета б о ш ­
лади.
— Н и м а қи л аяп сан , тентак?! — қи ч қи рди Ж о. — Ч и қ
қайиққа!
Бир ам аллаб олти юз метргача силж идик. Б ош қа қай- 
и қд аги ларн и н г аҳволи б и зн и ки д ан баттарроқ, улар бири 
қўйиб б ош қаси б ақи рар, ёрдам сўрарди. Б и р о қ бу дод- 
ф арёдн и ким ҳам эш и тад и, ҳам м ан и н г ж он и ўзига ш и ­
рин.
— Қ ай и қ н и ағдарайлик! — д едим том оғи м йиртилгу- 
д ек қичқириб. Буни қаранг, ам ери кал и к ҳиндулар ҳақида- 
ги б и р к и н о ф и л ь м д а т а н г в а зи я тд а ш у н д ай усулн и
қўллаш гани ёдим га туш иб кетди.
— А кулаларга ем бўлм оқч им и сан , аҳмоқ?! — бақирди 
Т аски н.
— Агар ҳозир ш ундай қи лм асак, к ей и н кеч бўлади, 
б ари би р чўкиб кетам из!
Гапим ж авобси з қолди, л ек и н қайи қдош ш ерикларим
гапимга кириш ди. Б и зн и кўрган б о ш қ а қайи кдаги лар ҳам
109

---

шу усулни қўллаш ди. Л ек и н сувга тўла бош лаган қ а й и қ - 
ни ағд ари ш н и н г ўзи бўлмас экан . Уч ки ш и бир том онга 
ўтиб, бор ю ки м и зн и таш ладик. Қ ани эн д и , қ а й и қ бир 
том он га ётса. Ў зим из эса қуш дай енгил бўлиб қолган 
экан м и з. Б арибир м и н г м аш аққат билан бўлса-да, удда- 
лад и к , қай и ғи м и з тўнтарилган қозон д ай сув ю з и га қалқ - 
иб қо л д и . У чалам и з у н и н г о р қ а то м о н и га ў тд и к -д а, 
оёғи м и зн и ти н и м с и з ш алоплата бош лади к. Б и р о қ узоққа 
кетолм адик, д ар м о н и м и з қуриб, ҳансираб қолдик. Тўхтаб 
озги н а дам олди к. Ш у пайт п иён и ста Ж о:
— А кулага ўзи м и зн и сезди ри б қўям из бу аҳволда! — 
деб ваҳима солди. С увн и нг совукдигидан суяк-суяги м га- 
ча музлаб кетаётган чоғда Ж о н и н г бу ran и юрагим га 
қутқу солди. Б ўй н и м н и чўзиб, атроф га қараган бўлдим. 
Ҳартугул, тепа қаноти н и ан тен н а қи либ сузадиган мах- 
л у қ кўринм ади. К ўнглим б и роз хоти рж ам тортди ва яна 
оёкдари м н и қи м и рлати б, сувни ш алоплата кетдим. А ста- 
секи н м асоф а қи рқи ли б , кўзи м и зга ж анн атдай кўринаёт- 
ган оролга яқи н л аш аверд и к. Ю рак эса ҳап ри қди, кучи- 
м изга куч қўш илгандай бўлди.
Туман бутунлай тарқаб , қуёш у ф ққ а ён бош лаган пал- 
лада м анзи лга етдик. Т и н к а-м ад о р лар и м и з қуриган. С ув­
дан ч и қа солиб и сси қ қ и н а тош лар устига чўзилиб ётиб 
олдик. Танам ш унақанги яй рад и ки , асти қўяверасиз. С ан - 
диқдан ҳам катта си л л и қ тош лар оф тоб нурида роса қи зи - 
ган экан . Д ем ак, бу ерга туман туш м аган. Х ийла муддат 
ўликдай қи м и р этм ай ётдик. Б и р о қ кўп ўтмай, қуёш \а л и
ботиб к етм аси д ан оқ тагим издаги тош сови й бош лади. 
Д астлаб мен ўрним дан туриб, чўзилиб ётган ш ер и к ла­
римга бир сидра қараб чиқдим. Қ и зи қ, негадир тўрт киш и 
қолган эдик. Ҳ айрон бўлиб, теп ар о қ қа кўз югуртирдим. 
Йўқ, ҳеч ким кўринм айди. “ Н аҳот чўкиб кетган бўлса? 
О ролга ҳам м ам из чиқиб келгандик-ку! Ёки менга ш ун ­
дай кўри н ган м и ди ?” — дея ўйладим. Ў зимга и ш он и б - 
и ш он м ай , кўзларини ю м ганча, кураклари ни тош га бериб 
ётган ҳам рохдарим ни ян а б и рм а-б и р назардан ўтказдим. 
Йўқ, адаш иш им м ум кин эмас. Ҳ ақи қатан ҳам, битта одам 
кам. Қ и зи қ, қаёққ а йўқолди у?
М иям да м инг битта ўй билан оролга кўзим илғагунча
110

---

си н ч и кл аб разм солди м. У нда-бунда бўй чўзиб турган 
буталару етти -сакк и зта дарахтни айтм аганда, орол ф ақат 
тош дан иборат эди. У нчали к ҳам баланд эм ас, бир на- 
ф асда тепасигача ч и қ и б олиш м ум кин. Т епага ч и қ и б а т­
роф га қарагим келди -ю , л ек и н кўрқдим. А йтиб бўлади- 
м и, қан ақан ги ҳайвонлар бор бу ерда? Бу мўъж азгина 
оролда ай и қ , йўлбарсга ўхш аган йиртқичлар йўкдир, л е ­
ки н к а ггар о қ илон бўлиш и эҳтим олдан холи эм ас. С еки н
Т аск и н н и туртдим. “ Қўй, — деди у кўзини очм асдан , — 
озги на дам олай , дарм он и м қуриб кетди ” .
— К онг йўқ. Чўкиб кетм аганм иди? — дедим уни ян а 
қа тти қ р о қ туртиб.
— Билм адим , мени тинч қўй.
Бош қалар ҳам қилт этм ай ётибди. Д ем ак, уйқуларини 
бузганим дан н аф йўқ. Ўзим б и р ай лан и б келам ан. И лон 
йўқдир, бекорга ш уб \алан аётган ди рм ан , деб ўйладим.
Қ и зи қи ш устун келиб, ю қорилай бош ладим . Қ и й н ал - 
май теп ан и забт этдим. Бир муддат кўнглим завққа тўлди. 
Хиёл аввалги: “ Чўкиб кетиб акулага ем б ўлам ан ” , деган 
қўрқув кўнгилни тарк этди. К ўм -к ўк ум м онга м а \л и ё 
бўлдим. М айин эсаётган ш амолдан дилим яйради. Бир 
неча д ақ и қ а шу тахлит турганим дан кей и н ги н а о рол н и н г 
нари ги тараф ига қарадим — б и з етиб келган тараф га 
н исбатан хийла ёй и қ р о қ , дарахтлари ҳам кўпдай. Л екин
орол д ўп п и дайги н а экан . Бирпасда ай лан и б ч и қ са бўлар- 
кан. К онг кўри н иб қ оларм и к и н , деган ўйда ҳар бир хар- 
сангга си н ч и кл аб қарайм ан. Б и р о қ қораси кўринм айди. 
Сўл том ондаги қия бир то ш н и н г ортида қандай дир ш ар- 
па кўрингандай бўлди. К ўзим ни узмай қараб турдим. Йўқ, 
м ен и н г кўзим га ш ундай кўрингандир, деган ўйга б ор- 
дим .
Тепада туриб қуёш ботиш ини том ош а қи ли ш н и н г гашти 
бош қача бўларкан. Қ и п -қ и зи л баркаш дай қуёш уммонга 
чўкиб кетаётгандай, видолаш аётгандай — сўниб бораёт- 
ган чўғдай нурларини атроф ига сочиб, б ор-будидан ай - 
ри лаёти р гўё. О ф тоб бутунлай кўринм ай кетгунча кўзим - 
ни узмай турдим. Қ иш лоғим қайси тараф далиги н и ўзим - 
ча чамаладим. Э н ти кдим . К ўзим га ёш қалқди. С ўнг алам 
билан п еш он ам н и силаб, п астли кка энди м .

---

— Т оп ди н гм и ? — сўради Т аски н.
— Йўқ.
— Ерга ки ри б кетди ми? Ёним га келиб чўзилганди-ку, 
— деди А ндрес ўрнидан туриб ўтириб. — Қ орин очқаб 
кетди. И тдан тарқаган лар, вин о берм агани етм агандай, 
бир бурда нон ҳам таш лаб кети ш м ад и -я. Оч им издан ўлиб 
кетам из, ш екилли.
— Н аф аси н гн и и с с и қ қил, — деди Ж о ётган жойида.
— Қ аерга кетган бўлиш и м ум кин? — дедим б ош и м н и
қаш лаб.
— Орол катта экан м и ? — сўради Андрес.
— Қ аёкда...
— У нда ўзи кел ад и.
Б и р о қ К онг келм ади. Тунги совуқда дий д и раб, ам ал ­
лаб тон гни оттирдик. Қуёш бўй кўрсатди. Бир терак бўйи 
кўтарилди. Т ан ам изга и с с и қ югурган бўлди. Я н а К онгн и
эсладик.
— Ж он га тегди! — ўкириб юборди А ндрес. — Я хш иси, 
б ирор егулик топ ай лик.
У ни н г ran и туртки бўлди, ўзи и чакл ари м и з б и р -б и р и - 
га ёп и ш и б қолаёзган эди. Б и р и н -с и р и н ўрн им издан ту­
риб, аввал ю қорига ч и қ ди к, к ей и н о р о л н и н г орқа тара- 
ф ига ўтдик. Л ек и н оролдаги дов-дарахтда бир д о н а \а м
егулик меваси й ўқ экан . А лам им из олти бўлиб, атроф га 
ж овдираб қарай м и з. Т аски н ўтириб олиб йиглаш га туш ­
ди. Биламан, у овқат ем айди-ю , леки н вино ичмаса ж и н ни
бўлиб қолиш и тай и н . Хаёлимга: “ И лд из ей и ш к е р ак ” , 
деган ўй келди. Тарих ўқитувчимиз: “ У зоқ ўтм иш да аж - 
д одлари м и з илдиз еб кун кўри ш ган ” , деб айтган эди. 
Қ ўлимга уч қурроқ то ш н и олиб, ки ч к и н а бир бутанинг 
таги н и ковлай бош ладим . Ё н им дагиларн и нг миялари қай- 
наб кетган идан, қилаётган иш и м га эъти бор ҳам б ер и ш ­
мади.
И лд и зн и н г таъм и нордон экан . Л ек и н о ш қ о зо н н и ал- 
д аса бўлади. Я н а битта илдизни ковлаб олдим. Б ун иси- 
н и н г тупроғин и қоқ и б , бир қаватини ш и лиш га улгурол- 
д и м , холос, Ж о қўлимдан ю лқиб олиб оғзига ти кд и -да, 
гўё биров оғзи дагин и торти б оладигандай ш ош иб чайнай 
бош лади. Л уқм ан и ютгач, м ам нун илж айди.
112

---

— К алланг и ш лар эк ан , — деди у менга қараб.
М ақтов менга ёқдим и, ем иш им дан айрилганим дан хафа
бўлмадим. А к си нча, руҳим кўтарилди. Т ағи н б и р бута­
н и н г таги н и ковлаётиб ён -в ер и м га алангладим , энди бу 
и лди зн и ян а ки м д и р илиб кетиш ин и истам асдим . А ммо 
энди хавотирга ҳож ат й ўқ эди, ш ерикларим ўзлари илдиз 
ковлаш га туш иб кетиш ганди. Биз гўнг титкилаётган пар- 
ранда га ўхш ардик. Ф арқ и ш уки, парранда ю м ш оқ қи н а 
гўнгни оёк,лари билан титади. Б из эса т о ш л о қ ерн и тош
билан ковлаяпм и з. Л ек и н илдиз билан қо р и н тўйғазиб 
бўлмас э к а н , нордон н арсани гаж иш меъдага тегаркан. 
Кўп ўтмай б и р и н -к е ти н ер ковлаш н и бас қилдик. Б и роқ 
и лдиз ковлаган ж ой и м и зда ч ўнқай иб , б о ш и м и зн и хам 
қилганча ўтиравердик. Гўё бу ж ойдан туриб кетсак, б и ­
ров келиб ер и м и зн и олиб қўядигандай. Ҳ ар қай си м и з ўз 
коваги м и зн и , бутам изни йўқотиб қўйиш дан чўчиётган- 
д ик. Ч арчаб, ҳолдан той ди к. Ҳ аво исиб, л ан ж бўлгандик. 
Б унинг устига, кечаси совуқда м иж ж а қоқ м аган и м и з боис 
уйқу босиб келарди. Ч анқаган дик. Н егадир сувли илдиз 
чанқатарди. Л абларим туп роққа б елан ган , оғзим тахир 
эди. Ш ундан м и , ўтиролм адим , ўрним дан туриб кўм -кўк 
ум м онга қарадим ва аста-секи н пастга туш а бош ладим . 
Ш ери клари м ортим дан эргаш ар, деб ўйлагандим. Бирок, 
улар ж ой лари дан қим ирлам ади.
С ув шўр э к а н , кеча сузганим да хўплаб кўрм аган э к а н ­
м ан, овора бўлдим, деб ўйлаб энд и изим га қайтгани м да 
тош лар орасидан си зи б чиқаётган булоққа кўзим туш ди. 
Бирдан ж он ки рд и, чўк туш иб, б и р ҳовуч сув олиб ич- 
дим . Бирам м азали ки , асти қўяверасиз. Ҳовучлаб ўти- 
риш га сабрим чидам ай, л аб и м н и б улоққа тутдим. Ю то- 
қиб қ он и б ичиб, кейи н қаддим ни ростладим -да, тепада- 
ги ш ерикларим га бақирдим :
— Ҳ ов, ўтираверасизларми?! Сув бор экан! Сув!
Улар ўринларидан туриш иб мен том он га югура бош - 
лаш ди. Ж ога ҳовлиқм алиги п анд берай деди, оёғи бир 
ч алин и б кетди -ю , л ек и н дарров ўзини ўнглаб олди.
Б улоқ бош ида у зо қ ўтирдик. С ув ичганда енгил торт- 
гандай бўлувдик. О радан бироз ўтиб, ч арчоғи м и з сези- 
л и б , узала туш ганча ухламоқчи бўлдик. Қ уёш н и н г қ ай н о қ
8
-
0 8-5 3 1
ИЗ

---

тиғи остида ухлаш азоб экан . Ў рним издан туриб, ти к
ўсган, тан аси яри м қулоч келадиган, ф ақ ат тепасидан 
ш охалаб барг чиқарган д арахтн и нг б и р парча соясига 
ўтдик. С ояга ҳам м ам из сиғм адик, шу боис, и кки га бўлин- 
дик.
Би лм ади м , қан ч а ётдик. Бир маҳал қорн и м ғулдирай 
бош лади. Ўтиб кетар, деб қим ирлам адим . Л ек и н бураб 
оғрий бош лагач, чидаб туролм адим . Ў рним дан сапчиб 
туриб, кўздан п ан ар о қ ж ойга югурдим.
“ Ш у етм ай турувди, — ўйладим и н қ и л л аб -си н қи л л аб
ж ой и м га қайтиб кели б, — энди бу балодан қандай қуту- 
л а м а н ? ” П еш онам даги терн и артиб, ч ўзилган и м н и б и ла­
м ан, А ндрес и нқиллади . С ўнг ўрнидан туриб п астли кка 
югурди.
И ш о н а си зм и , ш ер и к лар и м н и н г бари си б и р и н -к е ти н
холи ж ойга чопиш ди. Я хш и ям , м ен и кки марта чопиб 
қутулдим, улар беш -олти марта қатнади -ёв.
— О даммассан! — деди ҳолдан той ган Ж о. — М ақса- 
д и н г бизни ш арманда қилиб ўлдириш миди? Ш унча кўрган 
азоб и м и з кам м иди?
— М ен қаёкдан били бм ан ? — дедим ўзи м н и оқп ам оқ- 
чи бўлиб. — Ш у билан қори н тўйса керак деб ўйловдим - 
да.
— Т ўйдим и қорн и н г? Бундан кўра оч им и зд ан ўлгани- 
м и з яхш и эм асм иди?
О ч ли к азоби бундан кам бўлм аслигини Ж о билар, л е­
ки н ҳозир у н и н г ж он и қий налаётган ди. Ш у боис, оғзига 
келган гапни қайтарм аяпти . М ен эса и ч-и ч и м дан : “ И ш - 
қи либ , сўки н и б ю борм аси н -д а, сўки н са ўзи м н и тўхта- 
толм ай қ о л ам ан ”, деб ўйлардим. Ҳартугул, у сўкинм ади.
К ечга бориб, худога н о лалари м и з етди м и , ҳар қалай, 
аҳ в о л и м и з б и р о з ях ш и л ан д и . Л е к и н и ч и м и зд аги бор 
о \о р и м и з тўки ли б, кечаги д ан -д а баттар д ар м о н си з бўлиб 
қолдик.
Э ртаси га қуёш тер а к бўйи кўтари л ган д а уй ғонди м . 
Қ им ирлаш га маж олим йўқ, осм онга қараб ётавердим. Бир 
маҳал А ндреснинг:
— Ёқдим! Ёқцим! — деган б ақи ри ғи эш и тилд и. О воз 
келган том он га б ош и м н и зўрға буриб қарадим . А ндрес
114

---

гуриллаб ён аётган олов атроф ида рақс туш арди, ёнида 
ҳеч ким йўқ. У аланга теварагидан б еш -о лти м арта қ и й қ - 
ириб айлангач, биз ётган ж ойга югуриб келди. Ю гуриш и 
м ает од ам н и н г ган дираклаш и га ўхш арди. Б и рон калим а 
сўз ай ти ш га о ж и зм ан -у , уни й и қ и л и б кетм асайди, деб 
ўйлайм ан.
— Б ал и қ тутам из, — деди у \о в л и қ и б , — пастда кам ар 
бор, кўрдим. Б али қлар кам арда кўп бўлади. Э нди п и ш и - 
рилган б а л и қ ейм из.
У ни н г гапидан сўлагим оқи б кетди. Ў зим ни маж бур- 
лаб, қўлларим га тая н и б туриб ўти рм оқчи бўлдим, бош им
а й л а н и б ё н б о ш и м га а га н а б ту ш а й д ед и м . Б о ш қ а л а р
қи м и рлаб ҳам қўймади. А ндресга ҳавасим келди. У б и з­
д ан кўра чидам ли экан . Ҳ ар қалай, оёкда ю рибди.
— Тур, — деди А ндрес қўлтиғим дан суяб тургазиш га 
уриниб, — бу аҳволда ўлиб қолам из. Б а л и қ уш лай ли к, 
п и ш и ри б еймиз.
Л ек и н мени тургазиш га ун и н г кучи етм ади, ўзи ўти- 
риб қолди. Ш ундан сўн г ам ал-тақал қи либ ўзим оёққа 
турдим. А ндрес билан суяш и б п астл и кка э н а бош лади к. 
У нуқул и кки та то ш н и б и р -б и р и га уриб олов ч и қ ар ган и - 
ни вайсарди.
А ндрес кам ар деб кўрсатган ж ойга сувга туш ганим дан 
сўн г бироз тетикландим . У адаш м абди, қўлим ни камарга 
ти қи ш и м билан б еш -олти та б а л и қ потирлаб қочди. Бит- 
таси н и уш лаб олди м -да, қуруқдикка отиб ю бориб, яна 
сувга қўлим ни ти қд и м . Т ағин ом адим чопди.
Б али қлар билакдай келарди. Б и ттасини А ндрес и кко - 
ви м и з п аққ ос туш и рдик. И к к и н ч и с и н и чўзили б ётган 
ш ери клари м и зга олиб бордик. У лар там адди қи лган ла- 
ридан кей и н ҳам яри м соатча ёги ш гач, ўзларига кели ш -
ди„
Ў ш а кун и кечгача б а л и қ ови билан машғул бўлдик. 
Б и р ёқда олов ён и б турса, б ош қа том он д а егулик бўлса, 
кўнгил ҳам хотирж ам торти б қоларкан. Б ем алол хаёл су- 
риш га, б и р н и м аларн и орзу қи ли ш га майл туғиларкан.
— К о н г қаерга й ўқолди й кан ? — сўраб қолди Ж о қоро- 
нғи туш иб, гулхан атроф и д а уйм алаш иб ўтирганим изда.
115

---

— Ҳеч қаерда кў р и н м ад и -я, — деди А ндрес ярм и ёниб 
чўққа айланган ш охни серм аб ўйнаб.
— Қ ирғоққача сузиб келган и ан и қм и ? — дедим мен.
— Келувди. Ёнимга ётганиниям билам ан. К ей ин қаёққа 
ғойиб бўлди?..
— Балки сен га ш ундай туйилгандир. Қ аёққа гойиб 
бўлиш и м ум кин? Орол ўзи бир ҳовуч бўлса. Ч ўкиб к ет­
ган -да, бечора, — деб Ж о А ндресга қараб қўйди.
У ни н г гапи ҳақиқатга я қ и н р о қ эди. Ч унки К о н гн и н г 
қаноти й ўқки , бирон ж ойга учиб кетса. П и ён и ста бўлса- 
ям яхш и эди. Ш унча вақт иш лаб бировга қ а тти қ гап и р- 
ганини эслай олмайман. Сўнгги пайтлар рам ақиж он бўлиб 
қолганди. У ни еган акул ал ар ҳам барака топ м аган , қ о қ
суякн и гажиш д ан н и м а фойда?
Саҳар вақти совқотган и м н и айтм аганда, оролга келга- 
ним дан бери энди одамдай ухладим. А л о қ -ч ал о қ туш лар 
кўрдим, б и р о қ ёдим да қолм ади. С о ву қ ўтиб, д ағ-д ағ қал- 
ти раб ўрним дан туриб ўтириш га мажбур бўлдим. Қ ара- 
сам, гулхан ўчиб қолибди. Қ ўлимга шохча олиб кул ую ми- 
ни титдим . Тагида б и р ҳовуч чўғ қолган эк ан , дарров 
устига бир си қи м хас-чўпларни таш лаб, пуфладим. Аланга 
олиш и қи й ин бўлди, буриқсиб тутади. Қ аран г, ам аллаб 
олов ёқиб , б ал и қ п и ш и ри б еб м и з-у, ўтни ўчирм ай сақ- 
лаш хаёлим изга ҳам келм ай ухлаб қолибм из. Н авбат б и ­
лан ш ох-ш абба қалаб ўтирсак бўларкан.
Н и ҳоят хас-чўп олов олиб, унда б и роз и си нгани м дан
кейи н ш ерикларим га қарадим . А ндрес билан Ж о п иш ил- 
лаб ухлаб ётибди. Т аски н йўқ! А ввалига ҳожатга к етган - 
д и р , деб хаёл қилдим . Б и р о қ то н г оти б қуёш ч иққун га- 
чаям келм ади. “ Н и м а бало, борган ж ой и да ухлаб қолди- 
м и ?” — деган ўйда ўрним дан туриб яхш илаб кери ш и б
олди м -да, о рол чан и н г ўнгу сўлини кўздан кечи ри б ч и қ - 
дим . Т ас к и н н и н г изи ҳам йўқ. К ўнглимга ваҳм туш ди ва 
Андрес билан Ж они уйғотмоқчи бўлиб энгаш ганим да ерда 
бир н и м ан и н г судралгани изига кўзим туш ди. Қ ўрқиб, 
ш ерикларим га б ақи ра бош ладим :
— Қ аранглар бунга! Қаранглар!
И ккала ш еригим ҳам чўчиб уйғониб, кўзларини уқалаш - 
ди.
116

---

— Н им а бўлди, ти н ч ли к м и ? — сўради Ж о.
— Н и м ади р бу ердан судралган, м ана изи!
Ж о и стар-и стам ай эги ли б қаради, ам м о уйқули кўзла- 
ри изни илғамади. Б о ш и н и кўтариб м енга анқайди.
— М ана, мана! — деб қўлим ни тек к и зи б ердаги изни 
кўрсатдим.
— И зга ўхш ам ай д и -ку, н и м ал ар деб в алд и раяп сан ? 
Ш ун и н г учун уйготдингми?
— Т аски н йўқ.
— К етган дир-да енгиллаш гани.
— И к ки соатдан бери йўқ. И злай ли к.
Аввалига улар қайта ж ойларига чўзилиш ди, б и р о қ ўйла- 
ри ти н ч л и к берм ади, ш еки лли , ўринларидан туриш ди.
О ролчани изгиб ай л ан и б чикди к. Ерга к и ри б кетган - 
ми, осм онга учганм и, Т аск и н н и топм адик. Ш ундан сўнг 
б и зн и ваҳима босди. Аввал сувга туш иб кетгандир, деган 
тахм ин га борди к. К ей и н , бирор аж даҳосиф ат илон ёки 
ти м соҳ еб кетган, деган эҳтим ол пайдо бўлди. Л еки н бу 
ф аразларга ўзим из ҳам иш онм асдик. Кеча қорн и м и з тўйиб 
балиқхўрлик қи лган им издан кейи н б и роз куч га э н и б қол- 
гандик. “Т аски н сувга туш иб кетган такди рда ҳам б ем а­
лол сузиб чиқоларди. Б ун и н г устига, у м м он н и н г оролга 
туташ ган ж ой лари хийла саёз-к у ” , деди Ж о. И лон ёки 
ти м соҳ еган д ей ди ган бўлсак, ҳеч қурса, Т ас к и н н и н г ба- 
қи р ган и н и , ти п и рч и л аган и н и эш и тард и к, сезардик-ку...
Б ал и қ ов и м и з бароридан келм ади, учтагина тутдик ва 
шу билан қаноатландик. Ш у пайтгача огизларидан “в и н о ” 
туш м аган, и лди зн и ачи тсак, балки сп и рти ч и қ и б қолар, 
деган хомхаёлга борган А ндрес билан Ж о и чи м ли к ҳақида 
огиз очиш м ади. Б и р -б и ри м и зд ан и кки кддам узокдаш - 
май юрди к. К ечаси н авбатчи лик қи лиш га келиш дик.
Тун осуда кечди. Л ек и н кун бўйи қўрқув б и зн и тарк 
этм ади. Т и қ этган товуш га аланглаб қарай м и з. Бирор 
шубҳали нарса кўринмади. Бугуним из кечаги кундан ф а р қ
қи лм ади , ф ақ ат кў п р о қ б а л и қ тутдик. Ж о би лан А н дрес­
н и н г хаёл и я н а вин ога кетди. А ндрес б уталарнинг барг- 
л ари н и йигиб келиб, обдан эзғилади. Б и р о қ ачитиш га 
идиш й ўқ эди. Ш ундан к ей и н алам б илан эзгилаган бар-
117

---

гларни улоқтириб ю борди ва: “ Бир қултум вин о ичиб, 
кей и н ўлсам арм они м йўқ!” — дея бақирди.
Э ртасига у н и н г Ж ога ғалати қараётгани н и сезиб қол- 
дим . Бу оролда биздан бўлак ж о н зо т йўқ. Ҳ атго илон лар 
ҳам. Бор бўлганида кўрардик-да. Т и м с о \
1
ар ботқоқли кд а 
яш ай д и . Д ем а к , о рам и зд ан ки м д и р... Й ўқ, қ алл о б л и к
қи лиш Ж о н и н г қўлидан келм ай ди , юз ф о и з и ш ончим
ком ил. Уни и чки ли кд ан б ош қа н арса қи зи қти рм ай д и. 
Ў зини туртиб ю борса й и қ и л и б туш гудай а\в о л д а. Л екин
А ндрес \а л и бақувватга ўхш айди. О лов ёқ и ш н и уддала- 
ди, б а л и қ тутиш ни ҳам шу ўйлаб топди... Э ҳтим ол, б и з­
ни иш латган ўш а муттаҳамлар билан тил бири кти рган
бўлса-чи? Балки гугуртни яш и р и н ч а олиб ч и ққан д и р... 
Қ и зи қ, б и зн и ўлдириб ю бориш учун тил б и ри кти ри ш
ш артм и, кемадан сувга итариб ю борса бўлди эди. Чўкиб 
акулаларга ем бўлиб кетардик... У нда нега у Ж ога галати 
қаради?.. “ Қ ўлинг билан уш лам агунча ўғри ўғри э м а с ” , 
дерди отам. Н им а бўлган такди рда ҳам уни кузатиш им
керак. С алгин а орти қча ҳаракат қи лса, бўйнидан бўға- 
ман. Ҳ ар қалай, унга кучим етади. Ш ундай ўйлар билан 
навбатим ўтиб кетган бўлса-да, кўзим ни ю м иб ўзим ни 
ухлаганга солиб ётдим. А слида А ндресни б и ри н чи на- 
вбатга қўй сак бўларкан . Н авбати дан ке й и н тарракд ай
қотиб ухларди.
Э ртасига туш га яқ и н А ндрес й и глад и. В и н он и н г хумо- 
ри тутибди. Ж о унга қайри либ қарам ади ҳам. Ч унки в и ­
н оси з ўзи н и н г ти н к а-м ад о р и қуриб бораётганди. Туш да 
иккаласи ҳам баликдан ш ун чаки татинди, холос.
— Ш у б ал и қ н и н г ўрнига б и р қултумгина вин о бўлсай- 
д и, — деди Ж о ум м онга ум идсиз терм илиб.
— С абр қи л ай л и к -ч и , б ирорта кем а ўтиб қолар. О либ 
кетиш м асаям , б ирор ш иш а вин о таш лаб кетар, — дедим 
у н и н г кўнглини кўтариш м ақсадида.
— К ош ки й ди , — деди у чуқур хўрсиниб, — леки н
ҳечам и ш онгим келм аяпти. Э сиз, мает пайтим да бирор 
м а ш и н ан и н г тагида қолиб, ўлиб кетм аган экан м ан -д а. 
Қ ий н али б ю рмасдим.
— Ҳ али кўп ичасан. М ана, мени айтди, дерсан.
А ммо бадбахт Ж ога ян а вино ичиш н аси б этм аган
118

---

экан . Э ртасига у ҳам йўқолиб қолди. Тунда м ендан кей ­
ин н авбатчи л и кка турганди. У йғотганим да б и р нарсалар 
деб ғўлдиради-да, туриб ўтирди. К ей ин мен чўзилдим. 
К ўзим ни ю м ар-ю м м ас уйқуга кетибм ан. Эрталаб турсам, 
у йўқ. Туйқусдан: “ Н аҳотки ундан ҳам ай ри лди к? — д е­
ган ўй келди хаёлимга. — Й ўғ-э, ю ргандир а й л ан и б ” . 
Ҳ ам м а ёқ н и ахтардим. Т оп олм агач, энди уйқудан туриб, 
бош и н и хам қи ли б ўтирган А н д ресн и нг теп асига келиб 
бақирдим :
— Ж о қани?!
У ҳайрон бўлиб м енга қаради.
— Б и лам ан , — дедим унга ўқрайиб, — ҳам м аси сен и н г 
иш инг! Б и тта-би тта ўлдириб, сувга таш лаб ю бораяпсан! 
Э н ди ўзи н гн и ўлдираман!
— Ж и н ни м и сан?!
А ндрес ўрнидан туриш га улгурмай баш арасига туш и р- 
дим . А ф тидан, у буни кутмаган эди, Ё н бош ига “ гуп” 
этиб ағанади. Ў рнидан турм оқчи бўлди, б и қ и н и га теп - 
дим . Ғуж анак бўлиб қолган Андрес:
— Н ега? Нега урасан? — деди инграб.
— Қ ани Ж о? Н и м а қи лди н г уни?! О ролда сен билан 
мендан б ош қа бирор зоғ йўқ-ку, номард!
— Б и л -м ай -м ан , илтим ос, б о ш -қ а урма мени. Ўлиб 
қоламан!.. М ен ҳам ухлаётгандим. Ҳеч балодан хабарим 
йўқ.
Ўтириб олиб ерн и муш тладим. А лам им дан кўзимдан 
ёш чиқиб кетди.
— Унда бу к и м н и н г иши?! К им га керакм и з биз?!
А ндрес ён и м га ўтирди. Л абидан о қ қ ан қ о н н и титраган
қўллари билан артаётиб:
— М ен қилм ади м , — деди хирқи раб, — бу ерда сен 
билан м ендан б ош қа я н а ки м д и р борга ўхш айди.
— Қ ани ўша кимдир? Нега уни биз кўрм аяпмиз? Ҳ амма 
ё қ н и н г ти т-п и ти н и чиқардик-ку!..
Ў ш а куни бир д о н а ҳам б ал и қ тутолмадик. К ун бўйи 
дарахт сояси да мум ти ш лаб ўтирдик. Қуёш у ф ққ а ё н б о ш ­
лаган маҳал б и р-б и ри м и зд ан й и рокдаш м ай ўтин териб 
келиб гулхан ёқди к. О см онда ю лдузлар чарақдади, ҳаво 
совиб, ж ун ж и ка бош ладик. Андрес:
119

---

— М ени ўлдирма, н и м а десант тай ёрм ан . И лтим ос, 
ф ақ ат ўлдирма. К ем а келиб қоли ш и дан умидим бор. Агар 
вин о ичмай ўлсам, арм онда кетам ан, — деди й и ғлам си - 
раб.
— Ж он и , Т ас к и н н и , б ош қаларни мен ўлдирган деб 
ўйлаяпсанм и?! — дедим ж а \л и м чиқиб.
— Н им а қилай?! — йиғлаш га туш ди у. — Ҳ али бироз 
яш асам , дей м ан . Ростини айтай, шу ёш им гача бирор қи з- 
н и н г қўлини уш лам аганм ан. И чим тўла арм он. М ени 
таш лаб кетган бўлсаям о н ам н и б и р кўри ш н и истайман!
У елкам га б о ш и н и қўйди, мен эса без бўлиб ўтиравер- 
д и м , гапларига иш он м ади м . О дамларга и ш о н и б -и ш о н и б , 
мана, қай а\в о л га туш дим? Э нди бунга и ш о н сам -д а, у 
ўлдириб ю борса м ени ... Ахир, м ени ям арм он л ари м бир 
дунё. Қай б и ри н и айтай?
— М ен ҳали қўлим ни қон га ботиргани м йўқ. Б отир- 
м айм ан ҳам...
Э ртаси га о ч л и к ём он азоб берди, б а л и қ о вл ам асак 
бўлмади. А мм о иш таҳа йўқ, том оғи м и здан ов қат ўтиш и 
қи й и н бўлди.
О радан я н а и кки кун ўтди. К ечалари қуш уйқу бўлиб 
қолган м ан , “т и қ ” этган товуш гаям уйғониб кетаман. Ч и- 
ги рткан и н г ч ири ллаш и га (тавба, шу ерда ҳам чигиртка 
бор э к ан ) у м м он н и н г ш овуллаш и қўш илиб қолса, ваҳи- 
мани кўринг, дарров сергак тортам ан. Ж о й ўқолиб қол- 
ган к у н н и н г учинчи оқш о м и , сергак ётганди м , кулоғим - 
га ихраган товуш чалин ди, уйғониб кетдим. Ш у н д о қ бо­
шим устида биров қараб турибди — ж о н -п о н и м чиқиб 
кетди. Қ ўрққани м д ан кўзим ни ч ирт юмдим. Ё нгинам да 
ётган А ндрес б и р -и к к и марта ихради-ю , ж и м и б қолди. 
“ Э й, худо, — деб ўй лай м ан , — и ш қи ли б , м енга теги н м а- 
с и н -д а ” . Ш ундан сўнг н и м ан и н гд и р судралгани ва қадам 
товуш и эш и тилди. Н аф аси м ичим га туш иб кетган. Т а­
нам қулоққа айланиб, ш ерикларим ни гумдон қилган ж он- 
зотн и н г (ун и нг одам лигига и ш он м асди м ) узоқл аш и ш и н и
кутдим.
Бир о з ўтиб ю рагим да ғазаб алангаси ёнди: “ Ҳеч ким 
қолм ади, ҳам м ани ўлдирди бу ёвуз. Э н ди у м ени ти н ч и - 
тади. Ҳ о зи р о қ ҳам ла қи ли ш и м , кучим етса уни ж аҳан-
120

---

нам га ж ўнатиш им л ози м . Б ош қа чора йўқ. О ртидан бор- 
м асам, и зи н и йўқотиб қўям ан , ундан кейи н аж алим ни 
кутиб ётиш им керак”. Танам га ғойибдан куч эни б , ўрним - 
дан ирғиб турдим. У ни н г қай тараф га кетган ин и тахм ин 
қи либ, изидан туш дим.
Й и ги рм а қадам лар ю рганим да м илтиллаган шуълага 
кўзим туш ди. Т ақ қа тўхтадим, ю рари м н и ҳам , ю рм асим - 
н и ҳам б и лм ай м ан , оёғим қалтирайди. Б орм ай десам , 
эртага ўлиб кетиш им ни ўйлайм ан. А хи й ри, эн гаш и б ти - 
м и рскилан ган ч а ч ақ ало қ н и н г бош идай то ш н и қўлимга 
олди м -да, товуш чиқарм ай қадам таш лаб ўш а шуъла м и л­
тиллаган ж ойга яқ и н бордим . И к ки қадам ча қолганида 
тўхтаб ерга ўтирдим , д и қ қ ати м н и ж ам лаб эм аклаган ча 
си лж и й бош ладим .
Ёруғлик ч и қ и б турган ж ой ўрага ўхш арди. Ер бағирлаб 
ётган ж ой и м д а секи н пастга қарад и м -у ҳайратдан қотиб 
қолдим . Ў ран ин г ичи анча кенг, ўртада гулхан ён и б ту- 
рар, бақувват б и р одам қўлидаги болта билан А н дрес­
н и н г ж асади ни чопарди. П еш он ам дан со в у қ тер чиқиб 
кетди, ўзи м н и орқага таш ладим . А ъзойи баданим дағ-дағ 
қалтирайди. Кўрганим қўрқинчли тушга ўхшайди... Ў нгим- 
ми ё туш им м и — и ш он м асди м . Н аф аси м н и ю тиб, яна 
бир марта туйнукдан мўраладим. Йўқ, туш и м м ас, ўнгим. 
Э нди кўзларим га иш ондим .
Қўрқув ў р н и н и ғазабим эгаллади, ш еки лли , дадилла- 
н и б каттароқ тош қидирдим . Қ ўлимга ўн килоча келади ­
ган тош и ли н д и, секи н кўтардим -да, туй н ук н и н г оғзига 
келдим. П астдаги одамнусха м ахлуқ ж асадни бўлаклаш
билан банд. Бор ғазабим билагим га энд и ва қулочкаш лаб 
то ш н и зарб билан ў ран и н г и ч и га улоқти рд им ки, тош 
қо ти л н и н г бош ига гурсиллаб ури лгани н и эш итдим . М ах- 
л у қ н и н г бош идан ҳар том он га қон сачради ва у юзтубан 
й иқилди. Ў зим бир муддат тош қотдим. Вужудим музлаб 
қолгандай. Н им а иш қи л и б қўй ган и м н и англаёлм асдим . 
Бу ш ун чалик тез юз бердики, ақ л и м н и йиғиш гаям улгу- 
ролмай қолдим.
“А қдим би лан қи лм ад и м м и ш у и ш н и ?” — деган хаёлга 
бордим. Ҳ ам м асин и олди н дан мўлж аллагандим: м ақса- 
дим — ж он и м га қасд қи лм оқчи бўлган махлуқни ўлди-
121

---

риш эди. Б ош қача бўлиш и м ум кин эм ас. Л ек и н ... Л екин
мен одам ўддирдим! Б и р о вн и н г қ о н и н и тўкдим!.. О ёқла- 
р и м н и н г д арм он и қуриб, чўк туш иб ўтириб қолдим . Ў ти- 
равердим ... Ш у ўти рган им ча қуёш бир терак бўйи кўта- 
рилгунча қим и рлам ади м . Х аёлим дан н и м алар кечмади, 
эслолм айм ан. Балки ақл-и д роки м ўчгандир. Л еки н қ атги қ
қўрққан и м рост. Й ўқ, қи лм и ш и м н и сези б қоли ш лари - 
д ан , қам аш ларидан қўрққан и м йўқ. Одам ўлдириш жуда 
ём он экан...
Н и ҳоят ўрним дан турдим. Ш унда тош устига ўтирга- 
н и м н и , ти ззам га тош ботиб к етган и н и сездим.
И чки бир туйғу мени ўрага туш иш га ундади. Оҳ, айни 
лаҳзада б ун и н г мен учун нақадар қўрқи н ч ли экан л и ги н и
б илсан ги з эди! Бун ин г ўрнига: “ У м м онга ч ўк” , дей иш са 
баж онидил рози бўлардим.
Ўрага б ош и м н и ти қи б қарадим. Бу ердаги манзара мени 
баттар даҳш атга солди. Қ атор тери лган ўнтадан зиёд к ал ­
ла суяги, ўра дорига осилган одам н и нг қўли, сон и ... кўзим 
ти н и б , эсим оғиб қолаёзди. Й и қи л и б туш м асли к учун 
ўранинг лабига қўлларимни тирадим . “ Ўҳ, мараз! Бу одам ­
нусха м ахлуқ ш ерикларим дан б ош қа ян а қанча к и ш и - 
л ар н и н г бош и н и еган э к а н ? ” Ў йлаганим сай и н ғазабим 
тош ди ва ҳеч и кки л ан и б ўтирмай, “т а п ” этиб и чкарига 
сакраб туш дим.
Ўра эм ас, бу бир ғор эди. Ҳ авоси ш ун ақан ги бадбўй- 
ки, д и м оғн и ёради. Беихтиёр қўлим билан б урн и м н и бе- 
китдим . К ўзларимга и ш о н м ай м ан -у , л ек и н д орга и ли н - 
ган гўшт бўлаклари п иш ири лган эди. Гулхан ўчиб қолган 
эса-да, қуёш н ин г ёруғи и чк ари н и ёритиб ю борган, хом 
гўшт билан п и ш ган и н и ф арқ л аб бўларди. Ч идаб турол­
м адим , кўзи ш окосадай оч или б, тили оғзидан ч и қ и б қол- 
ган одам хўрнинг л о ш и н и бир тепдим . Ш унда у н и н г ел- 
касидаги расмга кўзим туш ди: олти нуқтадан иборат бел- 
ги... Ш ундан кейи н ун и н г ки м л и ги н и ян ая м яхш и роқ 
англадим . Ғазабим и кки ҳиссага ортди.
М урдани тепган одам м асдим , л ек и н ҳозир ўзи м н и ту- 
толм ай , наф асим бўғзим га ти қи лгун ча одам хўрн и нг ж а­
садини тепки лади м . С ўнг м англай и м дан о ққ ан терн и ар ­
тиб: “ Бу иф лос ян а ним а қи лғили клар қилган э к а н ? ” —
122

---

деган ўйда атроф ии кузата бош ладим. Ғорда болта, пичоқ, 
нарвон ва б и р к и ш и чўзилса бўладиган хас-хаш ак тўш ал- 
ган ётоқ-ж ой ҳам бор эди. Бўртиб ч и қ қан тош лардан 
б и н о й и д ек то кч а ясаб олибди бу ёвуз. Т окчадаги и ди ш - 
ларда туз, гугурт ва я н а аллам балолар бор.
О р ти қ бу ерда туролм адим . Н арвон н и ғо р н и н г оғзига 
тирадим .
Т аш қари га чиққач, б и р о з чўзилиб ётдим. Буткул ҳол- 
дан тойган эдим. О ром олгим кел ар, б и р о қ кўзим ни ю м и- 
ш им билан ғорда кўрганларим ж онланарди. Одамхўр то ш ­
л ар н и суриб таш лаб ғордан ч и қ и б келаётгандай туйила- 
верди. Қ ўрқиб б о ш и м н и кўтариб ғор том он га қарадим. 
М ай и н ш амол эсарди , ғор оғзи га қоти ри лган харсанг 
қабрдай дўм п ай иб турарди. М ен бу ерда о р ти қ туролм ас- 
л и ги м н и сезардим . “ Бир оқш ом ю рагим ёри ли б ўлиб 
қо л ам ан ” , деб ўйладим. Хаёл и мд а ўликлар энди тинч 
қўйм айдигандек. Л ек и н қаёққа борам ан? Ҳ ам м а ё қ сув 
бўлса...
Б ояги журъатдан ю рагим да асар ҳам қолм аганди. Ш у 
ерда таги н о зги н а ўти рсам , м ени ваҳим ага солаётган 
о қш о м н и кутиш га ҳам ҳож ат қолм айдигандек. С удралиб 
ўрним дан туриб ю қориладим . О р о л н и н г э н г баланд ж ой - 
ига ч и кди м , узоқдарга терм илдим . К утилм аганда кун чи- 
қар том он да, чапроқда бир қора нарсага кўзим тушди. 
Ю рагим ҳап ри қи б кетди, наф ас олиш им тезлаш ди. “ Нега 
шу пайтгача қарам адим у тараф га? М ен қутулдим! М ен 
ом он қолам ан!” — деб б ақи рган ча рақсга туш иб кетдим. 
Ш одлигим ч екси з эди. Худди қи ш л оғи м н и кўргандай 
бўлгандим.
А мм о 
ш о д л и г и м н и н г
умри жуда қи сқ а бўлди. Туйқус- 
дан хаёлимга келган: “У ергача қандай сузиб етам ан ?” — 
деган ўйдан ҳаф салам п ир бўлиб, чўк туш ганча йиғлаб 
ю бордим : “Ў либ ке там а н м и шу то ш л ар о раси д а, эй , 
Худо?” — ерн и муш тлаб нола қилдим. Бу билан ҳам 
қан оатлан м ай , қўлимга и линган тош н и олиб пастга улоқ- 
ти р ар , а й н и чоғда худди б и ровд ан қасд олаётгандай : 
“ М ана сенга, ярамас! М ана сен га!” — деб бақирардим . 
Отган тош ларим дан бири у зо қ учди. К ўзим дан ёш оққанча 
қараб турдим. Т ош ерга туш иб дум алаётганида кўзим
123

---

қай и ққ а туш ди. Қ ай и қ н и н г бурни қуруқди кка туртиб чи- 
қиб, дум қи см и эса сувда қадқиб турарди. Ғам билан 
қувонч ораси бир қадам экан . М ен ш амолдай елиб п аст­
л и к к а ш ўнғидим. Ҳ овл и қ қан и м д ан , ўзи м н и тўхтатолмай, 
ш алоплаб сувга ки ри б кетибм ан...
Қ ай и қ н и н г теш иги н и эгним даги й и р ти қ кўйлагим ни 
ти қи б беки тм оқчи бўлдим. К ўнглим тўлмади. Бир то ш н и
понага ўхш атиб йўниб, устидан кўй лаги м н и ўраб теш и к - 
ка ти кдим . Ҳартугул, теш и к ж и п с беркилди. Бахтимга 
эш к ак ҳам бор экан.
Қ ай иққа ўтириб, сўнгги бор қувончу қайғуларимга м ас- 
кан бўлган оролга қарадим . Ш ери клари м н и б и р м а-б и р
эсладим . Кўз ёш га тўлди. Т и р и к қолсам , улар учун қасд 
о ли ш н и кўнглим га тугдим. Ш ундан кей и н э ш к а к эш а 
бош ладим . О чиғи н и айтсам , шу оролга ҳам меҳрим ту­
ш иб қолган экан . Ҳ а, бу ерда хавф -хатар ости да яш адим , 
леки н барибир яш аган ж ойи одам н и н г кўзига и с с и қ кўри- 
нади-да.
Бош ида б ил и н м ай д и -ю , к ей и н ч али к эш к ак қўлни то - 
л и қ ти р и б қўяркан. Бун ин г устига, тепада қуёш қи зд и ра- 
япти. Т ез-тез б ош и м н и ҳўллаб о лам ан , ам м о ф ой даси
кам.
“ Э й, Худо! — деб и лтиж о қилам ан. — И ш қи ли б , аку- 
ла-п акулага дуч кели б қолм ай и н -д а. Қ ай и қ н и парчалаб 
таш ласа там ом . Ёмғирдан қутулиб дўлга тути лам ан ”. Ха- 
ёлим ўзимга душ м ан. Ҳ ар балони ў й лам асли к ка ҳаракат 
қилдим. Ч алғий деб Н ози м ан и эслаш га ури ни б кўрдим.
Й ўқ, эслаёлм адим . Одамхўр махлуқ, териб қўйилган 
бош суяклари , дордаги гўшт... (булардан қутулолм айм ан, 
ш еки лли ) мени севган қи ш лоқаош қ и зн и н г қи ёф аси н и
кўз ўнгим га келти ри ш га йўл бермасди. Э ш к ак эш аётган 
озғин қўлларим титрар, бўғзим га ўкинч ти қи лган эди.
Бир маҳал ш ам ол турди. О м ади м н и қаран гки , ш амол 
айни мен мўлжаллаб сузаётган қуругуш к том он эсарди. 
Ш амол кучайганида қувондим , тез-тез орти м га ўгири- 
либ, қуруқдикка қараб қўяман. “Я қ и н қолди, н аси б этса, 
ҳадемай кўзлаган м анзилим га етам ан ” , деб ўйладим. Аммо 
ш ирин хаёлим тарқам ай туриб, довул қўпди, тўлқи н қай- 
и қн и писта пўчоғидай ўй ната бош лади. М ен ж он -ж аҳ-
124

---

дим билан э ш к а к к а ёп и ш д и м , узоғи билан бир соатларда 
қуру
1
у
1
и кка о м о н -э со н етиб олам ан, дея мўлжалладим. 
Афсус...
Том бўйи кўтарилган тўлқин қ а й и қ билан қўш иб ютиб 
юборгудай қутуради. Э ш как н и қ а й и қ ичига таш лаб, и кки
қўлим билан қ а й и қ н и н г четидан маҳкам уш лаб ўтириб 
олдим. “Агар қ а й и қ тўн тари либ туш са ҳам қўйиб ю бор- 
м ай м ан ” , деган хаёлдаман. А ммо б ан д аси н и н г айтгани 
бўлаверм аскан. Бир пай т қора тўлқи н устим дан бости- 
риб келиб, ч и рп и рак қи либ улоқтириб ю борди ки , қ ай - 
икдан учиб ч и қ и б кетган им ни сезм ай ҳам қоли бм ан . Бир 
зум хаёлим қочди, карахтлигим да ичим га сув ю тиб юбо- 
рибм ан. Л еки н тезда ўзим ни ўнглаб, юзага чиқиш га урин- 
дим.
Т ез-тез н аф ас олганча қай и қ н и қидирдим . Бахтимга, 
узоққа туш м аган экан . А маллаб етиб ол ди м -да, м а \к ам
ёп и ш д и м , тўлқи н қан ч ал и к қутурм асин, қўйиб ю борм а- 
дим . А мм о дарм он и м қуриб, кўзим ти н и б , атроф н и ғира- 
ш и ра илғардим. Ш у аҳволдаям ум и дим н и узганим йўқ. 
Қ ирғоқдаги дов-дарахтлар кўзим га кўри н а бош лаганда 
чўкаётган им н и ар ан г англардим ...
К ўзим ни очсам , қум устида ётибм ан. О лтм и ш -етм и ш
қадам нари да ўрмон: дарахтларни н г ш охлари ш амолда 
тебран аяпти . Кўнглим беҳузур бўлди, ўқчий бош ладим . 
И чим да сувдан бўлак ҳеч вақо й ўқ эди. Ч арчаб қолдим 
ва ю зим ни қумга қўйдим. А на шу пай т қулоғимга чақа- 
л о қ н и н г чин қи рган товуш и эш и тилди. Б ош и м н и кўтар- 
дим . О воз ўрм он том он дан келаётганди. Ў рнимдан тур­
дим . Худди мает одамдай гандираклаб товуш и ти н м аёт- 
ган ч ақалоқ н и ахтариб йўлга туш дим.
Б и р и н ч и , и к к и н ч и д арахтн и нг ён и дан ўтдим, учин чи - 
сига етганим да галати м анзаран и кўрдим: олти-етти о й ­
л и к ч ақ а ло қ оёгидан дарахт ш охига осиб қўйилганди. 
Ш ўрлик гўдак ш ам олда ҳар тебран ган и да, д арахтн и нг та- 
н асига манглайи билан уриларди. У ни ечиб о лди м м и - 
йўқм и, тўғриси, а н и қ б и лм ай м ан , бирдан кўкрагим га бир 
н им а гурсиллаб урилди. Эҳтимол, менга ш ундай туй и л ­
гандир, и ш қи л и б , ним а бўлган такдирда ҳам, орқам га 
аганаётган и м н и эслай м ан , холос.
125

---

Қ анча вақт беҳуш ётгани м н и б и лм ай м ан , кўзим ни оч- 
сам , о п п о қ соқоли кўкрагига туш ган б и р чол бош учим - 
да ўтирибди. Ў рним дан турм оқчи бўлдим, у “ қи м и рл а- 
м а” деган д ек кўкрагим дан босди.
— Қ аердам ан? — сўрадим ўзбекчалаб.
Қ ари я ж авоб ўрнига кулиб қўйди. Ш ундан к ей и н га- 
п и м н и таи ландчада такрорладим .
— М ен и н г уй им дасан , — деди чол ўш а кўйи ж и л м ай - 
иб.
— Қ андай... кели б қолдим ?
— Бу саволи н гга ўзи н г ж авоб б ер и ш и н г керак. Ф ақ ат 
ҳозир эм ас, кей и н роқ. Аввал ўзингга кели б ол , қара, 
суягин г қолибди, холос.
М ен ж и лм ай и ш га ури нди м , л ек и н уддалай олмадим. 
К ўзим ю м илиб кетаверди.
— У хлаш ни бас қил, — деди чол м айи н овозда, — уч 
кун дан б ери у хл аяп сан . Қ ай ти б у й ғо н м а й с а н м и , деб 
қўрққандим . Ж о н и н г тош дан экан . К ел, м ан ави н и ич.
У қўли ни б ўйн и м дан ўтказиб б о ш и м н и кўтарди ва 
оғзи м га пиёлада қандай дир сую қли к тутди. И к ки марта 
ҳўплаёлдим, холос. У чинчи қултум том оғи м га ти қи ли б
қолди. Ў қчидим , л ек и н қусмадим. П еш он ам д ан тер чи- 
қиб кетди. Чол б ош и м н и оҳиста ёсти қ қа қўйди. М ен 
чуқур-чуқур наф ас ола бош ладим . К ўзим га ҳар бало кўри- 
ниб кетаверди: қ и ш лоғи м и з, отам , укаларим ўтди кўз 
олдим дан. “ Ў лаяпм ан, ш еки лли , — деб ўйладим. — Бун- 
ча тез? Бунча осон ? Ж он бериш қи й и н бўлади, деган ла- 
ри бекор э к а н ” . Й ўқ, чол ай тгандай, ж он и м тош дан экан. 
У п еш он ам га н им ад ир қўй ган и н и сездим .
— М ен ўлм ай м анм и? — сўрадим ундан.
— Х авотир олм а, энди яш ай сан .
Д арҳақиқат, кўп ўтмай бем алол кўзим ни очдим.
— А на, ай тд им -ку, — деди чол хурсанд бўлиб, — энди 
м анави дан ич, тети клаш асан .
У берган с у ю щ и х тахир эди. Бу таъ м н и мен аввал ҳам 
туйгандайм ан. Л ек и н қаерда татиб кўргани м н и эслаёл- 
мадим.
Беш кун ж ой и м дан қи м и рлам ай ётдим , чол ҳам ён и м - 
дан ж илм ади ҳисоб. С оқол и у н и к и д ан қоли ш м айд и ган ,
126

---

кўзлари қ и си қ , п еш он алари н и аж ин босган уч-тўрт киш и 
ҳам ки р и б -ч и қ и б туриш ди. Ҳ ам м аси м ен биладиган т а и ­
ландчада гапирарди. У ларни н г гап -сўзларига қараганда, 
сувдан ч и қ и б келибм ан. С ўнг дарахтда осилган ч ақалоқ - 
н и ечиб ол и б , ерга қўйибм ан.
Улар м ен и н г ж удаям озғи н , мурдага ўхш аш им дан хав- 
ф си раш и б д и . Ч ақал о қ қа зи ён еткази б қўйиш им дан чўчи- 
ш иб, “ п еган а” (бам букдан ясалган д ум алоқ қурол) билан 
уриб ағдариш ибди. С ўнг бу ерга — о қ с о қ о л н и н г ён и га 
олиб кели ш и бди (қ и зи қ , кўри н иш ид ан бари бир-би ри га 
ўхш айди, о қ со қ о л и н и қандай аж ратиб олиш м ум кин?). 
Ҳ а, эсладим : улардан дастлаб:
— М ени сем и рти ри б , кейи н сўйиб ем ай си зларм и ? — 
деб сўраганм ан.
Ч оллар б и р-би рл ари га аж аблани б қараш д и , сўн г менга 
ю зланиш ди. Берган саволи м дан ўзим ҳам ноқулай аҳвол- 
га туш дим-у, л еки н ним а қилай, мудом одамхўрлар қўлига 
туш авериб, ю рагим зада бўлиб қолган эди-да.
— Хавотир олм а, — деди о қсо қо л , — уй ингга бемалол 
етиб оласан.
Б ирдан кўзим да ёш ҳалқалан ди , йиғлаб ю бориш дан 
ўзи м н и зўрға тийдим.
— Э н ди тур, ётаверсанг оғи рлаш и б қоласан. Еттита 
касали н г бор. И к ки таси н и д аволадим , холос. Қ олгани - 
н и , ҳаракат қи лм асан г, тузатолм айсан.
У ни н г гапи таъсир қи либ, ўрним дан туриш га ҳаракат 
қилдим . Бир ури н и ш д а кучим етм ади. Ч оллар ёрдам бе- 
рай дем ади, безрай и б қараб туриш ибди. Алам қилиб, 
и кки н чи ури ни ш да ўрн им дан туриб ўтирдим. Б ош им ай - 
лан ди , ётиб қолм ай деб ерга қўлим ни ти раб олдим.
— Я хш и, — деди оқсоқол кулиб, — иродали йигит 
экан сан . Т ез орада ўзингга келасан.
Улар о ёқ қа туриш им га ёрд ам лаш и ш д и -ю , л ек и н таш қ- 
арига ч и қ и б олиш и м га кўм аклаш иш м ади . Бу қариялар- 
дан н им а умид? Ў злари н и н г гавдасини кўтариб ю риш са- 
ям катта ran . Ё ш лариям етм и ш -саксо н га б ориб қолган - 
д и р , деб ўйладим.
Т аш қари га ч и қ и б , тоза ҳаводан н аф ас олдим . Ёғочдан 
ти кл ан и б, том и қам и ш билан ёпилган тўртга уй қўққайиб
127

---

турарди. Б еш -олти қадам наридан б ош лан адиган ўрм он- 
га кўз таш ладим . Б уларн и нг б ари н и мен аввал кўргандай 
эди м , шу боне, ҳайратланм адим , ш ун чаки бош чайқаб 
қўйдим. У йлар олдида беш -олти бола чоп қи л лаб ю ри- 
ш ар, о р а-чора енгил сакраб ҳавода ўм б ал оқ ош и б туш и- 
ш арди, бунга ҳайратланм ай илож им й ўқ эди.
Б олакай лар нари б орса ол ти -етти ёш ларда. У ларни 
кўриб ёш ли ги м , кўча чан ги ти б ю рганларим эси м га ту- 
ш иб, йиғлаб ю бораёздим. Тўғри, уларга ўхшаб \а в о д а
учиб ай лан и б ерга туш иш м ен и н г қўлимдан келм асди. 
А ммо болаликдаги завқ-ш авқи м буларникидан кам бўлма- 
ган.
О қсоқол билан бирга овқатландим . Кўп ем асам -да, дар- 
ров тўйиб қолдим.
— Ҳ али ўрганиб кетасан. О ш қ о зо н и н г ки чрай иб кет- 
ган. Ҳа, сенга маслаҳатим: сувга қарам а. Б ирор ўн кун ­
д ан кейи н қарай сан , — деди оқсоқол.
Н ега бундай д еган и н и туш унм адим , ш ундай эса-д а, 
“хўп" деган д ек бош си лки б қўйдим.
— М ана, ан ч а ўзингга кели б қолдинг, — деди у гапи- 
ни давом эттириб. — Э н ди н и м а б ўлганини б и рм а-б и р 
гапириб бер.
М ен учун ўтм и ш и м н и эслаш жуда оги р эди. Не кун- 
л ар н и б ош д ан ўтказм ад и м . Қ а н а қ а н ги к а ззо б л а р н и н г 
қўлига туш м адим. Э нди ўш аларни бир бош ид а н қайта 
эслаш ... О гир... Ж удаям огир.
Бир муддат ти н олдим . М ард и корли к ка борганим дан 
оролда одамхўрни ўлдирганимгача кўрган-кечирганлари м - 
ни хаёлимдан ўтказдим. Ш ундан кейи н гап и риш га туш - 
дим .
О қсоқол, бирор марта бўлсин, гапим ни бўлмади. Тўхтаб 
хаёл суриб қолган кезларим ю зим га д и қ қ ат би лан ти к и - 
л и б тураверди. А мм о одамхўр билан рўй берган воқеани 
ай таётганим да чидаб туролмади: менга туш унарсиз тилда 
бир ним а деб қатти қ гапирди. С ўнг м енга “д авом э т ” 
деган дек и ш ора қилди.
— Б и лам ан , — деди у гап лари м н и охиригача эш и ти б
бўлгач, — улар И со п айғам бар — О ллоҳн ин г эл ч и си н и н г 
хочга м и хлан иш ига сабабчи бўлиш ган. М ан а, неча юз
128

---

йиллар ўтса ҳам ки қон и тўки лган , вай рон агарч и л и к рўй 
берган ҳодисаларга улар аралаш . У м рл ари н и н г ҳар бир 
сон и яси д а Оллоҳга ш и р к келти ри ш билан овора. Қ ани, 
бу ёқ қа юр, сенга кўрсатадиган нарсаларим бор.
У ўрнидан туриб уй том он юрди. О ртидан эргаш дим . 
Зиналардан и к к и н ч и қаватга кўтарилдик. С иртдан қара- 
сан ги з, бу уй ни ҳечам и кки қаватли деб ўйлам айсиз. 
С аксо н д ан о ш и б қолган қ а р и я н и н г зи налард ан енгил 
кўтарилиш и янада таажжубланарли. Тепадаги қаватга чиқ- 
қан и м и зд а оғзим очили б қолди. П астда учта хона бўлса, 
тепадаги қаватда бу ж ой яхлит бир хона, ичи китобга 
л и қ тўла эди. К и ч ки н а бир оролда, гадойтопм ас бир 
ж ойда б унч али к кўп ки тоб борлиги ҳар қандай од ам н и н г 
ак ди н и ш ош ири б қўяди. Ҳ айҳотдай хон ан и ки тоб жа- 
вонлари тўлдириб турарди. М ен кирган ж ойим да ан грай - 
иб туриб қолдим . О қсоқол ж авон лар орасидан адаш май 
бориб битта китобни олди-да, варақлади. С ўнг мени ёнига 
чақи ри б кўрсатди.
— М ана, — деди у китобдаги тагига қизил қалам б и ­
лан ч и зи б қўйилган сатрларни кўрсатаркан , — м ана бу 
ерда а н и қ -т и н и қ ёзи б қўйилган.
Ё зувн ин г арабча э к а н и н и билардим , б и р о қ ўқи ш га ти - 
ш им ўтмасди. Ш у боис, бир китобга, бир оқсоқолга қара- 
дим .
— Д и н и н г ним а? — сўради у.
— Ислом.
— Н ега унда билм айсан?
— Ҳеч ким ўргатмаган.
— Нега ўргатмаган?
— Билмадим.
— Я хш им ас, ўзи н и н г д и н и н и б илм асли к... Бу бетда 
И со воқеаси ёзилган. Ўз қ авм и н и н г одам лари ри м л и к - 
ларга И сон и соти ш ади , ун и н г устидан бўҳтон ую ш тири- 
ш ади. И со калтаклан ади , м и н г бир қ и й н о қ қ а солинади. 
Б и р о қ сотқи н л ар бу б илан ҳам қ ан оатлан м ай , О ллоҳ- 
н и н г элч и си н и хочга м ихлаш ни талаб қи либ туриб оли - 
ш ади... Балки ўш анда И со уларни қарғагандир, лаън ат- 
лагандир. У ёғи бизга қоронғи. Л ек и н далил ш уки, ўш а 
лаъ н атланганлар ўта м аккор, ўта акдли. Қ аердаки, б ой-
9
-
08-531
129

---

л и к бўлса, унга эга ч и қ и ш га ҳаракат қи лиш ад и, буни 
уддалаш ади ҳам. Улар аввал и ш он чи га киради. Бунинг 
учун м и н г хил н ай р ан гн и ўйлаб топади. К ейин жуда 
устом онли к билан алдаб, бор-будига эга чиқади. Қ араб- 
сан к и , қ уп -қ уруқ т о ш л о қ ж ойда осм онўп ар м иноралар, 
са й и л го \лар , ф авворалар пайдо бўлади.
С ен ёш б олаларни супрадаги ун устига яланғоч ўтқа- 
зи ш и б бигиз ти қ қ ан л ар и н и эш и тган и н гн и гапирдинг. Бу 
ҳали ҳолва. Улар ш ундай хунрезликларга қўл ури ш ган ки , 
ҳайратдан ёқан гн и уш лай сан... Буни сенга к е й и н р о қ га­
пириб бераман... С ен и ертўлага олиб туш ганларида ем оқчи 
бўли ш м аган . Ў пка, ж и га р и н гн и , ю р аги н гн и с о ти ш н и
мўлж аллаш ган. Д унёда ш ундай бой одам лар б орки , битта 
ю ракни соти б олиш учун м и л л и о н -м и л л и о н долларни 
аям ай ди. А слидаям , аяб н и м а қилади? Агар ю раги иш - 
дан ч и қ и б , яш аш д ан маҳрум бўлиб қолса, пулларин и нг 
ки м га кераги бор? Э н ди ер ости да қилган и ш и н г хусуси- 
да: ул арн и н г н и яти , албатта, сен и н г аъ золарин гн и сотиш
бўлм аган. К им ёвий йўл билан олм ос ясаш м ум кин. Л е ­
кин буни н г учун ҳам махсус тош керак. Хуллас, сени 
и ш лати ш ган , холос. К ей ин мурувват кўрсатиш ган...
— С из буларнинг барини қаердан биласиз? — дея оқсо- 
қ о л н и н г гап и ни бўлдим.
У ж илм айди ва китобларн и кўрсатди:
— Бу ер — хазина. Ҳ ар битта ки тобни кам ида ўн 
мартадан ўқиб ч и қ қан м ан .
— Қ андай қилиб?
— Еттита ти л н и билам ан. Ш ун и н г учун \а м сен билан 
бемалол гаплаш иб турибм ан.
— Т ил билган билан... бунча ки тобни ўқиб чиқиш
учун озм унча вақт керакм и?
— Н им а, сени н гча, бир ю з ўттиз и кки йил кам вақт- 
ми?
— Н и -м а? — дедим мен ҳайратланиб, — б и р юз ўттиз 
икки?!
— Ҳ а, мен шу ёш дам ан, — деди оқсоқол ж иддий тор- 
тиб. — С уҳбати м и зн и ш у ерда тугатам из. С ен га кўп 
ҳаяж он лан иш м ум кин эм ас, касал и н г оғирроқ.
М ен карахт эдим . Қ улок^ари м га и ш онгим келмасди.
130

---

О дамзод қандай қи либ бир юз ўтгиз и кки й ил яш аш и
м ум кин? А кдга сиғм айди. Балки оролдаги ҳалиги чол- 
л ар н и н г ёш лари ҳам ю здан ош и б кетгандир. Қ аерга ке­
ли б қолдим ўзи? Т ан и м д а еттита касалл и к борлиги ни бу 
чол қаёкдан била қолди? Д ўхтир эм ас-ку... Балки ёш ли - 
гида таб и бл и к билан ш угуллангандир. М айли, бунис и га­
ям и ш о н са бўлади. Л ек и н сохта олм ос 
ясаш , қайси 
қавм н и н г қандай лиги тўғрисидаги гаплари зўр-ку!.. М и- 
ям да м и н г бир савол тугилган, бирок, уларн и нг ҳеч б и ри - 
га ж авоб тополм асдим . Чол мени ухлаш инг керак, деб 
ётқизи б қўйди. К ўзим га уйқу келм айди. Ю рагим безовта.
— М ан ави ни ич, — деди б и р маҳал оқсоқол м ен ётган 
хонага кириб.
И н дам ай у н и н г ай тган и н и қилдим — пиёладаги сую қ- 
л и к н и ичиб б ўли б оқ ухлаб қолдим.
Эрталаб уй ғони б ўрним дан тети к бўлиб турдим. Т аш - 
қарига чиқдим . О қсоқол билан бирга овқатланди к. Э нди 
иш таҳам очилганди. Чол би лан бир соатдан зи ёд р о қ гап ­
л аш и б ўтирдим.
— Кеча шу атроф да бош қа одам ларни ҳам кўргандим. 
Ҳ ози р улар қаерда? — сўрадим ra n орасида.
О қсоқол кулди. С ўнг ўрнидан туриб, ўрм он тараф га 
ен ги л қадам таш лади. М ен у н и н г орқаси дан лўкиллаб 
эргаш дим .
Ўрмон м ен ўйлагандан кўра ан ч а қали н экан . Д арахт- 
лар тубидан кўкарган бута ва ўт-ўланлар тиззадан кела- 
ди. М ен и кки ҳафтадан кў п р о қ яш аган одам хўрн и нг оро- 
ли д а қуш товуш и н и ям эш и тм аган дим . Бу ерда чуғурчуқ- 
л ар н и н г сай раш и дан қулоғинг битаёзади. Ҳ аво н и н г тоза- 
ли ги н и ай тм ай си зм и , бир чуқур наф ас олсан ги з, ўзи н- 
гизни қуш дай енгил ҳис этасиз. “ Ш ундай ж ойда яш аган - 
дан к ей и н м ин гга ки рад и -д а од ам ” , деб ўйладим.
Я рим соатлар чам аси ўрм он оралаб ю рган и м издан к ей ­
ин кўм -кўк ўт билан қоп лан ган ял ан гл и кка чиқди к. М ен 
бу оролда кўрган одам лар шу ерда экан . Беш та қи з- 
ж увон, етти -сакк и з н аф ар болакай, қариялар, олтита кам- 
пир ва тўртта йигит. Улар аллақандай м а ш қ билан маш - 
ғул.
— С ен шу ерда ўтир, — деди оқсоқол ш уғулланаётган-
131

---

л ар н и н г ён и га етгани м и зда, — м ен б ад ан и м н и озги на 
қи зд и ри б олай.
Чол қаторга қўш илиб, оёқлари н и ердан енгил узиб 
тепага сакраб ў м б алоқ ош и б туш ар, қўллари б илан со- 
ки н ҳаракат қи либ ҳавода сузарди. У ни н г ҳаракати қуш - 
н и н г п арвози н и эслатарди. О радан бирор 
соат ўтиб, 
маш гулот як ун и га етди, ш еки лл и , улар ўзларига рақиб 
тан лаш и б , ўзаро ж ангга туш иб кетиш ди. Ё ш л ари -ку м ай ­
л и , л е к и н қ а р и я л а р н и н г д адил у р и ш аё тган и н и кўриб 
огзим л ан г очили б қолди. Улар рақиби га зарба бериш
баробарида, ш унақа сакраб ҳ и м оял ан и ш ард и ки , кўзингга 
и ш он гин г келм айди. Ч о лл арн и н г абж и рлиги н и туш униш
м ум кин дир, кам п и рларн и айтм айсизм и! Агар уларн и нг 
о ё қ зарбаларидан биттаси менга ўхш аганга тегса борм и , 
м айиб қи лиш и тай и н...
Қўл ж анги н а қ и кки соатга чўзилди-ёв. Ҳеч ким ю тқ- 
и зм ади, б и рор ки ш и ҳан си раб ҳам қолм ади. М ен эса 
уларни кўри б-кузатиб туриб ўзим дан хафа бўлиб кетди м.
О ртга қайтдик. Ҳ ам м а ўзи н и н г уй -уй ига к и ри б кетди. 
М ен чол билан қолдим .
— Ю здан ош ган од ам н и н г ҳассага таян м ай гавдасини 
кўтариб ю риш и ўзи даргум он-у... си з қандай қилиб...
— Ҳ али ҳам м асига туш униб о ласан , — деди оқсоқол 
гапим ни бўлиб, — аввал соғай и б олгин.
О радан б и р \а ф т а ўтди, мен бутунлай соғай и б кетдим. 
Ш у орада орол қавм и билан тан и ш и б ҳам олдим . Улар 
сиртдан вазм и н кўри н ган и билан шўх, хуш ч ақ чақ экан . 
Гапирганда, албатта, ҳазил, к и н о я аралаш ти ри ш аркан . 
Э н г ёқ қан том он и эса, м ен и н г ён и м д а улар ҳеч қачон 
б о ш қ а тилда гаплаш иш м асди.
— Нега бундай қи ласи злар? — деб сўрасам:
— К ўнглингга ғулғула ту ш и ш и н и и стам ай м и з, — деб 
ж авоб қилиш ди.
Ш у гапдан кейи н меҳрим и кки ҳисса ош ди ва уларга 
ҳавас қилдим . О қ со қ о л н и н г ён и га бориб (у к у н н и н г асо- 
си й қи см и н и китоб мутолааси билан ўтказарди. “ Н им а 
қи ларкан ш унча ўқиб? — деб 
ўй лай м ан мен. — Бу 
ки тобларн и бир неча марта ўқиб ч и қ қан бўлса, я н а ти - 
килган билан м ойи ч и қ ар м и д и ?”):
132

---

— М енгаям каратэн и ўргатинг, — дедим.
О қсоқол кулди ва ўқиётган ки тоб ин и эҳтиёткорлик б и ­
лан ёпди-да:
— Б и з кар атэ би лан ш уғул лан м ай м и з, баж араётган 
ам алларим изни қилолмайсан. Ёш инг ўтиб қолган, — деди.
— Нега ёш им ўтиб қолади? Ҳ<
1
ли йигирм агаям ки рм а- 
ган м ан -к у, — дедим ҳайрон бўлиб.
— С ен дарахтдан ечиб олган ўш а ч ақ а л о қ олти ойлик. 
Б изда одам ни шу даврдан бош лаб ўргатилади. С езмаган 
э к ан са н -д а, б и з — н ин заларм из.
М ен ҳайратдан д он г қотган эдим. О қ со қ о л н и н г гапла- 
ри га и ш о н и ш н и ҳам , и ш о н м ас л и к н и ҳам билм асдим . 
А мм о кўзим билан ш унча н арсан и кўргани м дан сўнг 
и ш онм асдан илож им й ўқ эди.
— О ёгидан осилган гўдак ҳар тебран ган и да дарахтга 
урилади. Албатта, ун и н г бош и ғурра бўлм аслиги учун 
дарахтга ю м ш о қ қоплам а бойлаб қўй ган м и з, — дея гапи- 
да давом этди оқсоқол.
— О лти о й л и к гўдак ним а каром ат кўрсатиш и м ум ­
ки н ? Ёки си з мени ш унчаки...
— О лти о й ли к гўдакда ҳам сезиш қоб и ли яти бор. Бо- 
ш қа биров ёрдам берм агач, у ўзи н и -ўзи ҳим оя қила бош - 
лайди. С ен бўлсанг, ўзи нгн и ҳим оя қи лиш палласидан 
ўтиб кетгансан. Энди сенга б ирон усулни ўргатиш қийин. 
Ў ргани ш и н г м ум кин , ф ақ ат оддий нарсаларни.
— Й ўқ, — ўж арлигим тутди, — мен ҳали кўп н арсани 
ўргана олам ан. М ана кўрасиз.
Чол кулиб қўйди ва китобни очиб, келган ж ойидан 
ўқиш га туш иб кетди. Ҳ аф салам п ир бўлиб, у н и н г ёнидан 
чикдим .
Агар ул арн и н г ж анг усулларини ўрганиб олсам , мени 
шу кўйга солганлардан ўч олар эдим. О дамни хароб қилиб, 
ун и н г тан а аъзоларин и сотади ган ларн и н г кун и н и кўрса- 
тардим ...
О радан я н а бир ҳафта ўтди. О қсоқол кўм ак б ерм асли- 
гига и ш он чи м ком ил бўлгач, ўзим саҳарлаб туриб, бош - 
қаларга қўш или б югура бош ладим . Улар 
баж араётган 
м аш қларн и такрорлаш га ури ни б кўрдим. Б и р о қ м аш қ 
баж ариш у ёкда турсин, ҳатто оёғи м н и и кки ён га чўзиш -
133

---

га ҳам қурбим етм ас, бу м енга алам қиларди. Л ек и н на 
илож ? К ам п и рлар коп токдай сакраб м а ш қ баж арганда, 
бир нарсани эплолм асам -да, югуриб турганим яхш и эм ас- 
ми? Л ек и н ичим да ўзим ни улардан кучлироқм ан , деб 
билардим . Бир куни бўйи м ен и ки д ан калтароқ, бургут- 
бурун, сочлари ти п рати к ан га ўхш аш , кўзи бир ч и з и қ — 
қ и с и қ С ёхэй исмли й и ги тн и н г ён и га бориб:
— М ен б илан сп ар и н г туш м ай сан м и ? — деб сўрадим 
(сп ари н г — ўзингга рақ и б танлаб, теп и ш и ш маш ғулоти).
У менга б о ш д ан -о ёқ разм солди-да, кулди. К ей ин етти- 
са к к и з ёш лардаги Т ак еш и н и кўрсатиб:
— Ў ш а б илан туш санг, қ а тти қ урм айди, — деди.
— Н им а деяп сан? — дедим жахдим чиқиб. — М ен и н г 
тен ги м шу гўдак бўлиб қолибдим и?
— Х афа бўлма, л ек и н сен ҳали ҳеч н арсан и б и л м ай ­
сан.
— Кўрамиз!
— М айли, ўзингдан кўр, — деди у.
Хаёлимда: “ Б и рин чи бўлиб мен уриш им керак. Ш унда 
у қочи ш га улгурмайди. К ейин ер би лан битта қи либ таш - 
л а й м а н ” , деб ўйладим.
Р ақи б им , менга ўхш аб, қўлларини муш т қи либ тугма- 
д и, ж ангга тайёрланм ади. Д ем ак, м енсим ади м ени. К ўра- 
м из, буни н г оқи бати ним а бўларкан? С акр аб -сак р аб се- 
ки н унга я қ и н л аш д и м -д а, и кки қош и ўртасини мўлж ал- 
лаб зарба бердим. Бемалол уриб ағдарсам керак, деб ўйла- 
гандим. Н азари м да, унда куч йўкдай. Кучи бўлмагач, у 
ёқ дан -бу ёқ қа сакрагани д ан н и м а ф ойда? Л ек и н у бош и - 
н и озги на қи м и рлатди, муш тим тегм ай ўтиб кетди. М у- 
возан ати м н и йўқотиб, йиқилаёздим .
— Б и рин чисид ан қутулиб қолдинг, — дедим ҳансираб, 
— м ана бунисига чап б ери б кўр-чи?
У н и н г н и м а қ и л аётга н и ағутимга си ғм а сд и . С ек и н
қи м и рлаб қўяди-да, м ен и н г зарбаларим н и бем алол ўтка- 
зиб ю боради. С ўнг мени масхаралагандай и рж айиб қўяди. 
А лам дан ж о н -п о н и м ч и қ и б кетади. Ў лж асини ғаж им оқ- 
чи бўлган арслондай таш лан ам ан -у , ерга ағанаб туш а- 
ман. Ч ам аси, ўн д ақи қалар о ли ш и б , унга ҳатто б арм о- 
ғи м н и н г учин и ям текки золм ад им . Н аф аси м бўғзим га ти-
134

---

қи либ қолди. Т еп м оқ чи бўлиб оёғи м н и си лтаган и м н и
б илам ан , юзтубан йиқилди м . К ей ин ғазаб билан ерда 
ётган таёқн и қўлимга ол ди м -да, бурилиб “д у ш м ан ”имга 
улоқтирдим . Ш у ҳам тегмай ўтиб кетди. С ёхэй ўзини 
о зги н а чапга олди, холос. Т а ё қ ён ги н аси дан ўтиб кетди. 
Ш унда б о ш қалар н и н г ” қаҳ-қаҳ” отиб кулгани эш итилди. 
А троф им га разм солиб қарасам , одам лар тўп лан иб то м о ­
ш а қи л и б туриш ган экан . Уларга еб қўйгудек бўлиб ти - 
килдим.
О қсоқол ён и м га келди. О таларча м еҳрибон ли к билан 
елкам га қўлини қўй ди-да, кўзим га ғалати назар билан 
си н чи кл аб қаради. Б и лм ади м , ч о лн и н г кўз қараш и таъ ­
сир қи лди м и , м уш тлаш олм ай ш арм анда бўлганим дан то- 
ш иб турган ғазабим ўз-ўзидан ариди.
— Э нди ш уғулланам из, — деди у бир оғи з ва ортига 
бурилиб кетди.
Эртасига то н г отм аси дан, оқсоқол м ени туртиб уйғот- 
ди.
— Т и н ч л и км и ? — дедим ҳайрон бўлиб.
— О ртим дан югур.
Т аш қари га ч и қ и ш и м билан оқсоқол ўрм он ичига қараб 
чопиб кетди. М ен ортда қолиб кетм асли к учун югурдим. 
Ҳ али уйқум тарқам аган , нега чопаётган и м и зн и би л м ас­
дим . Ў рмон зи м -зи ё, бу ҳолатда кундуз куни ҳам эҳтиёт- 
кор бўлмаса, б ирорта ш ох-ш аббага урилиб кетиш и ҳеч 
ran эмас. У йқусираётганим п анд берди. Ҳ али тузукроқ 
ичкари лам ай туриб п еш он ам бир шохга қарсиллаб урил- 
д и -ю , кўзим дан ўт ч иқиб, орқам га гурсиллаб қуладим.
— Тур! — қи ч қи рди оқсоқол.
М ен уни кўрмадим, овозини эш итдим , холос. Ш у ёш ида 
бу ч о лн и н г чоп қи л лаб кети ш и н и қаранг! Кўзи ҳам тузук- 
қуруқ кўрмаса керак. Кеча китобни кўзойнак билан ўқиёт- 
ганди. Қ андай қи либ ш охларга чап бериб югуради, ҳай- 
ронм ан.
Гандираклаб ўрним дан турдим. Б и р о қ уч ёки тўрт қадам 
б осар-босм ас я н а бир ш охга м англай и м н и уриб олдим. 
Бу саф ар о ғр и қ н и н г зўридан и н ф а б юбордим.
Ч ол илож сиз ортига қайтиб, қўлим дан уш лаб турғазди.
135

---

— С ен олдинга и н ти л и ш и н г керак, — деди ю м ш оқ, 
ам м о қатъий оҳангда.
— Я н а дарахтга урилсам , бош им и кки га бўлинади! — 
дедим йиглам сираб.
— О рқага қайтиш йўқ!
У и кки қўлим ни елкаси дан уш латиб, ю гуриш га туш ди. 
Ю зимга майда ш ох-ш аббалар урилар, кўзим ни ю миб ол- 
гандим . Л ек и н ҳадеб юзга ш ох-ш абба урилаверса, од ам ­
н и н г эти н и пўла қи либ қўяркан. Э н ди э н к ай и б , о қсо - 
қолн и пана қи л и б чопиш га туш ди м. У ни н г бўйи м е н и ­
кидан паст, югуриш ўта н оқулай ки , бир неча марта оёгим 
ч алиш иб й и қ и лай дедим . Б и р о қ чол ни м ен и н г аҳволим 
мутлақо қи зи қти рм ас, у ти н м ай ю гурарди. “ Б ун и н г чар- 
ч ам аган и н и , озги на дам олса н и м а қ и л ар к а н ?” — деб 
ўйлайм ан.
Бир маҳал оёгим чуқурчага туш иб қайри либ кетди, 
йиқилди м . О ёгим си н д и -ёв д ей м ан , о ғр и қ жуда кучли 
эди. И нграб ёти ш и м қ а р и я н и н г парвойига ҳам келмади. 
Т ортаётган азоб лари м ка м л и к қ и л ган и д ай , қўш им чага 
эш и м ча қилиб аям асдан оч б и қ и н и м га и кки марта тепса 
бўладими?
— Қ асдингиз б орм и менда?! — дея ўкириб юбордим.
— Тур! — деди у газаб билан.
Товуш и ш ун чалик ўткир ч и қц и ки , о ғри қн и ҳам уну- 
тиб, сакраб турдим. Ю гурмай д есам , чол ян а калтаклаб 
қоли ш и дан қўрқам ан, югурай десам , оёғим узилиб туш - 
гудай оғрияпти. Хуллас, ялан гл и кка ч иққун им и зча ит азо- 
бин и кўрдим.
Қ ар и ян и н г оғзидан: “ О зги н а дам о л ” , деган ran ч и қ и - 
ши билан ўзим ни ерга таш ладим . Н егадир ўки ри б -ўки - 
риб йиғлагим келди. Л ек и н ... Т и ш и м н и ти ш и м га бос- 
дим.
Ҳартугул, оқсоқол анча дам олиш и м га и зн берди. Ўзи 
эса у ф ққ а ти ки л ган ч а бир н и м аларн и пичи рлаб ўтира- 
верди.
Т он г отди. Ч а р ч о қ ва оғриқдан инқиллаб, ухлаб қоли б- 
ман. Чол ўтирган ж ойидан туриб ёни м га келди -да, оёғи м - 
ни кўздан кечирди. С ўнг б о ш и н и сар ак -сар а к қилиб:
— Б ош қа ю гуролм айсан, — деди. “С ен да ҳам ю рак
136

---

б ор э к а н -к у , сен ҳам ту ш у н а р к а н с а н -к у , кўрд и н гм и , 
оёғи м н и м айи б қи л д и н г” , деб хаёлимдан ўтказдим. — 
Ў зинг ай бдорсан , — деди у гўё ф и к р и м н и уққандай.
Гапини қаранг: ўзи нг ай бдорсан , эм иш . Н им а, мен ўз- 
ўзим дан шу қалин зи м -зи ё ўрм он ичида ю гурибманм и? 
М енга қолса, то н г отиб, ҳам ма ё қ ёри ш гани д ан кейи н
м ана шу ял ан гл и к к а келиб, қанча бўлса ю гураверардим. 
С енлардай бўламан деб бирон ж ой и м н и м айиб қилиш им
ш артми?
— К ей и н ч ал и к ўзи нг туш униб оласан, — деди д и қ қ ат 
билан ю зимга ти ки л и б турган оқсоқол. С ўнг қўлимдан 
тутиб, ўрним дан туриб о л и ш и м га кўм аклаш ди. К ейин 
ю рғизиб кўрди. Ч ўлокдани б ю риш им дан кўнгли тўлмай:
— М ен сен и оп ичлаб олам ан, — деди.
Бир кулгим қистайди, бир жавшим чиқади. Ёш и юз 
ўттиздан ош ган бу чол уш окдай гавдаси билан мени орт- 
моқлаб қаергача борарди? К ўтарам ан деб қоқ и л и б кет- 
маса бўлгани. Қ олаверса, биздаям гурур бор, чоллар ус­
тига м и н иб оладиган хотинчалиш лардан эм асм из.
— Ш арт эм ас, аста-секи н ўзим бораверам ан.
О қсоқол ж илм айди. С ўнг м ендан сўраб ҳам ўтирмай,
бир қўлимдан тортиб, оёгим дан ч аққ он кўтариб, ел каси - 
д а хуржундай осиб олди. “ Баттар бўл, ҳозир й и қ и л ас ан ” , 
деб ўйладим. Л ек и н у пилдираб ю риб кетди. “ О згина 
юр, ундан кейи н кўраман ҳ о ли н гн и , қари ч ол ” , деган 
хаёлда индам ай кетаяпм ан. Ю з метр, и кки юз метр юрди, 
кей и н қали н ўрм он бош ланди. Б и р о қ қария тўхтай д е- 
майди. Қ айтанга, ш ундоғам ш и лин и б кетган ю зимга ш ох- 
ш абба урилиб баттар азоблайди. М англайим даги гурра- 
н и н г л ў қ и л лаш и н и -к у , айтм ай қўя қолай.
Ў р м о н н и н г ўрталарига етгани м и зда чол мени секи н
ел каси дан ерга туш ирди. Бу чол мени о р тм ок ^ай м ан деб 
бели ч и қ и б кетди -ёв, дегандим , у ҳатто ҳансирам асди 
ҳам. М ени кўтариб ол ганда қандай бемалол турган бўлса, 
ҳозир ҳам худди ш ундай қ аққай и б турибди.
— Бу ёғига ўзи нг йўл то п и б б орасан, — деди у ил- 
ж айиб. — О го^пантириб қўяй: таёққа суянадиган бўлсанг, 
ўзингдан кўр.
“О н ан гн и эмгур! — ичим да сўкдим уни. — Бу аҳволда
137

---

қандай етам ан? С оғ оёғи м н и ям м айиб қи лай м и ? Ў зи, 
сен дўстга ўхш ам айсан. А гар сал од ам гарчи лиги н г бўлга- 
нида, мени бунча қи й н а м ас д и н г” .
О қсоқол хай р-м аъзурн и насия қилиб, ортига бурилиб 
кетди. Ў рм онн и нг ўртасида ёлғиз қолдим . А лам им к е ­
ли б , ерга чўзилдим . Бош , о ё қ оғри ғига хўрлигим қўш и- 
ли б кай ф и яти м бузилди. Кўп азобларн и кўрдим -у, л ек и н
бу падар лаън ати н ин зага ўхш аб ҳеч ким мени усталик 
билан л аққ а туш ирм аган. К ам бағални урм а-сўкм а, кўйла- 
гини йирт, дейиш ади. О қсоқол ҳам ш ундай қилди. Беих- 
ти ёр кўзимдан ёш ч и қ и б кетди. Б урн им ни торта-торта, 
кўз ёш ларим ни каф тим билан артдим. С ўнг секи н ўрним - 
дан турдим. Аввалига: “ О қсоқол уриб ўлди рм айди м и , б и ­
рорта т а ё қ то п и б суяни б кетам ан ” , деган ўйга бордим. 
Л ек и н қўрқдим. Одам ти н и м с и з калтак еяверса ҳам бе- 
зиллаб қоларкан.
Бир оёкда ч ўлоғутн и б ҳаккалаб кета бош ладим . Бах- 
тим га, дарахтлар қали н , уларга суяни б , н аф ас ростлай- 
м ан, сўнг ян а йўлимда давом этам ан.
А зобдан, очли кдан ти н к а-м ад о р и м қуриб, о қ со қ о л н и н г 
уйига етиб борган им да қуёш ти ккага келган эди.
— М ан а келди м , — дедим кўзим ни зўрға очиб. — Я на 
қаерга бориб келай?
Бўсағада чордон а қуриб, чой ичаётган оқсоқол ти р- 
ж айди (чой ичиб ўтирган ж ой и н и қаранг).
— Я хш и, — деди п и н аги н и бузмай чол, — ёним га 
ўтир.
— Ў тирмайм ан.
— Нега?
— К ей ин тури ш и м қийин.
— Ўтир, б ош қа турм айсан.
К ам пирлардан бири тоғора кўтариб кирди. У ни н г о р ­
тидан келган қ и зн и н г қўлида \а р хил кўкатлар бор эди. 
Ч ол аввал тоғорадаги сувда оёғи м н и ювди. С ўнг ш иш ган 
ж ой и га кўкатни эзғилаб суви ни чи қари б босд и -да, усти ­
д ан латта билан си қ и б боғлади. М англайим га \а м кўкат- 
ни си қи б босиб, боғлаб қўйди.
Уч кун чўлоқлан иб ю рдим. Чол м ени ётқ и зи б қўйм а- 
д и, қўлимга арабча ёзувдаги ки тобни берди. “ Н и м а қила-
138

---

ман буни? Ў қий о л м асам ” , д еган д им , ян а калтак остида
ҚОЛДИМ.
Тўрти нчи куни оқсо қо л оёгимдаги латтани ечиб таш ­
лади. Ш иш қайтибди.
— Тузук, — деди чол, — дардга бардош ли экан сан . 
М англайингдаги ғурра ҳам қайтибди.
Л ек и н бундан м ен қувон ган им йўқ, ҳозир тузалган 
бўлса, кечқурун бундан баттар аҳволга туш ади, деб ўйла- 
дим.
— Баракалла. Д ем ак, б ирон ж о й и н гн и ж ароҳатлам ас- 
л и к ўзингга боғли қ, чидасанг — шу, — деди у хаёлим ни 
уққандай.
М ен ж авоб беролм адим . Н и м а ҳам дердим , у ҳ ақ эди. 
Ч унки ўзим улардай ч аққ он бўли ш н и , ҳар қандай ш аро- 
итда рақибдан устун кели ш н и истадим.
— Сёхэй! — дея чақи рди оқсоқол.
О қсоқол ҳам м ан и н г кўз ўнгида м ени ш арм анда қилган 
йигитга бу саф ар ўз ти лида гапирди. Ҳ ар доим олдимда 
мен туш унадиган лаҳж ада гап и риш ларига ўрганиб қол- 
ган э к ан м ан , хафа бўлиб кетдим.
Т аб и и й ки , ran мен ҳақим да эди. Д ем ак, улар м ен и н г 
туш ун и ш и м н и исташ м аяпти . Бун ин г устига, С ёхэй м ен ­
га б еп исан д қараб қўйди. “ Ш ош м ай тур, — кўнглим дан 
ўтказдим , — м ен си м асли к қан ақа бўли ш и н и кўрсатиб 
қўям ан ҳали сенга. П уш айм он ед и рти рм асам ...’’.
— С ёхэй билан бирга и ш лай сан , — деди гаплаш иб 
бўлиш гач оқсоқол менга ю зланиб. “ Ш арт э м а с ” , д ем о қ - 
чи бўлдим-у, л ек и н ти ли м н и ти йди м . Н орози лиги м н и
кўзимдан илғаган оқсоқол елкам га қўлини қўйиб:
— Ҳ ам м аси яхш и бўлиб кетади, — д ея ю патган бўлди.
Сёхэй ўрмон б ош лан адиган ж ойгача мен билан ён м а-
ён борди. С ўнг туйқусдан югуриб ўрм он н и оралаб кетди. 
О ртда қоли б кетм асли к учун мен ҳам югурдим. Т ан олиб 
айтай, С ёхэй оқсоқолдан ч аққ он эди. У ни н г ш ох-ш абба- 
ларга чап бериб ўтаётгани сезилм асди. Л ек и н мен ҳам 
энд и п и ш и қ бўлиб қолгандим . И чки бир туйгу билан 
ш охларни ён лаб ўтиш га и нти ларди м . Тўғри, ҳозир кун ­
дуз, ёруғда ҳам ма нарса кўзга яқ қол кўри н иб турибди. 
А ммо барибир ялангли кка чиққунча пеш онам ғурра бўлди.
139

---

Ў пкам бўғзим га ти қи лаёзди . С ёхэй эса ҳеч нарса кўрм а- 
гандек, ҳатто ҳансирам асди ҳам.
Бир оз дам олдик. Т ўғрироғи, мен н аф ас ростладим. 
А нави қан отси з “ қу ш ” эса бир д ақи қа бўлсин ти нм ади. 
Ҳали сакрай ди, ҳали ум балоқ ош ади ... “ И лон р а қ с и ” га- 
ям туш ди. К ей ин ёним га келиб:
— Энди ён м а-ён ю гурамиз, гавдамни қандай тутиш им - 
н и , н аф ас олиб н аф ас ч и қ ар и ш и м н и кузатиб бор, — 
деди.
У кўкрак қаф аси н и олди н роқ, б о ш и н и озги н а орқага 
таш ларкан , менга ўхшаб тез-тез эм ас, балки сек и н ва 
чуқур наф ас оларди. Ю гура туриб бундай қилиш осон 
эм аск ан . Белим тол и қи б, анча қийналдим .
О радан бир ой ўтгач, ю гуриш ни ўргандим . Бўш вақ- 
тим да араб и м лоси н и ўқиб, ҳарф ларин и б и р м а-б и р ёдла- 
дим . Ҳ иж ж алаб сўзларини ҳам ўқиш га ки ри ш а б ош ла­
дим. Албатта, ўқиш қ и й и н , ўқиган сўзларим м аъноси ни
билмасдим . Д астлаб мени бу нарса қи зи қти рм ади ҳам. 
С ўнгра ўз-ўзидан ўқиган сўзларим хаёлимда так рорлан а- 
верадиган бўлди. Ю гураётганимда, ш охларга усталик б и ­
лан чап бериб югураётиб ўш а сўзларни ўзим сезмаган 
ҳолда такрорлайверардим .
К ей ин ги ойдан ян ги маш гулотни бош ладим . О қсоқол 
ҳассадай келадиган таёкутарни ерга қоқи б чикди. К ейин 
С ёхэйн и ч ақи ри б, таёкдарн и теп и б си н д и р и ш н и буюрди. 
С ёхэй худди эр м ак учун теп аётган дай, таёкдарн и ҳеч бир 
қи й и н ч и л и кси з си н ди ри б таш лади. Н авбат м енга кели - 
ш и н и и ч-и ч и м дан сезиб турарди м. Ш ундай \а м бўлди.
Б и рин чи таёқн и теп и ш и м билан ч и н қи р и б ю бордим. 
С уякларим си н и б кетгудай бўлди. В ой-войлаб оёгим ни 
уш лаб ўтириб қолдим. О қсоқол қўш им чага эш и м ча қилиб 
бош и м га урди ва кей и н ги таёқн и теп и ш га мажбурлади. 
О қибати шу билан тугадики, и ккала оёгим ҳам латтага 
ўралди. Ҳ ар қалай, суякларим мустаҳкам э к а н , ш и кает 
етм абди. “ Бир ҳафтада отдай бўлиб к етасан ” , деди оқсо- 
қол. Л ек и н бу саф ар дам олдириб қўймади. Ҳ ар хил 
м аш к^арни қи лди ри б, кун бўйи ю ргизар, орада и кки
соатча китоб ўқитарди. Кеч га бориб қўш дан чиққан ҳўкиз- 
дай овқатн и ей и ш га ҳам м адорим етм ай қоти б ухлаб
140

---

қолардим . Я н а то н г бўзарм ай уй ғони ш и м , қуёш терак 
бўйи кўтарилгунча бад ан тарб и я билан ш уғулланиш им
ш арт эди. Ф ақ ат орадан са к к и з ой ўтганидан сўнггина 
таёкд ар н и н г етти -сакк и зтаси н и си н ди ролади ган бўлдим. 
Б ош қа м аш қларга ҳам уқувим кели б қолди. С ёхэй билан 
навбатдаги сп ари н глари и н г бирида унинг оёғига бир мар- 
таги н а тепиш га ҳам улгурдим. Тўғри, ш ундан кейи н унинг 
жаҳли чиқиб, бир д ақи қага қолм ай , м ени ерга чўзилти- 
риб қўйди. Л ек и н кун д ан -кун га маҳоратим о ш и б бораёт- 
ган и н и сезардим . Ш униси муҳим.
Бу ерда илгари б и р -и к к и марта қор ёқ қ ан экан . Уни 
ҳам оқсоқол дан бош қа ҳеч ким кўрмаган. Д ем ак, бунга 
ҳам кам и да етм и ш -саксо н йил бўлган. Қ адам им “ қутлуғ” 
келдим и ёки вақт-соати етганм и, ш у йил қор ёғди. Қ ан - 
ч али к ч аққ он бўлм асин, совуқдан бу ер н и н г одам лари 
анча д ий д ираш д и. Ўша кунлари мен билан оқсо қо л ги н а 
таш қарида юрдик. Одатдаги м аш кдарн и баж арм адик, бал­
ки орол ш им олидаги то ққ а бориб келдик. Бу тоғн и мен 
узокдан кўргандим. А мм о ён и га бирор марта б орм аган - 
дим . Тоғда у н чали к узун бўлм аган, оғзи ҳам торги н а 
(бир ки ш и ги н а си ққ ули к) ғор бор экан . О қ соқол, ун и н г 
уруғ-аймоғи бу ғордан ом б ор си ф ати д а ф ой далан аркан. 
Ун ва б ош қа егуликларни олиб қайтдик. Қ и зи қ, улар­
н и н г д еҳқо н ч и л и к билан ш уғулланганларини кўрм аган- 
ди м , қаердан ш унча озуқани й и қ қ ан , ҳай рон м ан . Қ ола- 
верса, бутун қавм да тўрттагина си ги р бор. Е линлари ерга 
теккудай, кўп сут беради. Э ш акдан катгароқ, отдан ки- 
ч икроқ, ў зи м и зн и н г хачирлардай келадиган отдан бош қа 
улов йўқ.
У ч-тўрт кунда қор эри б , ҳаво илиди. А ввалгидай м аш - 
ғулотлар бош лаб ю бордик.
О радан и кки йил ўтиб, тезл и к ва м уш тлаш иш да орол- 
даги етти -с ак к и з ёш ли ларн и ортда қолд ири б кетдим . С ё­
хэй ва у қаторидагиларга эса етиш қи й и н эди. О қ со қо л - 
н и н г ай ти ш и ча, бундан у ёғига ўтолмас э к а н м а н , ёш им
ўтиб қолибди. К ўнглим да я н а кўп -нарсани ўрганиш н и я - 
тим бор эд и -ю , бу ерд аги ларн ин г ўргатиш истаги йўқди- 
гини сези б , индам ай қўя қолдим . А мм о \а р куни оқсо- 
қол билан бирга тўрт-беш соат китоб ўқир ва ўқи ган ла-
141

---

р и м н и н г м ағзин и чақи ш га уринар эдим. Бирорта араб 
билан гап лаш гани м йўғ-у, л е к и н араб ти л и н и ан ч а-м ун - 
ча ўрганиб олдим.
— Д унёни англадим , — деб қолди бир куни оқсоқол.
— Ш у пайтгача б илм асм и д ин ги з? — сўрадим ҳайрон 
бўлиб.
— Й ўқ. Б и л м асд и м . Д ун ёда О л лоҳгаги н а с и ғи н и б , 
У ни н г буюрган ам алл ари н и ги н а баж ариш кер ак экан , 
холос. Д унёга эга чи қам ан деганлар... Кел, бир н арсани 
сенга кўрсатам ан, — деб у таш қари га ю рди, мен о р қ аси - 
дан эргаш дим . У ўрм он га кирди ва н и м ан и д и р қи д и- 
риш га туш иб кетди. Н и м ан и и злаётгани н и сўрасам ай т- 
мади. Ўзи қидирди. Я рим соатлар ўтган ид ан кей и н ги н а 
и злаган ин и топди.
— М анави чум олиларга қара, — деди ҳаш аротларни 
кўрсатиб.
Қ арадим , б и р о қ ҳеч балони туш унм адим . О ддий чум о- 
лилар. Ғ и зиллаб б ори б -к ел и б , хас-хаш ак таш иётир.
— Б уларн и нг п одш оси ни ўлдириб қўйсанг, м ана ш ун ­
дай беозор, м еҳнаткаш ҳаш аротлар ўртасидаям қи рғи н - 
барот б ош лан иб кетади. Т о ки битгаси ҳоки м и ятга эга 
чиқм агун ча б и р -б и р и н и қираверади.
— К ей и н -ч и ?
— Ҳеч нарса. Ҳ оки м еб ётади, холос, б ош қалар иш - 
лайди. Я на кўп ай и ш даври б ош лан ади. С ўнг б о ш қ а чу- 
м олилар билан уруш бўлади. Қ и р ғи н -б ар о т так рорлан а- 
ди. Б и ласанм и, уруш н им адан кели б чиқади? С абаб б и т­
та — ем иш талаш иш . Қ ори н ғам и н и н г таш ви ш и . Бош қа 
мақсад йўқ. Ҳ о к и м и ят учун ж ан ж ал ларн и н г моҳиятида 
шу нарса ётади, аслида. Бегона чум олилар маҳв этилгач, 
уларн и нг тўплаган озуқаси бу ёқ қ а таш и б келтирилади. 
Д ем ак, бу йўл п еш он ан гн и терлатгандан кўра сам арали - 
роқ. Беш -ўн м и н г чумоли ўлса, ўлибди-да! Ҳ ок и м га зиён 
етм аса бўлгани, ш униси муҳим. Агар ҳо ки м н и н г бу б и ­
лан ҳам наф си қон м аса, я н а б ош қа чум олиларга, бош қа 
ҳаш аротларга ҳужум бош лан ади... О дам лар орасида бу 
ҳолат б о ш қ ач ар о қ кечади. Ч ун ки о д ам ларн и н г чум оли- 
лардан ф арқли том он и — акди бор. А й тай лик, битта уруғ 
и к к и н ч и си н и босиб оли ш и , ерлари га эга ч и қ и ш и лози м .
142

---

З а м о н а ви й так ти к ад а қи лич я л ан ғо ч л аб , ч ум олиларга 
ўхшаб “ур а-у р а” қи л и н м ай д и , балки ҳийла иш латади. 
Я ъни со п и н и ўзидан чиқаради.
— Қ ан ақа c o n , қан ақа ҳийла?
О қсоқол менга қараб кулди. А ф тидан, эзм ал и к қи ла- 
яп м ан , деган хаёлга борди. В аҳоланки, м ен у н и н г гапла- 
ри ни ж он қулоғим б и л ан эш и таётган д и м . Ч ум олилар 
“ф ал с аф а"си
бироз 
эн сам н и
қоти рган д и -ю , л ек и н
кей и н ги гаплари қ и зи қ эди.
— А йтайлик, битта уруғ б о ш қ а си н и н г устига бостириб 
борди. Енголм ади. А н и қроғи, енгди. П од ш оси н и ўлдир- 
ди. Л екин халқ ти н чи м ади . Ҳ али у бурчакдан, ҳали бу 
бурчакдан бош кўтарганлар кўп. Ш унда у ўзи қўйган 
қўғи рчоқ \о к и м н и атроф и д аги ларн и н г қўли билан йўқ 
қилиб, ўрнига ўғлини қўяди. У йи н гн и чумоли босса, қуту- 
л и ш н и н г эн г осон йўли, б иттаси ни заҳарлаб қўйиш . Бир 
оз ф урсат ўтар-ўтм ай, ҳам ма ч ум оли н и н г оёғи осм ондан 
келади. Ў ғи лн ин г ҳам ўз қон д ош л ари га н исбатан н аф ра- 
ти қўзийди. О тасини ўлдирганларни б и ттам а-би тта й ўқ 
қи л и ш га туш иб кетади. Қ араб сан к и , ж и ғи б и й р о н , ж а н - 
гари уруғ ўз-ўзидан и тоаткор, ҳар битта сўзи н гни қулоқ 
қоқ м ай баж арадиган бўлиб қолади.
— М ен оддий одам м ан. Бун ақанги и ш ларга алоқам
йўқ.
— Б и лам ан , л еки н ю ртингга етгунингча ҳали кўп во- 
қеаларни бош и нгдан кечи ри ш и н гга тўғри келади. Хари- 
тадан сен и н г ю ртинг қаердалиги н и кўрдим. Б и лам ан , у 
ер ниҳоятда ти н ч , одам лари аҳил. М ана, неча йиллардан 
бери ўш а ерда уруш б ўлганини эш и тм ай м ан . Л ек и н сен 
босиб ўти ш и нг керак бўлган б ош қа туп роқлар ҳам б ор­
да. Ҳ ози р неф ть деган бир бало ч и қ қан . У ни н г эгаси 
сўзсиз д ун ён и н г э н г бой ки ш и си га айланади. Бу эса у 
ер н и н г уруш ўчоғига ай л ан и ш и га олиб келади. Ч унки 
бой бўлиш ни истаганлар н иҳоятда кўп. А й н иқса, зўра- 
вон давлатлар.
— С из буларни қаердан биласиз? Бу ерда на тел еви ­
зор, на газета бор. С и з айтган уруш лар неча м и н г ки ло­
метр нарида бўлаяпти.
143

---

О қсоқол м енга қараб қолди. С ўнг кў зи м н и н г устидан 
барм окдари н и юргизиб:
— Ю р бу ёққа, — деди.
Б из ози қ-о в қатл ар сақлан адиган ом б ор — ғорга ки р- 
дик. Ғ орн и н г сўл том он и да тош дан иш лан ган э ш и к бор 
экан . Уни бир қараш да п ай қаш муш кул эди.
О қсоқол таш қи том он га бўртиб ч и қ и б турган тош н и
итарган эди, э ш и к очилди. И ч кари н и кўриб оғзим л ан г 
очилиб қолди. Ў рмонда бу қавм ибтидоий ҳаёт кечи рса- 
да, бу ерда эн г зам он ави й техн и калар ўрнатилганди. А ф - 
суски , бу тех н и кал ар н и н г н ом и , қандай қўллан и ли ш и н и
билмасдим . У ларнинг тугмалари, майда чирокдари кўпли- 
гидан ҳайратга туш дим. Э сим да, б и р вақтлар Қ озоғис- 
тон дан ракета учири ш ган лари да, м ана ш унга ўхшаш ап - 
паратуралар билан б о ш қар и ш ган и н и телевизордан кўрса- 
тиш ганди. М иям га келган хом хаёлни қаранг: “ Булар ҳам 
яш и р и н ч а ракета учири ш са к е р ак ” .
И кки й игит беш -олти та радиодан таралаётган о в о з- 
ларн и м агн и т тасм асига ўхшаш тасм аларга ёзи б олаёт- 
ганди.
— Б уларн и нг бари тўлқи н тутадиган м ослам алар, — 
деди оқсоқол туш унтирган бўлиб, — қаерда қандай тўлқин 
тарқати лса, тоғ тепасидаги сим орқали м ан а ш у ап п арат- 
лардан эш и там и з.
У ш ундай д ей и ш и б илан ён и м и зга ҳовли қ қан ча С ёхэй 
ки ри б келди:
— П ароход яқ и н л аш аяп ти .
О қ со қ о л н и н г ранги ўзгарди, б и р муддат хабарчи й и ­
гитга терм или б турди-да:
— Ҳ али вақт бор эди -ку. Бир ҳаф тадан кейи н келади, 
деб кутгандим. Б ирон нарса бўптим и? — деди.
С ёхэй ж авоб қилм ади. Ш ундан сўн г б и з ш ош ганча 
таш қари га ч и қ ди к ва гўё ки м ўзарга чопгандай хабарчи 
кўрсатган том он га югурдик. Ш у пай т эътибор қилдим: 
ю гуриш да оқсоқолдан ўтиб кетарканм ан . У нга кексали к 
энди кучини кўрсатаётганга ўхш айди.
О р о л н и н г ш и м о л и -ш а р қ и га етган и м и зд а б и з том он
яқ и н л аш и б келаётган пароход кўринди. О қсоқол С ёхэйга
144

---

қўли билан и ш ора қилди. Бу, ҳам м ани йиғиб олиб кел, 
деган и эди. Аввал \а м ун и н г бу и ш ораси н и кўргандим.
Кўп ўтмай, оролдаги б ола-ю қариялардан бош қа \а м м а
йиғилди. Ҳ ам м аси н и н г бўйнига н айзалар оси лган , бели- 
га қилич тақилган ди. О қсоқол ҳам улар келтирган қурол 
билан қуролланди. Ёлгиз м енги н а асб о б -ан ж о м си з эдим.
К ема қиргокдан и кки ю з метрлар нари да тўхтади ва 
ундан битта қ а й и қ сувга туш и ри либ, биз том он га сузиб 
кела бош лади. Бир оздан кейи н қ а й и қ қи ргоққа етиб 
келди ва м ен ан грай и б қотдим: қай и қд ан б и ри н чи бўлиб 
туш иб, о қ с о қ о л н и н г ён и га келиб у билан қучокдаш иб 
кўриш ган одам н и танирдим! Бу ўш а — б и зн и итдай иш - 
латиб, сўнг ўлим оролига жўнатганлардан бири эди. У нинг 
пароходда и рж ай и б-ти рж ай и б б и зн и кузатиб қолган ли - 
гини а н и қ -т и н и қ эсладим .
Билагим га куч йигилди: “Ҳ ози роқ, ҳ о зи р о қ ўлдира- 
ман. Энди мен о ж и з эм асм ан . Буни ти л к а-п о р а қилиш га 
қурбим етади. Ў либ кетган ш ерикларим учун, ўзим учун 
ҳ ози р н и н г ў зи даёқ ўч оламан! М ен и н г б и ри н чи қурбо- 
ним шу бўлади!” — дея ўйладим. Қ ўлларим ни мушт қилиб 
тугиб, унга яқ и н л аш а бош ладим . М ақсади м , бир зарба 
билан уни асф аласоф и л и н га ж ўнатиш эди.
У том он га и кки қадам таш лаш и м билан оқсоқол ўги- 
рилиб м енга ш унақа ўқрайд и ки , ж ой и м д а тақ қ а тўхтаб 
қолдим . “ Н аҳотки оқсоқол у б илан о ш -қ а т и қ бўлса?! Н а- 
ҳотки ш ер и к лар и м н и н г ўлиб кетиш ида, сунъий брильян т 
тай ёрлаш да ун и н г ҳам қўли бўлса?” Б и л и м ли , д о н о қари- 
ян и н г бу н опок иш ларга аралаш иш и мумкинлигига и ш он ­
гинг келм айди. Л ек и н ун и н г лўттибоз ж и н оятчиларга ш е- 
ри кл и ги н и кўриб турибм ан-ку! Қ ар и ян и н г қозирги кили- 
гига у н и н г дунё бузгунчилари ҳақидаги гаплари мутлақо 
тескари-ку! Бош им қотди. Бир том он д ан , оқсоқол менга 
устоз. Б о ш қа тараф дан, килаётган иш и...
О ксоқол билан ўш а мен тан и й д и ган , кўзим га балодай 
кўринаётган чаки ри лм аган меҳмон қўлтикдаш иб биздан 
нари кетиш ди. Т алай муддат н и м ан и д и р гаплаш иш ди, 
баҳслаш иш ди \а м . Охири бир тўхтамга келиш ди чоги, 
б и р -б и р и н и н г қўлини си к и б қўй и ш ди-да, ён и м и зга к^й - 
тиш ди.
1 0-08-531
145

---

О қсоқол бизга бир оғиз: “ О либ к ели н гл ар” , деди. М ен 
н и м ал и ги н и туш ун м асам -да, й игитларга қўш или б к ет­
дим .
С ёхэй отн и аравага қўш аётганида:
— Н и м а қи лам и з? — дея сўрадим.
— Бизга мол олиб келиш ган. Т уш и ри б олам и з, — ж а ­
воб қилди С ёхэй и ш и билан андарм он бўлиб.
“ Қ ан ақанги мол? Нега ай н ан ўш а қаллоб олиб келади? 
Қ андай алоқа боғлаган ?” — деб у н и н г б о ш и н и қоти ри б 
ўтирмадим. Я хш и си , ҳам м аси н и кузатай, ш унга қараб 
иш тутам ан, деб кўнглим га тугиб қўйдим.
Биз боргуним изча кем а қи рғоққа яқ и н лаш и б , беш -олти
қ а й и қ устига оқсо қо л айтган турли-тум ан “ м о л "н и ортиб 
сузиб келарди.
И ш қизиди. Б и з ом борга тўрт м арта қатнади к. У н, ёғ, 
гуруч, к и й и м -к еч ак , я н а турли и ди ш лардаги егули к-и ч - 
ки л и кларга ом бор тўлди. Булардан таш қари , о қсо қо л эл- 
ли к тад ан зи ёд турли тилдаги қ а л и н -қ а л и н ки тобларн и
ҳам олди. Ш ундан к ей и н кем а изига қайтиб кетди.
И ш лар тугаб, кутубхонага ки рдим , ян ги китоблардан 
б и ри н и берилиб варак^аётган о қ с о қ о л н и н г ён и га б ор­
дим .
— С и зн и бош қача одам деб ўйлардим , — дедим им кон 
қадар ўзим ни ж иддий тутиб, — л еки н қи лган и ш и н ги зн и
кўриб оғзим очили б қолди.
О қсоқол аввалига ю зим га аж аблани б қаради, сўн г кул- 
ди-да:
— Э н ди ки м деб ўй лаяп сан? — деб сўради.
Бир муддат каловланиб қолдим. М и ям га тузукроқ ф и к р
келм ай , қийналдим . Н иҳоят тилим айланди:
— С изга бу н арсаларни бериб кетган од ам н и яхш и 
тан и й м ан . А слида у одам м ас, ҳайвондан баттар. Ў ш а-да 
б и зн и эш акд ай иш латган , к ей и н таги теш и к қай и ққ а 
ўтқазган. С и з бўлсангиз, у би лан олди -б ерд и қи лаяп си з. 
Ш уни н г учун кўнглим да шубҳа п ай до бўлди.
— Бу жудаям яхш и. О дам ф и кр л ай би л и ш и ва ф и к р и - 
ни бировга уқтира оли ш и ло зи м . Акс ҳолда, у н и н г ро- 
ботдан ф арқи қолмайди. Сен айтган одам н и нг исми П ийя. 
У ни н г ки м л и ги н и яхш и б илам ан. М ен у б илан савдо
146

---

қ и л д и м . П ул б е р д и м . Э в а з и г а н и м а л а р о л г а н и м н и
кўрдинг. Бу билан у н и н г ш еригига ай л ан и б қолм айм ан. 
А йни пайтда савдо қи л и ш и м и з учун ундан иш он чли роғи
йўқ. Т ахм и н ан й и ги рм а беш йил бурун учта савдогар- 
н и н г м оли ни сотиб олгандик. О радан и кки ой ҳам ўтмай, 
улар н авбатм а-н авб ат бости риб келиш ди. Ў ш анда э л л и к - 
та о д ам и м и з нобуд бўлди. У лардаги қурол бизда й ўқ эди. 
Бун ин г устига, улар биздан уч баробар кўп эди. К ем ала- 
ри қи рғоққ а яқ и н келм ади, узоқдан туриб тўпга тутди. 
Й игитлар сузиб бориб чўктириб ю боргунча биз ҳам анча 
талаф от кўрдик. М ана, кун д ан -кун кам ай и б, ер ю зидан 
уругимиз бутунлай й ўқ бўлиб кетиш араф аси да. А ёлла- 
ри м и здан б ирортаси ҳом иладор бўлса: “ И ш қи ли б , чақа- 
л о қ н оги рон ту ғи л м аси н ” , деган хавотирда ю рагим ни 
ҳовучлаб турам ан. Ч унки бу ерд аги ларн ин г ҳам м аси би р- 
бири га яқ и н қариндош . Т уш унасанм и шуни?!
С ўнгги гапни айтаётганида о қ с о қ о л н и н г кўзи ёш лан - 
д и , ияги титради, қўллари муш т бўлиб тугилди.
— М ен, — дедим б ош и м н и эгиб, — мен сизларга бего- 
н ам ан -ку. Ф ой дам тегиб қолар.
— М ен сендан олдин бу ф и к р га келганм ан . Ҳ атго бир 
саф ар Ренага уй лан тирм оқчи \а м бўлгандим.
К ўз ўнгим дан истараси и сси қ, кўзлари кагга-катта, юзи 
оп п о қ , д о и м о ялти раб кўзни олувчи қора сочлари белига 
туш ган хуш бичим , ю зида кулгичи бор қ и з ўтди.
— Л еки н дарров ниятим дан қайтдим . Ч ун ки суяк бу- 
зилади. Туғиладиган ф ар зан д биздан кўра се н и н г м илла- 
тингга я қ и н р о қ бўлади. С уяк ўзгаради. У ндан 
кейи н
бош қалардан ф ар қ и м и з қолм айди.
— Ф ақат қариндош -уруғлардан туғиладиган болаям си з- 
дай акдли бўлм айди-ку. Бир кун ўзи нги з хавотирланиб 
айтаётган воқеа рўй бери ш и дан қўрқм ай си зм и ?
— Б ош қа ж ойларда ҳам н и н зал ар яш аш ади . М уҳими, 
ул арн и н г қон и ай н и м аган бўлсин, улардан кўп ай и ш и м и з 
учун ф ой далан ам и з. Агар қизлари бўлса, бир й и ги ти м и з- 
га учтасини олиб берам ан. Агар й игит дуч келса, и кки - 
учта қи зи м и з ун и к и ... У муман, бу гапни тўхтатайлик, 
ўзингга теги ш ли си н и б или б одди н г, там ом . Б ош қа бу 
ҳақда оғи з очма.
147

---

— К ечири н г, билм асдан гап и риб қўйдим.
— Н и яти н г ём он эм ас, шу боис, хафа бўлганим йўқ. 
Билсанг, дарахтда оёгидан осилиб турган чақалоқни , ўзинг 
бир аҳволда бўлсанг ҳам, ечиб олган сан . Бу яхш или кд ан
дарак. Ш унинг учун ҳам сенга қўлимиздан келганча ёрдам 
бераяпм из.
— Раҳмат.
— Э нди м анави ки тоб н и ўқи , рус ти лида ёзи лган . 
Ў зингга тан и ш сўзларни то п сан г аж абм ас, хурсанд бўла- 
сан.
Ч олн и н г бу гапидан ч и қ и б кетиш им л о зи м л и ги н и ту- 
шундим.
У берган ки то б н и н г м уқовасига қарам адим ҳам. Ку- 
тубхонадан ч и қ и б , ўрм онга ки рдим , у зо қ кетмадим. Бир 
о з ю ргач, м айса устига ўтирдим. К итоб н и в а р а ^ а г а н
ки ш и бўлдим-у, ам м о ўқиёлм адим . Н игоҳим сатрлар ус- 
ти да ю гуради-ю , хаёлим оқсоқол билан бўлган суҳбатда. 
Ў рин си з берган саволлари м дан виж доним қи й налаёти р. 
“ Бегона эм и ш м ан , ёрдам им тегиб қо л ар м и ш ” . Я на н и ­
м аларни кўнглинг тусаб қолди, йигитча? Ўзи асли ки м - 
сан? Ш у чол ёрдам берм аган ида, аллақачон ҳайё-ҳуйт 
деб нариги дунёга равон а бўлардинг. Ў лигингни ит топ - 
масди.
К ўнглим да оқсоқолдан кечирим сўраш и линж и тугил­
ди. А мм о бир ҳафта д ав о м ида чол билан ту зу к-қуруқ 
гаплаш олм адим . Ҳ ар куни эртадан кечгача бад ан и м н и
ч и н и қти ри ш билан овора, бўш вақтим да китоб ўқиш б и ­
л ан машғул бўлардим. О қсоқол эса кутубхонасидан ч и қ - 
мас, мутолаадан бош кўтармасди. “ Бунга н им а зарур экан , 
ш унча ўқигани етм ай ди м и ? У ндан кўра оёги н и узатиб 
д ам и н и олиб ётм ай ди м и ?” — деб ўйлардим.
К ема кели б кетганидан са к к и з кун ўтгач, оқсоқол ку- 
тубхонадан чикди. У ни н г юзи қи зарган , кўзлари кулиб 
турарди. У ҳам ма билан аввалгидан б ош қача, мулойим 
сўраш ди (оқсоқол илгари ҳам ю м ш о қ гапирар, л ек и н бу 
гал у б ош қача эди. Балки менга ш ундай тую лаётгандир). 
С ўнг бизга қўш илиб ҳар хил м аш кдарни баж ариш га ту­
ш иб кетди.
— О қ со қо л , одатда, кутубхонадан ч и қ қ ан и д а н сўнг
148

---

ач ч и қ чой ичар, ўрм он кезарди. Ў згариб қолибди. И ш - 
қилиб, аж али яқ и н лаш м аган бўлсин, — деди уни кузатиб 
турган Сёхэй.
Бу гапидан ю рагим га гул гул а туш ди. А гар чол ўлиб 
қолса, м ени н г аҳволим не кечади? Ўрнига бўладиган оқсо- 
қол ёрдам беролад и м и - йўқм и? Ахир, б уларни н г \а м ҳар 
хили бор. Худо кўрсатм асин, “ К елган ж ой и н гга ж ў н а” , 
деса н и м а қи лам ан? Қ аёққа кетам ан? Ш унча илм ким га 
керак? Сувга чўкиб ўлам ан, балиқларга ем бўламан.
О қсоқол кечгача уруғ-айм оқлари билан гаплаш иб, чақ- 
ч ақл аш и б ўтирди. М ен и н г кўн глим да эса ўш а ҳадик. 
У ни н г ҳар бир ҳаракатидан б и р н и м а қи дирам ан . Охири 
чидамадим. Ҳ ам м а уй -уйига к и ри б кетганидан сўнг ку­
тубхонага — о қ с о қ о л н и н г ён и га кирдим . У китоб муто­
л ааси билан маш ғул. М ени кўргач, ю зида табассум п ай ­
д о бўлди.
— Я хш и келдинг, — деди, — сенга айтадиган гаплар 
бор эди.
— Берган ки то б и н ги зн и ўқиб чи қди м , — дея баҳона 
қилдим.
— М енда эса сен учун ян ги ли к бор.
— Қ анақа?
— Э нди сен билан ди н д ош м ан . И слом д и н и н и қабул 
қилдим.
— Йўғ-э! — дедим қайратим ош иб.
— Д унёдаги бор д и н л ар н и ўрганиб чиқдим ва И слом 
э н г м укаммал д и н э к ан и га ам и н бўлдим. Бу д и н д а ҳамма 
савол га ж авоб бор. И слом одам ни маънан поклайди. Ж и с- 
м онан тети к сақлайди. М ен бундан буён мусулм он, М у­
хам мад саллоллоҳу алайҳи васаллам — пайғам барим . Э р ­
тадан бош лаб н ам оз ўқи ш н и н и ят қилдим. Қ андай таҳо- 
рат олиш , нам оз ўқиш ҳақида қўлимда ки тоб бор, — деб 
у стол и устидаги ки тобни олиб м енга кўрсатди.
Тўғриси, уялиб кетдим. О қсоқол шу ёш игача яш аб энди 
мусулмон бўлиб, н ам оз ўқи ш н и н и ят қилибди. М ен эса 
мусулмон ф арзан ди бўлиб ҳали бирор марта саж дага бош 
қўйган и н еон эм асм ан.
— И лтим ос, — дедим қи зари б -б ўзари б, — менга ҳам 
ўргатинг.
149

---

— Ф ақ ат сенга эм ас, ҳаммага ўргатаман. Бутун уруги­
м и з бундан буён нам оз ўқийди.
Б из қучоқлаш дик. О қ со қо л н и н г кўзи ёш ланди ва чу- 
қур н аф ас олди.
Ш у н д ан к е й и н га п л а р и м и з ф а қ а т м у с у л м о н ч и л и к
ҳақида бўлди.
— Б и ласан м и , сўф и й лар қандай п айдо бўлган? — сўраб 
қолди у ran орасида.
М ен “ й ў қ ” деган д ек бош чайқадим .
— С ак к и зи н ч и асрда араб хали ф али гида тан и ш -б и - 
л и ш ч и л и к , м ол-дунёга ҳирс қўйиш кучайиб кетган. Ана 
ш унда бундай қи л м и ш лард ан н орози бўлган тақводор 
одам лар н орози ли ги н и билди риш м ақсадида тарки дунё 
қилганлар. Я ъни м оддиятдан мутлақо воз кечиш ган. Н и ­
мадан м анф аат келса, б ар и н и ўзларидан нари суриш ган. 
К е й и н ч а л и к б у н д ай л ар о р а с и д а н а в л и ё л а р ч и қ қ а н ... 
Э син гда бўлса, сен билан м ан ф аат тўғрисида гап лаш ган- 
дик. Ў ш анда гап и м и з чала қ о л ганди. Хуллас, м ан ф аат 
ш ундай н аф е б алоси ки , аф сус, тўқсон ф о и з одам ш уни 
деб яш айди. М ана, оддий ги на мисол. С ен и нега алдаб- 
сулдаб сам олётга ўтқазиб ю бориш ди? Ч унки ўш а аёл пул 
олди сен учун. Б ой ли к орттирди. С ен и чавақлаб, ю ра­
ги нгн и , ўтингни со ти ш н и м ўлж аллаш ди. М ақсад — м а н ­
ф аат кўриш . У ндан к ей и н , тек и н и ш латган ларн и н г \а м , 
ш убҳасиз, бой ли кд ан ум идлари катта бўлган. Б уларн и нг 
бари ҳали к и ч к и н а м ан ф аат — узоги би лан йигирм адан 
зи ёд одам шу йўл билан пулдор бўлиш га и нтилган. К атта 
манф аатда эса, беш -ўн эм ас, балки м инглаб одам лар қур- 
б он бўлади. С ўф и й лар ул арн и н г ҳар и кки си д ан ҳам воз 
кечиш ган. Ҳ аттоки м ан ф аат бол ас идан келса-д а, ҳеч и к- 
ки лан м ай уни ҳам бегоналар қаторига қўш иб қўйган.
О қ с о қ о л н и н г гап л ар и га и ш о н ги м к е лм ад и . Ч у н к и
кўнглим да кўплаб саволларим бор эди, уларга ўзим и ш о- 
надиган ж авоб о ли ш и м керак эди. Л ек и н ўтган саф арги - 
дай , оқсоқол дан сўраб, ун и н г д и л и н и ран ж и ти б қўй и ш - 
ни истам асдим . Ш у боис, ростли гин и б или ш учун кўзим 
билан кўри ш н и н и я т қи либ қўя қолдим.
О радан я н а бир қи ш ўтди. М ен ж ан г сан ъ ати н и ан ч а- 
мунча ўзлаш тирдим . С ёхэй билан бем алол сп ар и н г ту-
150

---

ш ар, у н и н г зарбаларига қи й налм асд ан чап берардим . Л е- 
ки н ундан устунлик қи лиш қўлим дан келм асди, бари- 
бир. Албатта, буни тан олам ан. А мм о оддий одам лар- 
н и н г б еш -олти таси н и бемалол енгам ан. Бу дараж ага ет- 
гуним ча оёғим уч, қўлим и кки марта синди. Ҳ ар саф ар 
оқсоқол даволаб қўя верди.
К унл арн и н г бирида қи ш л о ғи м н и , отам н и , укаларим ни
соғи н и б , сув бўй и га б орди м -да, узоқларга терм илганча 
хаёл суриб ўтирсам , Рена келиб қолди. И ндам ай ёни м га 
— нам чил қум устига ўтирди.
— К етгинг келаяп ти м и? — дед и мен ти ки л и б турган 
тараф га қараб.
— Ҳ а, — бош силкидим .
— Бу ер зери карли, тўғрими?
— У нчаликм ас, л еки н ...
— Я ш и рм ай қўяқол, б илам ан. Б еш -ол ти кундан бери 
қовоғи нг очилм айди. Д ем ак, зери кк ан сан . О қсоқол қўйиб 
ю борм аяпти м и ?
— У ндан сўраганим йўқ. М ен и м ча, рухсат б ерса керак.
— Биз о зч и ли км и з. Ш ун и н г учун у сен и ж ангга тай ёр- 
лади. О датда, бегоналарга б и зн и н г си р и м и з о ш к о р этил- 
масди. Л ек и н оқсо қо л сени хабардор қилди. Балки, н и - 
м адандир ум иди бордир... Ахир, ш у аҳвол бўлса, яқ и н д а 
бутунлай қ и ри ли б кетсак керак.
— Н ега бунақа деяп сан ?
— И к ки ой аввал Н эн э туққан болани кўрдинг.
Н э н э Рена билан тенгқур. Қ омати келиш ган қиз. Э р- 
каклар қи лолм ай диган и ш н и ҳам бем алол уддалайди. Ч и - 
р ой и ҳам ж ойида. Ўтган йили 
уни 
оқсоқол Харуки 
исмли й игитга турмуш га берган эди. Бу йил туғди. Л е ­
ки н бола жуда н и м ж он , буни н г устига, ч ақ а ло қ бор-йўғи 
и кки кун яш ади. Ҳ ам м адан о қсоқол га қи й ин бўлди — у 
изтиробга туш ди. Ўн кун кутубхонасидан чиқм ади. Т и - 
н и м си з т иловат қилди.
Ренага ўгирилиб қарадим , кўзлари ж и ққ а ёш.
— Н э н э билан Х аруки, — гапида давом этди у, — ака- 
укан и н г ф арзан длари . У ларни н г кейи н ги боласи ҳам н о- 
гирон туғилиш идан қўрқаман.
— Балки ундай бўлмас...
151

---

Рена бирдан мени қучоқлаб елкам га б о ш и н и қуйди. 
О воз чи қари б йиғлади.
— С ен кетм а, мен сени келган к у н и н гд ан о қ ёқтири б 
қолганм ан. Қ онун лари м и з сен га турмуш га ч иқиш им га йўл 
қўй м асаям , бола кўрм оқчи м ан сендан.
— Н има? — дедим у том он га ўгирилиб, ю зини каф т- 
лари м орасига олар эк ан м ан . — Я н а бир қайтар.
— М ен и н г болам ҳам Н эн эн и к и га ўхшаб чала туғили- 
ш ини и стам айм ан, туш унаяпсанм и, истамайман! Агар сен 
кетиб қолсанг... Бу ерда ҳам ма менга қондош .
— Ш унинг учун ёқ ти рган м и д и н г мени?
— Йўқ! Л ек и н бу ҳам битта сабаб. С ен яхш исан , ёқ и м - 
той сан ...
— Т исс, — дедим уни қучиб, — бўлди, гапирм а. Э ш и - 
тиб қолиш лари мумкин. М ен сенга уйлан олм асли гим ни
яхш и биласан. М ен сенга етти ёт б егонам ан. Агар о қ со - 
қол гапларингни эш и ти б қолса...
— Б егон али гин г учун ҳам кераксан менга.
У мени ўпа бош лади. А ввалига ундан ўзим ни тортдим . 
С ўнг и ндам адим . К ўнглимда ҳади к бор эди. Б и тта-яри м - 
таси кўриб қоли ш и дан чўчиётгандим.
Қ арасам, Рена тобора “чуқурлаш аяп ти ” .
— Бу ер ялан гли к, м ум кин эм ас, — дедим унга.
У бир зум ўзи ни ти й д и , ён -атр о ф га қаради. К ейин 
ўрнидан туриб, қўлимдан тортди.
Гарчи ўрмон ичи бехавотир эса-да, барибир одам ҳадик- 
сирайди. У стига-устак, б и зн и н г ялаб-ю л қ аш и ш и м и з чўзи- 
л и б кетди.
...С ови б, нечоғли тубан кетган ли ги м н и ҳис қи л ган и м - 
дан к ей и н этим увиш ди. Бировлар м енга п асткаш ли к 
қилган бўлса-да, ў зи м н и н г тубан кетиш им ҳеч қачон ха- 
ёли м га келм аган. Туз еган тузлуғимга тупурм айм ан, деб 
ўйлаб ю рардим. М ана энди ... О қ со қ о л н и н г, Р ен ан и н г 
тугиш ган акаси С ёхэй н и н г кўзига қандай қарай м ан ? “ Bo­
rn қа миллат, халқн и н г одам ига и ш о н м ай м ан ” , деган эди 
оқсоқол. М ана, у н и н г ra n и тасди ги ни топди.
— А канг сени ўлдиради, — дедим кўксим га бош и н и
қўйиб ётган Ренага. — М ен ҳам ҳаёт билан видолаш сам 
бўлаверади.
152

---

— Қ ўрқаяпсан м и ? — деди Рена.
— Йўқ. Л ек и н уларга хиёнат қилдим. Бу \а р қандай 
ж азога лой и қ.
— М ен учун ж азолаш са аф суслан асан м и ?
— А ф сусланм айм ан. Л ек и н қон дош дай бўлиб қолган 
од ам л арн и н г кўзига чўп ти ққан и м га ўзим ни кечи ролм а- 
яп м ан.
— М ен акам билан гаплаш ганм ан. У сендан бола орт- 
ти р и ш и м га рози бўлган. О қ соқолн и ҳам кўндиради.
— Аканг?! Ш ундай ори ятли й игит кўндими?! — дедим 
ҳайрон бўлиб.
— Д арровм ас. Бир йилдан кейин.
— Бир йил! — беихтиёр ўрним дан туриб Ренага қара- 
дим .
— Ҳа. К елган ин гдан к ей и н и кки ой ўтиб сени яхш и 
кўриб қолганм ан. Н э н э \а м яхш и кўрган. И к ко в и м и з 
ҳам севги м и зн и и чи м и зда сакдаш га мажбур эди к. С енга 
ўхш аб оқсоқолдан қўрқардик. М ен сен и доим кузатиб 
ю рардим. Э син гдам и , оёқ лар и н г си н ган и. И ч -и чи м д ан
эзи л ган м ан ...
— Н ега м енга шу пайтгача айтм адинг?
Рена ж авоб қилм ади. Ў рнидан туриб ўти рди -да, ел- 
камга б о ш и н и қўйди. М ен у н и н г си р сакдай олиш ига 
қойил қолдим . Б и р о қ бу на м ени ва на уни оқдаёлади.
Рена кетди. М ен талай муддат ж ой и м д ан ж ил май хаёл 
суриб ўтирдим. Ў зим нинг гуноҳсизлигимни исботлаш учун 
баҳона қидирдим . Т ополм адим . Ш ундан ке й и н э н г олий 
ж азога л о й и қ д и ги м н и и ч-и ч и м дан ҳис этдим.
К ечки пай т С ёхэй ён и м га келди ва еб қўйгудек ти ки л - 
ди. К ўзидаги қаҳр олови теш иб ўтгудек. Б ош қа пай т қилт 
этм асдим , л ек и н ҳозир айбдорм ан. Рена “акам н и кўндир- 
д и м ” , деб алдаганга ўхш айли. Й ўқса, у бундай қарам аган 
бўларди... П еш он ам д ан тер ч и қ и б кетди. “ П алид, буни н г 
ўрнига яхш илаб битта муш т туш и р” , делим ичимда. У 
эса, ти ки ли ш д ан нарига ўтмайди. Б и рор и кки д ақ и қ а у 
уккидай кўз қадаб турди. И н дам асам , тураверадиган.
— Я хш и си , сўйиб таш ла, \а р қалай, ш унда кўнглинг 
ж ой и га туш ади, — делим .
— Й ўқ, — деди у туси н и ўзгартирм ай, — ж и ян и м
153

---

отасини кўри ш и н и истайм ан. Қ ари ндош и м бўлганинг б и ­
лан табри клай м ан .
У мени маҳкам қучди. Ш ундан к е й и н ги н а бўш аш иб, 
эр к и н н аф ас олдим.
Рена билан тез-тез яш и р и н ч а учраш а бош ладик. Б и р- 
б ири м и зга тўйм асдик. Г апларим из ҳеч тугам ас, би зд ан - 
да бахтли одам й ў қ эди , гўё. Я ш аб турган оро л и м и з бу 
д ун ён и н г ж анн ати дай туйиларди.
Б и р о қ к ў н гли м н и н г бир чеккаси д а ғаш ли к бор, чин 
бахтга эр и ш и ш и м га н им ад ир халал берарди.
О радан тўрт ой ўтиб, Р ен ан и н г қорн и б и л и н и б қолди. 
Б и р о қ бу мен, Рена ва С ёхэйдан б ош қа ҳеч ки м н и қувон- 
тирм ади. А й н иқса, оқсо қо л қатти қ ж ахаланди.
— М ен сенга ҳам м аси н и туш унтирган эдим . Н ега айт- 
ганим ни қилмадинг?! — деди у Р ен ан и н г ҳом и ладорли- 
гини п ай қаган заҳоти.
Н и м а деб ж авоб қи л и ш н и билм адим . Ю зим қизариб, 
кўзим ни ерга қададим.
— Бу айбдор эм ас, — деди Рена, — ҳам м асига ўзим 
сабабчим ан. С оғлом ф ар зан д кўри ш н и истадим.
— С оғлом ф ар за н д и н гн и н г қон и бегона. Ш унга ак ди н г 
етадими? Д ем ак, би зн и н г авлодим из охирлабди. Бир марта 
қон бузилдим и, там ом , уни қайтиб тозалаб бўлмайди! — 
бақи ри б ю борди оқсоқол.
— С и з И слом н и қабул қилган эди н гиз. М усулмон му- 
сулм онга уй лан иш и , турмуш га ч и қ и ш и м ум ки н , — д е ­
дим мен. Ш у пайт хаёлимга ҳам қи ш лоғим ни н г татар қизга 
уйлангани келди. Ў ш анда қи ш лоғи м и зда бу ҳакда кўп 
ran бўлган эди.
О қсоқол к еск и н ўгирилиб м енга қаради. Қ ош лари чи- 
мирилди. П еш он аси тириш ди.
— С енга, — деди у в азм и н л и к б и лан , — б и гга қай и қ, 
қилич, кам он берам ан. Э ртага эрталаб бу ердан кетасан!
Рена и ккалам и з б и р -б и р и м и зга қарадик. М ен севган 
қи зн и н г кўзидан и кки том чи ёш си зи б чикди. О қсоқол 
эса ran там ом , деган дек и лкис бурилди-да, б и р -б и р қадам 
б оси б биздан узокдаш ди. М ен п еш он ам н и уш ладим. С ё ­
хэй қўлини елкам га қўйди ва оқсоқолга:
154

---

— М ен ж и я н и м н и н г отасиз қоли ш и н и истам айман! — 
деб бақирди.
О қсоқол юриш дан тўхтади. О ртига қайтиб, тез-тез юриб 
С ёхэй н и н г ён и га келди ва у н и н г ю зига ш а п а ло қ тортиб 
ю борди. Бундай бўли ш и н и м утлақо кутмаган эдим. Бир 
қалқиб туш ди м. Р ен ан и н г акаси қи зари б кетди ва шу 
о н д аёқ ти з чўкиб бош и ни эгди. О қсоқол унга бироз сўзсиз 
ти ки л и б турди-да, я н а изига қайтди.
Р ен ан и н г ён и м га к ел и ш и н и тақ и ғу тш д и . Ш у боис, 
тонгга қадар хонада ёлғиз бедор ўгирдим. Т и қ этган то- 
вушга қулоғим динг. Худди Рена ки ри б келаётгандай. 
Б и р о қ қуёш ч и қ и ш и д ан тахм ин ан и кки соат олдин о қ со - 
қол кирди. Ҳ урмати учун ўрн им дан туриб, б ош и м н и эг- 
дим.
— У хламадингми? — деди у ҳеч н арса бўлм агандай, 
ёғоч курс и га ўтираркан.
— Й ўқ, — бош ч ай қаб ж авоб қилдим.
— М ен ҳам ётм адим , ки тоб варақладим . С ен га ўрга- 
н и б қолган экан м ан . К ети ш и н гн и тасаввур қи л о л м аяп - 
ман.
— Ў зин ги з ҳайдаяпсиз-ку.
— М ен \а м ўйландим . Қ арори м тўғри м и , нотўғрим и, 
б илм оқчи эдим . Агар адаш ган бўлсам, сен и кетказм ай - 
ман, деган ўйда эдим . А м м о, оқл аш и м учун бирор далил 
топ олм адим . М усулм ончиликда ҳам э р к а к би лан аёл н и- 
коҳсиз қовуш и ш и м ум кин эм ас. Бу э н г оғир гунох^ардан 
бири, деб ёзи лган . М ен и н г сен га берадиган ж азом О л- 
л оҳн и ки олдида ҳеч н арса эм ас. Ш уни н г учун ти н и м си з 
ти ловат қил, зора, П арвардигор гуноҳингдан ўтса. Билиб 
қўй, б и зн и н г суя к ҳеч қачон бош қа қавм н и ки билан 
аралаш ган эм ас. Агар И слом н и қабул қи лм агани м да, се- 
н и н г каллангн и оли ш и м , Р ен ан и боласи туғилм асидан 
бурун нобуд қи л и ш и м к ер ак эди... Б ош қаларга ибрат 
бўлсин, деб ф ақ ат кеткази б ю б ораяп м ан сен и , холос. 
М ен и н г ҳам ум рим охирлаяпти. С ени бу ерда қолди ра­
ди ган бўлсам, ўлганим дан кейи н уруғим издан асар ҳам 
қолм айди. Й и ги тлар б ош қа ж ой ларга 
ош и қади . Ўзга 
ю ртн ин г қон и б ош қа қи зл ари н и олиб келиш ади. Қ ай- 
ти ш са, албатта. Қ излар ҳам қараб туриш м айди. Бош қа
155

---

юрт эр какл ар и н и x o v ia 6 қолиш ади. Қ араб сан ки , йигир- 
ма-ўттиз йил ўтмай урф -одатим из, қон и м и з бутунлай ўзга- 
риб кетади. Б и з буткул унутиламиз...
— У нда Ренани мен билан бирга ж ўн ати б ю боринг. 
У вол-савоби м и з ўзи м и з билан. А кулаларга ем бўлмай, 
ўтиб кета олсак...
— Йўқ. Бир ўзи н г кетасан. Рена тавбаси га таянади . 
Бола туғилганидан кейин бош қа бировга никоҳдаб қўяман. 
Ш ундоғам озчили км и з. У руғим изни кам айтирм а.
О қсоқол илтим ос оҳангида гапирди. Қ араш и ҳам мун- 
гли эди , ичим ачиди. Ў зим ни ём он кўриб кетдим. Бош қа 
гапирм адим .
О қсоқол кетди. Бир оздан кейи н Р ен а Н э н э билан 
бирга келди. У ни н г кўзлари қи зарган, д ем ак, ту ни билан 
йиғлаган. Бечора, қийналибди. М ени деб ю зи қора бўлди. 
К етганим дан к ей и н қандай бош кўтариб юради?..
У менга терм ил иб турди, сўнг бирдан бўй н и м га оси л- 
д и. Ш унда у н и н г ю раги гурсиллаб ураётган ин и а н и қ
эш итдим .
— С ен га си қи л и ш м ум кин эм ас. Б олам и зга таъсир 
қи лади, — дедим . Гўё б ош қа йўл би лан уни ю патиб 
бўлм айдигандай. — С о г-о м о н тугсанг, м ени эслатиб ту- 
ради.
Гапларим га у чидолм ади, ч оғи , ҳўнграб йиглаб ю бор­
ди. Ш у маҳал Н э н э келиб, ун и н г қўлидан тортди:
— Бўлди, ўзи нгн и бос. П родали бўли ш и н г керак, унут- 
ма. Ҳ ар қандай қайғуга туш ганингдаям Н акам ура авло- 
дидан э к а н и н г эси нгд ан ч и қм аси н .
Н акам ура деган зот қачон яш аб ўтган и ни бу ердаги- 
л ар н и н г ўзлари ҳам били ш м айди . Л ек и н гап-сўзларига 
қараганда, улар шу зо тн и н г авлодлари. Н акам ура тен гси з 
акд эгаси, жасур ж ангчи бўлган экан.
Рена Н эн эга ж а \л би лан қаради, б и р о қ бир сўз деёл- 
мади. С ўнг бурилиб, ч и қ и б кетди.
М енга и кки та қ а й и қ бериш ди. Бири ки ч ки н а, ф ақат 
бир одам си ққули к. И к к и н ч и с и кенг, чуқур, ўнта одам 
бемалол ж ойлаш ади. С ёхэй қўлимга битта қилич ва к а ­
мон тутқазиб, қучокдаш и б хайрлаш ди. К ети ш и м дан о л ­
д и н о қсо қо л ҳам мени багрига босди.
156

---

— Рена билан ф арзан ди н гдан хавотирланма. Улар доим
соғ-сал ом ат бўлиш ади. Бола туғилганидан кейи н унга 
сен ҳақингда, албатта, айтам из. М ан ави ни бўлса, — деди 
у мени қучоғидан бўш атиб, каф ти м га м усич ан ин г кўзи - 
д ай келадиган б ри льян тн и қўйиб, — йўқотма. Б изни э с ­
лати б туради... Я н а сенга н ас и \а т и м , д уш м анларингдан 
ўч олиш да ш ош қал окд и к қилма. Акд билан иш тут.
— Хўп, ҳам м аси ай тган и нги здай бўлади.
О қсоқол м ендан узоқлаш гач, қолганлар ҳам мен билан 
б и р м а-б и р хайрлаш ди. Ё н им га Рена кели ш и н и истар- 
дим. У ҳам мадан орқада, м енга ти к қараб турарди. Л е ­
ки н ж ойидан ж илай дем ас, балки ш ундай қи лган и тузук- 
дир, уни тезр о қ эсдан ч и қ ари ш и м га, қи й налм асли гим га 
ёрдам берар, деб ўйладим. Албатта, ш унчаки таски н эди. 
Ҳеч қачон Р ен ан и ун утолм аслигим ни билардим . Л ек и н
ай н и чоғда қўлимдан ҳеч бало келмасди!
Ўтган йиллар м об ай н и д а қари н д ош и м д ек бўлиб қол- 
ган одам лар билан хайрлаш гач, улкан ум м онга ю зланиб, 
сал нари да қалқиб турган кем алар том он сув кечиб кета 
бош лади м. К ўнглим да б и р дунё арм он , алам. Ҳеч вақт 
пуш ти кам ари м дан бўлган болам н и бир ж ойда қолдириб 
кетам ан, деб ўйлам агандим . И чим да: “ Р ен а акдли , унинг 
қўлидан ҳар иш келади. Болан и яхш и тарби я қилади, 
соғлом ўсти ради ” , дея ўзимга таски н берарди м -у, б и р о қ
б ари би р юрагим ж и зи ллаб огрирди.
Қ ай и қ қ а зўрға чикди м . Қ ирғокда м ени кузатиб қола- 
ётганларга қарам асдан эш к ак н и э ш а бош ладим . Ш у пайт:
— Тўхта! — деган ч и н қ и р и қ эш и тилди. “Я л т” этиб 
овоз келган тараф га қарадим . Не кўз билан кўрайки, 
сувни ш алоплатиб Рена югуриб келар, қи рғокда турган - 
л ар уни қайтарай д ем ас, қаққай ган ч а қараб туриш арди.
— Қайт! О рқангга қайт! — деб бақирдим . А мм о Рена 
гапимга қ ул оқ солм ади. — С ёхэй, тўхтатиб қол!
Б и р о қ қ и зн и н г акаси ҳам қилт этм ади. С акраб қай и қ- 
дан сувга туш ди м -да, қи з том он ю рдим (сув белим дан 
келар, ю гури ш н ин г илож и й ў қ эди).
Р ен а етиб келиб бўйн и м га оси лди , кўзидан дув-дув ёш 
оқиб:
— С ен билан кетаман! М ени олиб кет! — деди йиғлаб.
157

---

— М ен билан кети ш и н г хавфли! С ен ... С ен , яхш иси, 
қол! — дедим . Л ек и н у гапим га қулоқ солм ади. Бўйним га 
маҳкам оси лган ча тураверди. Ш ундан сўнг:
— Сёхэй! Сёхэй! — деб ак аси н и чақирдим .
О вози м н и эш и тган акаси олдин га инти лди, ам м о о қсо -
қол у н и н г елкасидан тутиб қолди. Ҳ ам м аси туш унарли: 
о қ с о қ о л н и н г ўзи Рена мен б илан кетиш ига рози. К ўзим - 
га ёш қалқиди.
— Раҳмат! Раҳмат ҳаммангизга! М ен си зларни ҳеч қачон 
унутмайман! Р ен ан и бахтли қиламан!
О қсоқол ортига ўгирилиб кета бош лади. У ни н г о р қа- 
си дан б ош қалар эргаш ди. А мм о С ёхэй қим ирлам ади.
О рол кўри н м ай кетгунча Рена он а тупроғидан кўзини 
узмади. У нинг кўзидан оқаётган ёш ҳам ти нм ад и. М ен 
эса ж и м , бир м аром да э ш к а к эш ард и м . И чим да хурсанд 
эсам -д а, қадрдон бўлиб қолган ж ойдан узилиб кетаётга- 
н им га ю рагим ачиш арди.
Қуёш б отиш ига б и р терак бўйи қолган и да узокдан а н - 
тен н ага ўхшаш бир нарса биз том он га ш итоб билан я қ и н - 
л аш а ё т га н и га кўзи м туш д и . Д а р р о в э ш к а к н и қў й и б , 
ўрним дан турдим -да, шу то м он га қарадим . А н тен н а аста- 
секи н катталаш ди. А ввалига сув остида сузадиган кема 
бўлса керак, деб ўйладим. А даш ибм ан. А кулани н г дум и 
ёки қан оти экан .
— Акула! — пичирладим . Б ош и н и эгганча хаёл суриб 
ўтирган Рена ҳам бирдан сергакланиб:
— Қани?! — деди хавотирли товуш да.
М ен Ренага ж авоб қилм асдан: “А кула б и зн и четлаб 
ўтиб к етар м и ки н ?” — деган хаёлда ундан кўзи м н и узмай 
ти ки ли б тураверди м. Л ек и н й иртқич бош қа том он га бу- 
рилай дем ас, тўғри устим изга бости риб келарди. Бирор 
чора кўрм асам , қай и қ н и и к к и га бўлиб, мен билан Ренага 
қўш иб боламизни ҳам нобуд қилиш и аниқ. Ш атакка олин - 
ган к и ч и к қ а й и қ устига сакраб туш д и м -д а, қи л и ч и м н и
қи н и д ан суғурдим.
— Аввал м ан ави н и си н аб кўр, учи заҳарга б отирилган, 
— д ея Рена кам он н и м енга ирғитди.
О ролда кам он отиш м а ш қ и н и н г ҳади си ни олган эдим. 
Кўп ҳолларда н и ш о н н и бехато урардим.
158

---

О тилган ў қ ак улан и н г кўри н иб турган қаноти ёнига 
туш ди, а н и қ мўлжалга тек кан -тегм аган л и ги н и билолм а- 
дим . Ш у боис, я н а б и р марта кам он и пи н и чўздим. И к- 
ки н чи ў қ ҳам мўлжалга б орди -ю , б и р о қ акула тўхтамади. 
Д ем ак, ўқим тегм аган ёки таъ си р қилмаган.
К и ч и к қ а й и қ н и каттасидан аж ратд и м -да, ак улан и н г 
рўпарасига сузиб бордим . Э н ди бу ёги худодан эди: агар 
й иртқич мени ен гса, Рена ҳам соғ қолм айди. Тўғри, у 
ж ангда м ендан устароқ-ку, ам м о ҳозир ҳомиладор. К ал- 
ти с ҳаракат қи лиш и м ум кин эмас.
Х а ё л и м д а а к у л а н и н г ҳ а р а к а т и с у с а й г а н д а й э д и . 
К ўнглим да балки у ен ги ли ш и н и б или б изига қайтар, д е ­
ган ум ид туғилди. Б и р о қ й иртқич ортига қайтм ади. Бат- 
тар тезлаш ди. М енга ети ш и га беш , тўрт, уч, и кки ... ва 
н иҳоят бир метр қолди. Ш у маҳал мен у том он га сакра- 
дим. Бундай ҳаракатни кутм аган ш еки лли , акула мен 
ўтирган қ ай и ққ а ўзи ни урди. М ен эса у н и н г устига ту- 
ш аётиб, қи л и ч и м н и бандигача орқаси га суқиб ю бордим - 
да, ён и га б осган ча сувга қуладим.
Қ илич н иҳоятда ўткир эди. Й и р тқи ч н и д еярл и и кки га 
бўлиб юборди. Л ек и н у осо н л и кч а ж он таслим қилм ади, 
мени дум и би лан уриб ю бориш га улгурди. Б и р муддат 
карахтландим . О ёқ-қўл и м ўзим га бўйсунм ай, сувга чўка 
бош ладим . Х удонинг раҳми келдим и, ҳар қалай, со н и я - 
л ар ичида ўзи м н и ўнглаб, тезда юзага сузиб чиқдим . Сув 
ю зида ҳали қон си н ги б кетм аган, ан ч а ёй и лган экан . 
Й и ртқи ч кўринм асди. Д ем ак, уни ўлдирганм ан. П адар 
лаън ати чўкиб кетган.
Х авоти рлан иб Рена ўтирган қ ай и ққ а қарадим . К ўрдим, 
у ти к турибди. Қ онли сувдан кўзи н и узгани йўқ. Қ ўлим - 
ни ю қорига кўтардим. Ш унд аги н а у м ени кўрди, ш ек и л ­
л и , бирдан ўтириб олди. А гар у н и н г ўрн ида б и зн и н г 
қ и ш л о қ қизлари бўлганида, д о д -ф ар ёд қи либ дунёни бо- 
ш ига кўтарарди. Буларнинг эса, хавотир олган иям , қўрқиб 
кетган иям били н м ай ди .
Э нди суза б ош лаган и м да, ўнг қўлим қ а тги қ оғриб и н г- 
раб ю бордим. Й иртқич ём он урганга ўхш айди. Бир қўллаб 
сузиш оғир. Рена аҳволи м ни сезди ва қай и қ н и шу т о ­
м онга буриб э ш к а к эш ди.
159

---

Қ ай и қ қ а ч и қ қан и м дан сўн г Рена б ўйн и м дан маҳкам 
қучоқлади. Елкамдаги оғри қд ан инграб ю бордим.
— Н и м а бўлди? — сўради Рена ва ш о ш а-п и ш а к и й и м - 
л ари м н и ечди. Елкам ш иш ибди. Қ и з бечора қа й и қ н и н г 
орқа том он и даги латта-путталар орасидан с о ч и қ олди. 
Д арвоқе, оролдагилар қ ай и ққ а беш -олти кунга етадиган 
егулик, к и й и м -б о ш , соч и қ, тоза сув ва ян а аллам балолар 
ю клаш ганди.
Рена бад ан и м н и с о ч и қ билан яхш илаб артгандан сўнг, 
қўлим ни силаган бўлиб, силтаб қ а тти қ тортди.
— Имм! — дея инграб ю бордим. — Н и м а қи лаяпсан ?
— Қ ўлинг чиқибди.
У ю зим дан чўлпиллатиб ўп ди -да, ел к а м н и н г ш иш ган 
ж ой и га қанд ай д ир ёғ суртди. Т ан ам н и н г б ош қа аъзолари 
л ат еган -ем аган и н и текш и рди . К ей ин м ени ғалаба билан 
олқиш лади. У ни н г гапига қараганда, йиртқич мен т о ­
м онга д ум и н и б и р силтабди-ю , ғарқ бўлибди.
— С ен и ям ўзи билан чўктириб кетди, деб қўрқдим. 
Т ўғриси, жуда қалтис сакрад и нг, озги н а кути ш и н г, ш ун ­
д ан кейин ун и н г устига ўм балоқ ош и б туш иб, қилич 
солсан г бўларди. С ен эса...
— Б арибир ен гд и м -ку, — дедим м ен ти рж ай и ш га ури- 
ниб.
А кула билан тўқнаш увдан кейи н Р ен а ор о л и н и б и р оз 
унутди, очили б гаплаш иб ўтирди, там адди қилди, менга 
ҳам овқат еди риб қўйди.
— Тўхта, — дедим м ен орадан б и рор соатча ўтганидан 
сўнг, — нега \а л и я м бир ж ойда турибмиз? Акулалар қонни 
тез п ай қай ди, деб эш и тган м ан . Биттасидан кугулиб, бо- 
ш қалари га тутилиб қ олм ай л и к тагин.
Р ен а ж илм айди. У ни н г табассум и бирам гўзал эд и ки , 
а й н и қ са, кун ботарда, қуёш қи зғи ш нурлари ни сочиб 
турганда унинг чехраси очилиб кетганди. К ўзларидан чек- 
си з меҳр б алқи б турарди. Агар Ренани би ров б илан ж анг 
қи лаётганида кўрсангиз, уни қечам мехрибон деб ўйла- 
м айсиз. Б ад ж а \л , қайсар, эркакш ода, қўпол, деган хаёл га 
борасиз. Л екин ҳозир ож и за, кўркам аёлда н еки н азокат, 
н аф осат бўлса, бари Ренада мужассам.
У э ш к ак эш и б менга ёрдам лаш м оқчи бўлди. О чиғи,
160

---

толи ққан д и м . Гарчи ел кам н и н г ш и ш и тез қайтган эса- 
да, ўнг қўлим кучси злан ган дай эди, назарим да. Ш ундай 
эса-д а, Р ен ан и э ш к а к эш и ш га қўймадим.
— Э нди дам олам и з, йўқса йўлдан адаш иб, ай л ан и б - 
ай лан и б я н а орол га қайти б б ориб қо л ам и з, — дедим
мен.
— Ҳ ов ан ави ёруғ ю лдузни кўраяп сан м и ? — деди Рена 
қўли ни осм онга чўзиб. — У ни н г оти “ Б езм ам ур” , гарб- 
д ан чиқади. Ш уни мўлжал қи либ кетаверсак ад аш м ай - 
миз.
— Д ем о қ ч и си зк и , хон им , тонггача ти н и м билм асли ги - 
м и з керак.
— Э вазига кундузи дам олам и з. Ҳ о зи р эса эш к ак н и
мен эш ам ан.
— С ен га м ум кин эмас.
— Ў зим н и зўри қти рм ай м ан. Х авотир олма.
Рена айтганидай атроф ёри ш и б, ю лдузлар ўчгунга қадар 
н авбатм а-навб ат э ш к а к эш дик. С ўнг ухладик. Қуёш ти к- 
кага келганида уй гониб там адди қилдик. Т ўғриси, бир 
тек и с м авж ланиб турган кў м -кў к сувни том ош а қи ли ш - 
н и н г завқи б ош қача эди , л ек и н у н и н г чек-ч егараси зл и - 
ги, довул туриб у м м о н н и н г ваҳимали ч ай қ ал и ш и н и ўйла- 
санг, ю раги н г орқага торти б кетади. С аф арга отл ан ган и - 
мизга ҳам бир кун бўлди. Ҳ ози рча о кеан со к и н . И ш қ и - 
либ, ш ундай бўлиб турсин.
Р ен ан и н г саволлари борган сари кўпайди: “Я ш ай д и - 
ган ж ой лари н г қ а н а қ а?” , “У йлари н г қандай қури лган ?” , 
“ О и лаларингда н еча ки ш и си зл ар ?” , “У том он л ар и сси қ- 
ми, совуқм и ?” , “ О дамлар кўп м и ?” ва ҳоказо. Барига ба- 
таф си л ж авоб бергуним ча н а қ и кки соат ўтди. К ей ин у:
— С евган қ и зи н г борм и? — деб еўраб қолди.
Н и м а д ей и ш н и билм ай каловландим . “Т ўғри си ни ай т- 
сам , хаф а бўлиб қолад и м и ?" — дея хавотирландим . Ал- 
д асам , қи ш л оғи м и зга боргач, ҳам м асидан хабар топ и б , 
кей и н бир умр кўнглидан ч иқаролм ай ю ри ш и ҳам мум­
кин.
— Ў зинг н и м а деб ўйлайсан?
— А лбатта, бўлган. С ен қ и зл ар и и н г кўзига яқ и н йи- 
гитсан. О чиғи н и айтавер, \е ч а м хаф а бўлм айм ан.
1 1-08-531
161

---

— Т ўғриси, сенга н и м а д ей и ш н и б и лм аяп м ан . Агар 
севганим бор эди д есам , ёлғон гапирган бўламан. Бирга 
ўқиган...
— К им ўқитган?
— Ў қитувчилар.
— О қсоқолга ўхш аганми?
— Н им а десам э к ан ? Ҳ а, ш унга ўхш аган.
— К елган ин гда ҳеч балони билм асдин г-ку. Ю гуриш ни 
ҳам эплолм асдинг.
— Б и з б ош қача ўқи ган м и з. Ҳеч мактаб деб эш и тган - 
мисан?
— Гонгконгда, Я п он и яд а, кейи н Х итой деган ж ойда 
яхш и м актаблар бор, деган оқсоқол. Уларда ўқиб ч и қ - 
қанлар жуда яхш и ури ш и ш арк ан . Л ек и н б ари би р б и зн и - 
кидай м укаммал эм ас, дей иш ади.
М ен кулиб ю бордим. У худди ёш болалардай соддадил 
эди. О чиғи н и айтсам , оролга борган им да мен ҳам худди 
Р енадай содда эдим. Ҳ ар нарсага ҳайратланиб қарардим . 
Б алки буни ч ақ а л о қ билан қиёсласа бўлар. Бундан беш 
йил бурунги воқеаларн и эсласам , ўзи м н и гўдакдай тасав­
вур қи лам ан. А йни чоғда Р ен ан и н г мактаб ҳақидаги са­
воллари ҳам ш унга ўхшаб кетаётганди.
— Б и зн и н г мактаб мутлақо бош қача. Борганингда ўзинг 
кўрасан. Хуллас, бирга ўқи й ди ган қи з хат ёзувди менга. 
Хатида севи ш и н и ёзган. Бор ra n шу.
— С ен мени ёлғиз таш лаб кетм ай санм и ?
— Ёлғиз... О там, укаларим бор, мен би рон ж ойга кет- 
ганим да ш улар билан бирга ўтирасан. У йга етгуним изча 
кўзи н г ёриб қолса керак.
— Ю рти н г А м ерикадан ҳам узоқм и?
— Ҳужжат чатоқ, — уни қучоқладим . Ш ундай қи лм а- 
сам , ҳали-бери саволлари тугам айдиганга ўхшайди.
И к ки кундан к ей и н бўрон турди. Бахтим изга, ун чали к 
кучли эмас. Л ек и н қай и ғи м и з сувга тўлаёзди. А мм о кун- 
дуз куни тўф он кўпам зарар етказм ади.
О радан я н а тўрт кун ўтгач, Р ен а у зоқд а э л а с-э л ас 
қорайи б турган қурукликни п ай қаб қолди. Қ и й қи р д и к , 
қувондик, к ей и н м ен ж он-ж аҳдим билан э ш к ак эш а б о ш ­
ладим . Тун бўйи и ш лаган и м , чарчоғим били н м ади. М ан -
162

---

зилга эр тар о қ етиш учун бор куч-қуввати м н и иш га сол- 
дим . Ў ш а лаҳзаларда м енга қараб ж и лм ай и б қўяётган 
Р ен ан и ҳам унутиб қўйгандим . У ни кўрардим , л еки н ха- 
ёлим бош қа ёқда, юрагим ҳаприқади. Қ ан и и м кон и бўлса- 
ю, сув устида югуриб кетсам (бир саф ар С ёх эй н и н г сув 
устида ю гурганини кўрганм ан. Кўп эм ас, уч қадам ча бос- 
ган. Ў зиям ш ам олдан ил дам эди