Milliy mustamlaka zulmining kuchayishi oqibatida xalq norozilik harakati

MILLIY MUSTAMLAKA ZULMINING KUCHAYISHI OQIBATIDA XALQ NOROZILIK HARAKATI

1. 
   Xalq noroziligini yuzaga keltiruvchi sabablar.
   
2. 
   Toshkent qo’zg’aloni.
   
3. 
   Andijon qo’zg’aloni.
   
4. 
   Turkistonda jadedchilik harakatining vujudga kelishi.
   

Chor Rossiyasining Turkistonda joriy etgan ma’muriy- boshqaruvi tizimi xalqningboshiga solingan siyosiy sirtmoq bo’ldi.Bosqinchilar avvalo, Turkiston boyliklarini talontarojqildi, so’ngra o’lkani xom ashyo bazasiga aylantirib iqtisodiyotni o’z manfaatlariyo’lida jilovlab oldi.Og’ir soliqlar, g’ayriqonuniy majburiyatlar aholini toboraqashshoqlashtirib bordi. Mustamlakachilar mahalliy aholining milliy qadriyatlari, urfodatlarinioyoq osti qilardi, ma’naviy zug’um kuchayib borardi.Rossiya Turkistonni o’z mustamlakasiga aylantirgach, uning siyosiy, iqtisodiy,ma’naviy-madaniy zulmi kuchayib bordi. Chorizmning mustamlakachilik zulmiga qarshixalqning noroziligi, nafrati oshib bordi, qo’zg’olon ko’tarishiga sabab bo’ldi.

Qo’zg’olonlarning harakatlantiruvchi kuchi dehqonlar, shahar hunarmand-kosiblari,kambag’allar bo’ldi. Bu harakatlarda vatanparvar ruhoniylar, milliy g’ururiniyo’qotmagan boy zamindorlar ham ishtirok etdilar.1879 yilda 600 ga yaqin g’alayonchi Farg’ona viloyat boshqarmasi binosiniqurshab olib, harbiy gubernatordan Marg’ilon tumanidan olinayotgan soliqlarnikamaytirishni talab qiladi. G’alayonchilar avzoidan cho’chigan, vaziyatning jiddiyliginianglagan viloyat harbiy gubernatori bo’lajak katta janjalning oldini olish maqsadidaxalqqa yon bosib, ularning talablarini o’rganib chiqishga va’da beradi va g’ayriqonuniysoliq yig’uvchilarni aniqlab, ularni ishdan chetlashtirishga majbur bo’ladi.
1880-1883 yillarda mustamlakachilik zulmiga qarshi qator chiqishlar bo’lib o’tdi.Xo’jand, O’ratepa, Namangan, O’sh va Chustda ko’tarilgan qo’zg’olonlar bunga misolbo’la oladi. Manbalarda 1885-1892 yillarda Farg’ona viloyatida xalqning 205 martasiyosiy chiqishlari, harakatlari ko’tarilgani qayd etilgan.
Farg’onadagi vaziyatdan cho’chigan viloyat harbiy-gubernatori Vrevskiy aholidanko’z-quloq bo’lib turish uchun Markaziy hukumatga maxfiy siyosiy politsiya xizmatinitashkil etish taklifini ilgari suradi.U Farg’ona viloyatining har bir tumanida maxfiyayg’oqchilar tarmog’ini vujudga keltirish uchun o’z ixtiyoridagi mablag’dan foydalandi.O’lkaning oliy harbiy-siyosiy doiralari tobora kuchayib borayotgan norozilik to’lqinini
pasaytirish uchun ta’sirchan vosita izlay boshladi. Qurolli kuchlar va politsiya xizmatinikuchaytirish tadbirlari uchun bir yilda 5,5 mln. so’m sarflanardi. Holbuki, undan hammuhim hisoblangan temir yo’l uchun bor yo’g’i 190 000 so’m ajratilganini hisobga olsak,chor hukumatining xalq harakatidan naqadar xavotirga tushgani aniq bo’ladi1.