2-lektsiya
Tema: Biliw protsessinde hám insannın’ ámeliy iskerliginde
modellestiriwdın’ ornı.
Joba
1. Biliu protsessinde hám insannın’ ámeliy iskerliginde modellestiriwdın’ ornı.
2. Modellestiriw - ilimiy bilim alıw usılı
retinde
1. Biliu protsessinde hám insannın’ ámeliy iskerliginde modellestiriwdın’
ornı.
Modellestiriw bizdi qo’rshap turg’an dunyanı izertlewdin’ jalg’ız bir usılı bolıp
esaplanbaydı. Bilim alıwdın’ pu’tin bir oblastı bar bolıp hám ol bilim alıw usılların
u’yreniw menen shug’ıllanadı hám onı
metodologiyası
dep ataydı.
Metodologiya
so’zi usıllar haqqında tálimat(ilim) .
Adamzattın’ biliw iskerliginin’ nızamlıg’ın u’yrene o’tirip, metodologiya bul
tiykarında, onı iske asırıw usılların islep shıg’adı. Metodologiyanın’ en’ áhmiyetli
wazıypası bolıp biliw usıllarının’ kelip shıg’ıwın, negizin, nátiyjeligin hám basqada
xarakteristikaların u’yrenedi.
«Metod(usıl)» tu’sinigi real haqıyqatlıqtın’ ámeliy hám teoriyalıq
o’zlestiriwdın’, ámellerdın’ hám operatsiyalardın’ jıynag’ın an’latadı. Usıl(metod)
adamdı
printsipler,
talaplar, qag’ıydalar menen qurallandıradı hám olardı
basshılıqqa alıp adam qoyılg’an maqsetine jetedi. Usıldı iyelep alıw – bul hár qıylı
máselelerdi sheshiw ushın bazı bir ámellerdi qanday izbe izlikte orınlaw kerekligin
biliw, yag’nıy ámeliyatta bul ilimlerdi iske asırıwdı biliw bolıp esaplanadı.
A’meliyatta anaw yamasa mına usıldan sáwatlı paydalanıw qábilietine tek
g’ana hár qıylı ámeliy máselelerdi sheshiwde u’yreniw mu’mkin boladı.
2. Modellestiriw - ilimiy bilim alıw usılı retinde
İlimiy biliw usılların, olardın’ ulıwmalıq dárejesi boyınsha, yag’nıy ilimiy
izertlew protsessinde qollanıw ken’ligi boyınsha olardı ulıwmalıq, ulıwma
ilimiylik hám dara ilimiylik dep bo’liw qabıllang’an.
Tarixta bilim alıwdın’ ulıwmalıq usıllardın’ ishinen ekewi belgili:
dialektikalıq
hám
metafizikalıq
. Olar ulıwma filosofiyalıq usıllar. Metafizikalıq
qatnas jasawda bizdi qo’rshap turg’an dunyanın’ obektleri hám hádiyseleri bir
birinen bo’lek, o’z ara baylanıslar esapqa alınbaytug’ın hám fiksirlengen,
o’zgermeytug’ın jag’dayda qaraladı. Dialektikalıq qatnas jasawda kerisinshe boladı,
bunda obektler, hádiyseler olardın’ barlıq o’z ara bar baylanıs tu’rleri menen, real
protsessinin’ o’zgeriwı, rawajlanıwı esapqa alg’an xalda u’yreniledi.
Ulıwma ilimiylik usılları ilimnin’ hár qıylı oblastlarında paydalanadı, yag’nıy
qollanıwdın’ ádewir ken’ spektrine iye. Bul usıllardın’ klassifikatsiyası ilimiy bilim
alıw dárejesi tu’sinigi menen tıg’ız baylanısta boladı. İlimiy bilim alıwdın’ eki
dárejesin ajıratıdı:
empirikalıq
hám
teoriyalıq
. Ulıwma ilimiy usıllardın’ birleri tek
g’ana empirikalıq (baqlaw, tájiriybe, o’lshew) dárejede, al bazi birleri teoriyalıq
(ideallastırıw, formallastırıw) dárejede qollanıladı.
İlimiy bilim alıwdın’ empirikalıq dárejesi haqıyqatında bar, seziw mu’mkin
bolg’an obektlerdi tikkeley iertlew menen sıpatlanadı. Bul dárejede
baqlaw
ju’rgiziw, hár qanday o’lshewler orınlaw, tájiriybe qoyıwı jolları arqalı izertlewshi
obektler, hádiyseler haqqında informatsiya toplaw protsessi orınlanadı, alıng’an
haqıyqıy mag’lıwmatlar keste, sxema, grafik hám t.b. tu’rinde dáslepki
tártiplestiriwler orınlanadı.
Bunnan basqa, ilimiy bilim alıwdın’ empirikalıq
dárejesinde, ilimiy fakitlerdi ulıwmalastırıwdın’ nátiyjesi retinde bazı bir
empirikalıq nızamlıqlardı qáliplestiriwde mu’mkin boladı.
İlimiy izertlewdin’ teoriyalıq dárejesin bilim alıwdın’ logkalıq basqıshına
tiyisli boladı. Bul atalg’an dárejede u’yrenip atırg’an obektlerge, hádiyselerge tiyisli
bolg’an ádewir teren’, áhmiyetli táreplerin, baylanısların, nızamlıqların
ashıwg’ashıwg’a alıp keledi. Teoriyalıq dárejesi – ilimiy bilim alıwdın’ ádewir
joqarı basqıshı bolıp esaplanadı. Teoriyalıq bilim alıwdın’ nátiyjelesi retinde
gipotezalar, teoriya, nızamlar kelip shıg’adı.
İlimiy izertlewlerde eki hár qıylı, yag’nıy empirikalıq hám teoriyalıq
dárejelerdi ajıratqanda, olardı bir birinen ayırıwg’a hám bir birine qarsı qoyıwg’a
bolmaydı, sebebi olar bir biri menen tıg’ız baylanısta boladı. Empirikalıq dárejesi
ilimiy fakitlerdin’ teoriyalıq jaqtan tu’sinip alıwdın’ hám alıng’an statistikalıq
mag’lıwmatlardın’
fundamenti, tiykarı retinde shıg’ıp turadı. Sonın’
menen birge
teoriyalıq pikirlewler álbette, izertlewdin’ empirikalıq dárejesi jumıs isleytug’ın
sezimli-ko’rgizbeli obrazlarg’a, sonin’ ishinde sxemalar, grafikler hám t.b. so’zsiz
su’yenedi.
O’z gezeginde ilimiy bilim alıwdın’ empirikalıq dárejesinin’ jetiskenliklerin
esapqa almay, ol bar bolıwı mu’mkin emes. A’dette, empirikalıq izertlewler anın’
berilgen teoriyalıq konstruktsiyasına su’yenedi hám ol bul izertlew jumıslardın’
bag’ıtın anıqlaydı, qollanıp atırg’an usıllardı ju’zege keltiredi hám tiykarlaydı.
Dara ilimiy usıllar toparına bazı bir belgili(anıq) ilim yamasa hádiyseni
izertlew shegarasında payda bolatug’ın usıllar tiyisli boladı. Hár bir bo’lek
ilimdi(biologiya, ximiya, geologiya hám t.b.) izertlewdin’ o’zgeshe usıllarına iye
boladı.
Demek modellestiriw
– bul bizdi qo’rshap turg’an o’rtalıqtı
u’yreniw usılı bolıp h’a’m onı empirikalıq da’rejede, sonın’ menen
birge teoriyalıq da’rejesinde de bilim alıwdın’ ulıwma ilimiylik
usıllarına qo’sıwg’a boladı.
Modeldi jaratıwda h’a’m u’yreniwde bilim alıw usıllardın’ barlıq
qalg’an usıllarınan da paydalanıwg’a boladı.
