Мавзу статистик кузатиш

Мавзу 2. СТАТИСТИК КУЗАТИШ
Режа:

1. 
   Статистик кузатиш тўғрисида умумий тушунча
   
2. 
   Статистик кузатиш шакллари
   
3. 
   Статистик кузатиш турлари ва усуллари.
   
4. 
   Статистик кузатиш хатолари ва уларни текшириш.
   

Таянч иборалар:
Статистик кузатиш, кузатиш объекти ва бирлиги, узлукли ва узлуксиз кузатиш, ёппасига ва қисман кузатиш, бевосита кузатиш, ҳужжатли кузатиш, сўроқнома, репрезентатив хато, Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси.
ДАРСНИНГ МАҚСАДИ ВА ВАЗИФАЛАРИ:

1. 
   Статистик кузатиш тўғрисида умумий тушунчаларни шакллантириш
   
2. 
   Статистик кузатиш шаклларини тушунтириш.
   
3. 
   Статистик кузатиш турлари ва усуллари ўргатиш.
   
4. 
   Статистик кузатиш хатолари ва уларни текширишни кўрсатиш.
   

2.1. Статистик кузатиш тўғрисида умумий тушунча
Ҳар қандай статистик тадқиқот уч босқични ўз ичига олади:

• 
  статистик кузатиш;
  
• 
  кузатиш материалларини сводкалаш ва гуруҳлаш;
  
• 
  кузатилаётган воқеани ҳар томонлама тавсифловчи-умумлаш­тирувчи кўрсаткичларни ҳисоблаш ва уларни таҳлил қилиш.
  

Ҳаёт турли хил ҳодисаларнинг алмашинувидир. Истаган жойда қулай аҳволда қолиш учун уларни ўрганиш ва кузатиш керак, деган эди француз ёзувчиси Бальзак. Бинобарин, ҳар қандай статистик тадқиқот ўша ўрганилаётган объект ҳақида тегишли маълумотларни тўплаш билан бошланади.
Observing the values of the variables for one or more people or things yield data. Each individual piece of data is called an observation and the collection of all observations for particular variables is called a data set or data matrix. Data set are the values of variables recorded for a set of sampling units¹.
Ижтимоий ҳодисалар ва жараёнлар ҳақидаги маълумотларни режали, илмий, уюштирилган асосда тўплаш жараёни статистик кузатиш деб аталади. У текширишнинг пойдевори, биринчи ва энг масъулиятли босқичи ҳисобланади. У қанчалик тўғри ва чуқур илмий мулоҳазалар асосида ташкил этилса, оқибатда текшириш натижалари ҳам аниқ ва мақсадга жавоб бера оладиган бўлади. Масъулиятсизлик билан тўпланган ноаниқ ва пала-партиш бошланғич маълумотлар ўрганилаётган ҳодиса хусусида нотўғри якун ва хулосаларни ясашга сабаб бўлади.
Статистик кузатиш амалга оширилаётганда бир қатор шарт-шароитларнинг ҳисобга олиниши талаб қилинади. Акс ҳолда тўпланган маълумотлар илмий текшириш талабларини тўла қондирмаслиги ва ҳаттоки бутунлай яроқсиз ҳам бўлиши мумкин. Энг муҳим илмий талаблар, шарт-шароитлар қуйидагилардан иборат:

• 
  Статистик кузатиш далилларни бир-бири билан ўзаро боғланишда ва бир бутунликда қайд қилиши лозим.
  
• 
  Маълумотлар тўла-тўкис бўлиши учун энг аввало кузатилаётган тўпламдаги бирликлар макон (минтақа, ҳудуд) чегарасида тўла ҳисобга олиниши керак.
  
• 
  Статистик кузатишнинг тўлалиги маълумотларнинг вақт бўйича қамраб олиниши билан ҳам белгиланади. Агарда биринчи йилда тўплам кузатилса-ю, иккинчи йилда унинг айрим бирликлари, учинчи йилда эса қандайдир бошқа бирликлар тушиб қолса ва шу тарзда кузатиш давом этаверса, у ҳолда олинган маълумотлар вақт бўйича тўла-тўкис бўлмасдан, уларнинг таққосламалигига путур етади.
  
• 
  Олинаётган маълумотлар аниқ, ҳаққоний ва ишончли бўлиши шарт, акс ҳолда улар исботлаб берадиган кучга эга бўла олмайди. Бу ерда гап маълумотларнинг фақат арифметик жиҳатдангина (масалан, тийин, граммгача) аниқ бўлиши тўғрисида эмас, балки у маълумотларнинг объектив ҳақиқатни акс эттириши тўғрисида боряпти.
  

Ўрганилаётган ҳодиса ва воқеаларни тавсифловчи маълумотлар ягона дастур ва методология асосда тўпланиши лозим. Маълумотларни тўплаш дастури ва методологияси ҳамма ҳудудлар, идора ва ташкилотлар ҳамда даврлар учун бир хил бўлиши керак. Акс ҳолда улар таққослама бўлмайди ва илмий текшириш учун яроқсиз ҳисобланади.