Mavzu: Kam quvvatli tik yotgan ruda konlari uchun shpurli maydalash ko‘rsatkichlarini hisoblash Darsning maqsadi

Amaliy ish № 1.

Mavzu:Kam quvvatli tik yotgan ruda konlari uchun shpurli maydalash ko‘rsatkichlarini hisoblash

Darsning maqsadi: talabalarga shpurli maydalash ko‘rsatkichlarini hisoblashni o‘rgatish.
Rudalarni qazib olishda quyidagi jarayonlar amalga oshiriladi:

– rudani massivdan ajratib olish;

– ikkilamchi maydalash;

– rudani blokdan tushirish va tashish gorizontigacha etkazib berish;

– kon bosimini boshqarish.

Ana shu jarayonlarga sarflanadigan mehnat ruda konlarini er osti usulida qazib chiqarishga sarflanadigan barcha turdagi mehnatning qarib 50 foizini tashkil qiladi. Bu jarayonlarning o‘zaro bog‘liqligi ularning texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlariga ta’sir etadi. Masalan, massivdan ajratib olish jarayonida yaxshi maydalanmagan kon jinslari ularning ikkilamchi maydalashga ketadigan xarajatlarini oshirib yuboradi va tashish unumdorligini pasaytiradi. Agar ikkilamchi maydalash portlatish asosida bajariladigan bo‘lsa, boshqa jarayonlarni, masalan, rudani blokdan tushirish jarayonining to‘xtab qolishiga olib keladi. SHu sababli har bir jarayonni sifatli va aniq bajarish lozim bo‘ladi.

Ajratib olish – bu rudaning bir qismini maydalab, blok massivdan ajratib olish jarayonidir. Rudani ajratib olish burg‘ilab-portlatish, mexanik usullarda yoki massivni o‘z-o‘zidan qulashi oqibatida amalga oshirilishi mumkin. Rudani ajratib olish usulini tanlab olishga qator omillar ta’sir ko‘rsatadi, ulardan asosiylari – rudaning fizik-mexanik xususiyatlari, kon-texnik sharoitlari va qo‘llaniladigan qazish tizimi. Ruda konlarini er osti usulida qazib chiqarishda rudani ajratib olish uchun shpurli, skvajinali va minasimon (markazlashtirilgan zaryad) portlatish uullaridan foydalaniladi.

SHpurli ajratib olish usulida ruda massivida shuqurligi 5 m gacha va diametri 75 mm gacha bo‘lgan shpurlar burg‘ilanadi. Ruda konlarini qazib olishda, asosan, chuqurligi 2–3,5 m va diametri 40–50 mm shpurlar burg‘ilanadi. YUmshoq rudalarda shpur burg‘ilashda (qattiqlik koeffitsienti 4–6 gacha) elektr parmalardan, qattiq rudalarda esa zarba-burilma va zarba-aylanma rusumli burg‘ilash mashinalaridan foydalaniladi. Ruda konlarini qazib chiqarish amaliyotida keyingi mashinalar keng qo‘llaniladi.

Portlovchi modda sifatida patronlashtirilgan kukunsimon (ammoniy №6 JV, detonit) yoki yumshoq donalashtirilgan (granulit, donagranulit) portlovchi moddalar ishlatiladi. SHpurlar qo‘lda yoki mexanizmlar yordamida zaryadlanadi.

SHpurli usulda rudani massivdan ajratib olish qatlam, shift-pog‘ona va nimqavat usullarida bajarilishi mumkin (1.1-rasm).

1.1- rasm. Rudani shpurli ajratib olish sxemalari: a – qatlamlab ajratib olish; b – shift-pog‘onalab ajratib olish; d – nimqavatlab ajratib olish; e – vertikal shpurlar orqali ko‘tarilish bo‘yicha rudani tabaqalab ajratib olish; f – shift pog‘ona usulida rudani ajratib olish; g – nimqavat bo‘yicha rudani ajratib olish

Masala:

Quyidagi sharoit uchun shpurli maydalash (o‘yib olish) parametrlarini hisoblang:

1. Ruda tanasining quvvati t = 2,5 m;

2. Gorizontga nisbatan yoriklarning yotish burchagi α = 15;

3. Rudaning qattiqlik koeffitsienti f = 16;

4. Qazib olish tizimi – magazinlab qazib olish tizimi;

5. Ajratib olinadigan qatlam qalinligi L_z = 2,1 m;

6. SHpurlarni zaryadlash usuli qo‘lda;

7. Bir marta portlashda portlaydigan shpurlar qatorlari soni N_p = 10 qator;

8. SHpurning diametri d = 42 mm yoki 0,042 m

Echish:

Portlovchi modda turi – Qoyatosh ammonali;

Berilgan sharoit uchun portlovchi moddaning tog‘ jinsining qattiqligiga bog‘liq bo‘lgan nazariy solishtirma sarfini 1.1 jadvaldan aniqlaymiz:

1.1-jadval

Portlovchi moddaning tog‘ jinsining qattiqligiga bog‘liq bo‘lgan nazariy solishtirma sarfi

f.	4	5	6	7	8	9	10	11	12	13	14	15	16	17	18	19	20
q0, kg/m^3	0,4	0,45	0,49	0,55	0,61	0,68	0,74	0,82	0,9	0,95	1,09	1,2	1,31	1,4	1,5	1,59	1,69

Portlovchi moddaning nazariy solishtirma sarfi q₀ = 1,31 kg/m³ chunki f = 16;

Portlovchi moddaning FIK k₁ = 0,8;

Ruda tanasining quvvatini (o‘yib olish qalinligini) hisobga oluvchi koeffitsient k₈ = 1,37;

Ruda tanasi quvvati, m	3,5	3	2	1,5	1
k8	1	1,15	1,6	2,3	3,8

Zaryadlash zichligi (yagona xavfsizlik qoidalariga binoan σ = 800 ÷ 1200) σ = 1100 kg/m³ deb qabul qilamiz.

A) Zaryadlash usuli kulda

B) Zaryadlash usuli zaryadlovchi mashinalar orkali

1. 
   Ikki ochiq yuzada rudani shpurli maydalashda PMning solishtirma sarfi:
   

k₁ – PMning solishtirma ish bajarish koeffitsienti:

Suvga turg‘un ammonal ……………………0,9	Granulit AC -4…………………………0,98
Qoyatish ammonali………………………... 0,8	Granulit M……………………………..1,13
Ammonit № 6JV……………………… 1.0	Detonit M……………………………....0,82
Granulit AC-8…………………………….0,9	Igdanit…….…………………………...1,13
Nobelan 1.0	Nobelit 216 Z 1.2

_{kg /m3}

2. 
   Eng qisqa qarshilik chizig‘i (liniya naimenshego soprotivleniya):
   

;

Bunda k_z = 0,6 ÷ 0,72 shpurni zaryadlash koeffitsienti;

t₁ – zaryadlarning yaqinlashish koeffitsienti t₁ = 0,8 ÷ 1,5

(elektrik portlatishda), t₁ = 1.2÷ 1,5(olovli portlatishda), t₁ = 1,2 deb qabul qilamiz;

3. 
   Qatordagi shpurlar orasidagi masofa quyidagicha hisoblanadi:
   

;

Bunda k₁₀ = 0,8 ÷ 0,95 zaboyka turini hisobga oluvchi koeffitsient;

4. 
   Qatorlardagi shpurlar sonini aniqlaymiz (yaqin butun songacha yaxlitlaymiz):
   

ta

Bunda a_kr = 0,2  0,4 m

5.SHpurning chuqurligi quyidagi formuladan aniqlanadi,

zaboyning xarakatlanishini L_z=2.1m deb:

m

6. Bir siklda ajratib olinadigan rudaning hajmi quyidagicha aniqlanadi:

m³

7. Bir siklda ishlatiladigan shpurlarning umumiy uzunligi:

m

8. Bir metr shpurga to‘g‘ri keladigan ruda miqdori:

m³/m

9. SHpurli uyib olishda PM ning umumiy sarfi

_{qsh=πd2kp.z∆/4 1m shpurga keladiganzaryadning massasi, kg/m3}

k_p.z=0,8-0,9 -shpurning zaryadlash zichligi koefitsienti
10. PMning aniqlashtirilgan solishtirma sarfi quyidagicha aniqlanadi:

kg/m³

№1 amaliy ish bajarish bo‘yicha variantlar:

№	M, metr	α, ˚	akr	k1	k10	f	Lz, metr	Nr, qator	d, metr
1	1,2	15	0,2	0,8	0,8	8	1,8	8	0,032
2	1,35	12	0,3	0,9	0,85	9	1,9	9	0,033
3	1,5	13	0,4	1,0	0,9	10	2	10	0,034
4	1,65	12	0,2	0,98	0,95	11	2,1	11	0,035
5	1,8	15	0,3	1,1	0,8	12	2,2	12	0,036
6	1,95	16	0,4	1,2	0,85	13	2,3	13	0,037
7	2,1	17	0,2	0,8	0,9	14	2,4	14	0,038
8	2,25	18	0,3	0,9	0,95	15	2,5	15	0,039
9	2,4	19	0,4	1,0	0,8	16	2,6	8	0,04
10	2,55	20	0,2	0,98	0,85	17	2,7	9	0,041
11	2,7	21	0,3	1,1	0,9	18	2,8	10	0,042
12	2,85	22	0,4	1,2	0,95	19	2,9	11	0,043
13	3	23	0,2	0,8	0,8	20	3	12	0,044
14	3,15	24	0,3	0,9	0,85	8	3,1	13	0,045
15	3,3	25	0,4	1,0	0,9	9	3,2	14	0,046
16	3,45	26	0,2	0,98	0,95	10	3,3	15	0,047
17	3,6	27	0,3	1,1	0,8	11	3,4	8	0,048
18	3,75	28	0,4	1,2	0,85	12	3,5	9	0,049
19	3,9	29	0,2	1,2	0,9	13	3,6	10	0,05
20	4,05	30	0,3	0,8	0,95	14	3,7	11	0,051
21	2,1	23	0,4	0,9	0,8	20	2,7	9	0,041
22	2,25	24	0,2	1,0	0,85	8	2,8	10	0,042
23	2,4	25	0,3	0,98	0,9	9	2,9	11	0,043
24	2,55	26	0,4	1,1	0,95	10	3	12	0,044
25	2,7	27	0,2	1,2	0,85	11	3,1	13	0,045
26	2,85	28	0,3	1,2	0,9	12	3,2	14	0,046
27	3	29	0,4	0,8	0,95	13	3,3	15	0,047
28	3,15	30	0,2	0,9	0,8	14	3,4	8	0,048
29	3,3	29	0,3	1,0	0,85	12	3,5	9	0,049
30	3,5	30	0,4	0,98	0,9	13	3,7	10	0,05

Amaliy ish № 2

Mavzu: O‘pirib maydalab tushirilgan tog‘ jinslarining qoplovchisi ostidan rudalarni chiqarib olish ko‘rsatgichlari va parametrlarini aniqlash..
Darsning maqsadi: talabalarga rudani o‘z harakati otida etkazib berishning parametrlarini hisoblashni o‘rgatish.

Rudani etkazib berish deb, qazilgan uchastka doirasida portlatib qulatilgan joyidan asosiy transport vositalariga yuklaydigan joygacha etkazib berishga aytiladi.

Rudani chiqarish usuli asosan ikki xil ko‘rinishga ega: o‘z og‘irlik kuchi ta’sirida va mexanizatsiyalashgan usul.

O‘z og‘irlik kuchi ta’sirida qazishdan hosil bo‘lgan bo‘shliq bo‘ylab ruda tushiruvchi maxsus lahimgacha, so‘ng undan tarnov, quvurlar orqali chiqariladi.

Mexanizatsiyalashtirilgan chiqarish usulida skreper, konveyer, o‘ziyurar vagonetkalarda, yuklovchi-tashuvchi mashinalarda amalga oshiriladi. Ba’zan rudani portlatish kuchi ta’sirida ham tushirish yoki yuqori bosimdagi suv oqimi bilan (gidravlik usulda) chiqariladi.

2.1 - rasm. Rudani blokdan o‘z og‘irlik kuchi ta’sirida tushirish sxemasi: 1-voronka; 2-ruda tushiruvchi lahim; 3-lyuk; 4-vagonetka.

Rudani blokdan o‘z og‘irlik kuchi ta’sirida tushirish uchun rudaning yotish qiyaligi minimal burchagi 55⁰ dan 90⁰ gacha, ruda bo‘laklarining o‘lchami, undagi changsimon yopishqoq materiallarning mavjudligi, namligi, yuzasining notekis g‘adir-budirligiga bog‘liq. Engil namlangan notekis yuzada o‘z og‘irlik kuchi ta’sirida og‘ish burchagi 50⁰ dan kam bo‘lmasa sirpanib tushadi, quruq, mahkam bo‘laklari bir tekis bo‘lgan ruda silliq yuzada 35⁰ dan yuqori bo‘lsagina o‘z og‘irlik kuchi ta’sirida tushishi bilan harakterlanadi masalan, rudani magazinlab qazish tizimi, qavat ostini qulatib qazish tizimi.

Blokning ostki qismidan rudani etkazib berish (pri donnom vыpuske)da blokning ostki qismida blokning maydoni bo‘yicha barcha maydalangan rudalar maxsus etkazib beruvchi va keyinchalik maxanizatsiyalashgan usulda etkazib beriluvchi kon lahimlari (voronka yoki transheyalar) quriladi. 2.2 va 2.3 – rasmlarda skreperlar bilan mexanizatsiyalashgan usulda ishlovchi etkazib (chiqarib) beruvchi varonka va etkazib (chiqarib) beruvchi transheyalar keltirilgan.



2.2 – rasm. Etkazib (chiqarib) beruvchi voronkalar: 1 – etkazib berish lahimi; 2 – voronka; 3 – voronkaning og‘zi va etkazib beruvchi lahimni bog‘lovchi duchkali nisha.

Ushbu usulda voronkalar devorlarining qiyalik burchagi qariyb 60⁰ va 6 – 12 metr diametrga ega bo‘ladi. O‘z navbatida yonma-yon turgan voronkalar qazib olish blogi kengligi bo‘ylab og‘izlari bilan ruda oqadigan holatgacha kelib kesishadi.