Mavzu: Alyuminiy va uning xossalari Ta`limiy maqsad

Mavzu: Alyuminiy va uning xossalari

Ta`limiy maqsad:

Uchunchi guruhcha elementlariga umumiy tavsif berish. Alyuminiyning olinishi, xossalari haqida chuqur puxta bilim berish. Hayotdagi ahamiyatini tushuntirish.

Tarbiyaviy maqsad:

O`quvchilarning ilmiy dunyoqarashini kengaytirish.

Rivojlantiruvchi maqsad:

Alyuminiy haqidagi bilimlarni darslik ustida mustaqil ishlash ko`nikmalarini hamda nutq muloqat madaniyatini rivojlantirish, jamiyat hayotida faol ishtirok etish zarurligi uqtirish.

Dars turi: suhbat, bellashuv

Dars jihozi:

1. 
   Davriy sistema
   
2. 
   Alyuminiy va uning qotishmalarining na`munalari.
   
3. 
   Alyuminiyni xossalarini tajribalarda bajarish uchun zarur bo`lgan reaktiv va jixozlar (probirka, spirt lampa, HCl, H₂SO₄ NaOH eritmasi
   

Darsning borishi:

1. 
   Tashkiliy qism
   
2. 
   O`tilgan mavzuni eslash
   
3. 
   Yangi mavzu bayoni
   

Mavzuning rejasi:

1. 
   3 – guruhning asosiy guruhcha elementlariga umumiy tavsif
   
2. 
   Alyuminiyning tabiatda tarqalishi, atom tuzilishi
   
3. 
   Alyuminiyning olinishi
   
4. 
   Alyuminiyning fizik kimyoviy xossalari
   
5. 
   Alyuminiyning muxim birikmalari va ularning ishlatilishi
   

Mavzuning bayoni:

Uchunchi guruh asosiy guruhchalari elementlariga B, Al, Ga In, Tl elementlari kiradi. Ular p- elementlar oilasiga mansub. Ulardan B metallamas qolganlari metallardir. B, Al, Ga In, Tl guruhda elementlarning atom radiusi oshadi ionlanish energiyasi elektromanfiylik, elektronga moyillik kamayadi. Ular birikmalarda + 3 oksidlanish darajani namoyon qiladi. Faqat Tl +3+1 oksidlanish darajani namayon qiladi. Sabab, atom radiusi ortib boradi, guruhda tartib raqam ortib borishi bilan oksid va gidroksidlarning asoslik xossasi kuchayib kislotalik xossasi kuchsizlanib,boradi.

Al tabiatda eng ko`p tarqalgan elementlar qatoriga kiradi. Uning yer po`slog`idagi umumiy miqdori 8,8 %, uning eng muhim tabiiy birikmalari boksid, korund, kriolit, alyumo selikatlardir. Alyuminoselikatlar er po`stlog`ining asosiy massasini tashkil etadi. Ko`pchilik alyuminoselikatlar nurab yemirilganida gil xosil bo`ladi. Gilning asosiy tarkibi AL₂O₃*2SiO₂*2H₂O

Boksit AL₂O₃ * H₂O

Korund AL₂O₃

Kriolit AL F₃ * 3 NA F tarkibli minerallardir.

Sanoatda alyuminiy AL₂O₃ suyuqlantirilgan kriolit eritmasiga CaF₂ qoshib elektroliz qilish orqali olinadi.
uning yadrosida (13 p, 14 n bor). U uchunchi davr uchunchi qatorning 13 – o`rinda joylashgan. ) ) ) 1s² 2s²2p⁶3s²3p¹3d⁰

2 8 3
Tashqi qavatidagi 3 ta elektronni oson berib Al³⁺ ioniga aylanadi.

AL-oq kumishsimon, engil, mexanik jixatdan mustahkam metall. Zichligi 2,7 gr/sm³ suyuqlanish temperaturasi 660^oC havoda oksidlanuvchan metall. Elektr toki va issiqlikni yaxshi o`tkazadi, unga ishlov berish oson. Tabiiy alyuminiy bitta izotopdan tarkib topgan. U o`z sirtida oksid parda hosil qilgani uchun passif metall hisoblanadi. U odatdagi haroratdayoq kislorod bilan oson birikadi. Uning sirti AL₂O₃ bilan qoplanadi, bu parda metallning keyingi oksidlanishdan saqlaydi. Oksid parda tufayli alyuminiy sirti xira bo`ladi. Oksid parda buzulsa alyuminiy suv bilan reaksiyaga kirishadi. 2Al+6H₂O 2Al(OH)₃+3H₂

Alyuminiy metallamaslar bilan ta`sirlashadi. 2Al+3Cl₂ 2AlCl₃

Odatdagi temperaturada alyuminiy konsentirlangan va juda suyultirilgan nitrat kislota bilan reaksiyaga kirishmaydi. (Himoya parda borligi sababli), lekin u HCl va H₂SO₄ larda eriydi.

2 Al+ 6 HCl 2 AlCl₃+3H₂

Al ishqor eritmalariga kuchli ta`sir etadi. 2 Al + 2NaOH + 10H<sub>2</sub>O
2Na shuning uchun alyuminiy idishda ishqor elementlarni saqlab bo`lmaydi. Yuqori temperaturada S, N, C lar bilan ta`sirlashadi.

Al va uning qotishmalari keng ko`lamda ishlatiladi. Al ning yuruk iste`molchisi aviatsiya sanoati hisoblanadi. Samalyotning 2/3 qismi Al va uning qotishmalaridan matorini ¼ Al qotishmalaridan yasaladi. Shuning uchun Al ga qanotli metall deyiladi. Al dan kabellar, simlar tayyorlanadi. Uning korroziya bardoshligini e`tiborga olib undan apparatlarning detallari, nitrat kislota solinadigan idish tayyorlanadi. Turmushda turli idishlar yasaladi. Metallurgiyada Al ishlatiladigan eng muhim tarmoqlaridan biri u yordamida metallarni oksidlardan olishdir. Al termiyani rus ximigi Beketov kashf qilgan.

3Fe₃O₄+8Al 4 Al₂O₃+9Fe

_Termit
Termitdan po`lat buyumlarni payvandlashda foydalaniladi.

Mustahkamlash qismida sinf o`quvchilari ikki guruhga bo`linadi va 3 ta shart bo`yicha bellashadilar.

1-shart: Al ga xos xossalarni topish va jadvalga mos raqamlarni yozishdan iborat

1. Bu metall yadrosi tarkibida 13 ta proton mavjud

2. Bu element metallmas

3. Bu element elektr o`tkazuvchanlik bo`yicha birinchi o`rinda turadi.

4. Bu element elektr o`tkazuvchanlik bo`yicha to`rtinchi o`rinda turadi.

5. Bu element S elementlar oilasiga mansub

6. Bu element konsentrlangan HNO₃ bilan oddiy sharoitda ta`sirlashadi.

7. Bu element P elementlar oilasiga mansub

8. Bu element qanotli metall deb yuritiladi

9. Bu metall tabiatda faqat birikmalar holiday uchraydi

10. Bu metalldan yasalgan idishda ishqor eritmalarini saqlab bo`lmaydi

Metall	To`g`ri javoblarning raqamlari
Al

2-shart. 2 ta qog`ozda Al ni xossalariga xos tajribalar beriladi. Har bir guruh qatnashchisi tanlab tajribani bajaradi.

Qog`ozdagi tajribalar. Al ni HCl bilan ta`siri 1 ta probirkaga Al donasidan 1,2 ta soling, probirkaga HCl ning 2 N li eritmasidan 0,5 ml quying probirkani qizdiring, nima kuzatiladi reaksiya tenglamasini yozing.

1. 
   Al ishqorlar bilan o`zaro ta`siri. Gazlarni olish asbobini shtativga o`rnating. Rezina Vutulkaga 3,4 dona Al soling. Varonka orqali NaOH ning 30 % eritmasidan 5-7 ml quying. Gaz chiqarish nayini uchuni suv to`ldirilgan, og`zi pastga qaratilga probirkaga joylashtiring. Ajralib chiqayotgan gazni yig`ing. Qanday gaz ajraladi, qanday birikma hosil bo`ladi? Reaksiya tenglamasini yozing.
   

Bunda o`quvchilarni laboratoriya ishi bajarish malakalari

sinaladi.

3-shart. Krassvord yechish.

1. 
   Sayohatchi uchun eng yaxshi choynak qaysi metalldan yasaladi?
   
2. 
   Alyuminotermiya usulini kashf etgan olim.
   
3. 
   Qum aralashgan mayda qorund nima deyiladi?
   
4. 
   Al kukunini Fe₃O₄ - temir kuyundisi bilan ekvimolyar nisbatdagi aralashmasi.
   
5. 
   Elektr o`tkazuvchanlik bo`yicha Al nechanchi o`rinda turadi?
   
6. 
   Al ning valent elektronlar soni.
   
7. 
   Al ning tabiiy minerali.
   
8. 
   Al ni kashf etgan olim?
   

Dars mustahkamlanib g`olib bo`lgan guruh rag`batlantiriladi.

Uyga vazifa: Mavzuni o`qib kelish.