Maridagi qo‘shma gapning uslubiy xususiyatlari tili

---

1Assos. Prof., Mari davlat universiteti, Rossiya, [e-mail]
²Assos. Prof., Mari davlat universiteti, Rossiya, [e-mail]
*Muxbir muallif
MARIDAGI qo‘shma gapning uslubiy xususiyatlari
TILI
Murakkab jumlalar kitob nutqining o‘ziga xos xususiyati bo‘lib, ular fikrni mantiqiy va izchil ifodalash, biror-bir harakat yoki
hodisaning yuzaga kelishiga baho berish, sabab, maqsad, shart-sharoitlarni keltirish imkonini beradi. Qo‘shma gaplar ilmiy nutqda
xulosalar, faktlarni tavsiflashda mantiqiy bahslashish uchun ishlatiladi. Badiiy asarlarda qo‘shma gaplar ko‘p uchraydi, chunki ular
bayon qilish uslubini to‘liq aks ettirish imkoniyatini beradi. Shu maqsadda qo‘shma gaplarning har xil turlari qo‘llaniladi. Bundan
tashqari, qo‘shma gaplar ham barcha murakkab jumlalar singari nutqning ifodaliligiga erishish uchun kuchli emotsionallik bilan
ajralib turadigan turli ifodali va uslubiy vositalardan foydalanadi.
Mari tilida qoÿshma gaplar rus tili taÿsirida, tilning oÿziga xos vositalari va murakkab gap qurish elementlari asosida paydo boÿlgan.
Hozirgacha Mari tilshunosligida qo‘shma gaplar strukturaviy-semantik va mantiqiy semantik tasnif pozitsiyasidan ko‘rib chiqilar edi.
Murakkab gap qismlarining bog`lanish usullariga qarab qo`shma gapning turlari aniqlandi. Strukturaviy-semantik tasnif mari tilidagi
qo‘shma gaplarni ikki xil: bo‘g‘inli va bog‘lanmagan qo‘shma gaplar shaklida taqdim etdi.
Ushbu tadqiqot bir qator maqolalarni davom ettiradi, ularning mavzusi Mari tilidagi murakkab jumlalarning stilistik va sintaktik
imkoniyatlarini ochib beradi. Mari tili shakllangan fin-ugr proto-tili murakkab jumlalarni bilmas edi. Bir yadroli va ikki a'zoli (binomial)
jumlalar mavjud bo'lib, ular bir-biridan keyin murakkab fikrni ifodalashga xizmat qilgan. Murakkab jumlalar, bugungi kunda mavjud
bo'lganidek, ba'zi fin-ugr tillarida paydo bo'lgan hodisadir. 18-asrgacha yozma tilga ega boÿlmagan Mari tilida murakkab
jumlalarning shakllanishiga katta taÿsir koÿrsatgan.
ISBN: 978-605-82433-7-8
Mari tilining qo'shma gaplar tilining sintaktik vositalarining stilistik bahosi va funktsiyalari Mari tilshunosligida maxsus tadqiqot
mavzusi emas edi. Sintaksis, bizningcha, katta stilistik salohiyatga ega bo'lib, u bizga mazmunning eng nozik tuslarini, aytilganlarga
munosabatni ifodalash, fikrning ayrim tomonlarini ta'kidlash imkonini beradi.
295