Ma’lumotlar uzatish asoslari 1-mustaqil ish

Ma’lumotlar uzatish asoslari
1-mustaqil ish
1. Paketli kommutatsiya tarmoqlari orqali ovozli xabarlarni va video uzatish tamoyillari (VoIP, IPTV).
2. IPTV protokollari. IPTV arxitekturasi va tamoyillari
3. Zamonaviy ma’lumot uzatish tarmoqlarida video-anjuman xizmatlarini tashkil qilish
4. IP-telefoniya protokollari, tamoyillari. SIP aloqa sean-sini aniqlash protokoli. SDP aloqa seanslarini yozish protokoli. SAP aloqa seansini e’lon qilish protokoli
5. IP-telefoniya protokollari, H.323 arxitekturasi. H.248/MEGACO mediashlyuzlarni boshqarish protokoli 6. IP-telefoniya tarmog‘ining tarmoq xarakteristikalariga ovoz kodeklarini ta’sirini tadqiq qilish
7. NGNni tashkil etish va qurilish tamoyillari
8. NGNning funksionalligi va xizmat ko‘rsatish sifatini ta’minlash
Kommutatsiyani amalga oshirishga turli xil yondashuvlar.
Umumiy holda, har bir kommutatsiya muammolarini hal qilish - oqimlarni va mos keladigan marshrutlarni aniqlash, tarmoq qurilmalarining konfiguratsiya parametrlari va jadvallarida marshrutlarni belgilash, oqimlarni aniqlash va bitta qurilmaning interfeyslari, multiplexing / demultiplexing oqimlari va ommaviy axborot vositalarini o'zaro almashish - barcha echimlar bilan chambarchas bog'liqdir. qolganlari. Umumlashtirilgan kommutatsion muammoning texnik echimlari majmui har qanday tarmoq texnologiyasining asosini tashkil etadi. Asosiy mexanizm marshrutlarni belgilash, ma'lumotlarni tarqatish va ma'lum bir tarmoq texnologiyasida aloqa kanallarini almashish mexanizmiga bog'liq.
Abonentlarni tarmoqlarda almashtirish muammosini hal qilishning ko'plab mumkin bo'lgan yondashuvlar orasida ikkita asosiy farqlanadi:
elektron kommutatsiya (elektronni almashtirish);
paketlarni almashtirish.
Tashqi tomondan, ushbu ikkala sxemalar sek. 1 tarmoq tuzilishi, ammo ularning imkoniyatlari va xususiyatlari boshqacha.
O'chirilgan ulanish tarmoqlari yanada boy tarixga ega, ular birinchi telefon tarmoqlaridan kelib chiqqan. Paketli kommutatsion tarmoqlar nisbatan yosh bo'lib, ular 60-yillarning oxirlarida birinchi global kompyuter tarmoqlarida o'tkazilgan tajribalar natijasida paydo bo'lgan. Ushbu sxemalarning har biri o'zining afzalliklari va kamchiliklariga ega, ammo ko'pgina mutaxassislarning uzoq muddatli prognozlariga ko'ra, kelajak yanada moslashuvchan va universal bo'lgani uchun paketli kommutatsiya texnologiyasiga tegishli.
IPTV - bu onlayn translyatsiya haqida gaplashganda duch keladigan ko'pgina atamalardan biri. IPTV, tizim sifatida, kabel yoki sun'iy yo'ldosh televideniesi kabi an'anaviy uzatish formatlaridan Internetga asoslangan oqim vositalariga o'tishda muhim rol o'ynaydi.
Mijozlar, odatda, tarkibga ega bo'lish va undan foydalanish haqida ko'proq qayg'urishadi. IPTV rasmga tushadigan joy.
IPTV nima ekanligini, qanday ishlashi va arxitekturasini, IPTV xizmatlarining turini va IPTV kelajagini batafsil ko'rib chiqamiz.
IPTV nima?
IPTV - bu Internetga asoslangan protokolli televizor, unda Internet jonli yoki buyurtma asosida televizion dasturlar va videolarni uzatish uchun ishlatiladi. IPTV - bu indeksli so'z televideniyasi biznesi foydalanuvchilarga keng polosali yoki Internet ulanishi vositasi va Internet protokoli texnologiyasi orqali uzatiladigan tizim.
Bu raqamli videodan millionlab foydalanuvchilar YouTube yoki Netflix kabi saytlarga yoki ilovalarga kirishlari mumkin bo'lgan narsadan biroz farq qiladi, ammo u bir xil darajada bir xil. Oddiy kabel yoki sun'iy yo'ldosh ulanishidan farqli o'laroq, IPTV bir nechta uylardan bitta obunada foydalanishga imkon beradi.
IPTV tomoshabinlarga tomosha qilishni istagan narsasini, xohlagan vaqtda va qayerda tanlashni tanlash imkoniyatining kengaytirilgan afzalligi va qulayligini ta'minlaydi, shuningdek jonli efirdagi jonli ko'rsatuvlarni sozlashdan tashqari.
IPTV va an'anaviy televizor o'rtasidagi farqni tushunish uchun keling, an'anaviy TV tomosha qilish tartibini IPTV bilan taqqoslaylik -
Kabel va sun'iy yo'ldosh televideniesi foydalanuvchilarga signalning ma'lum kanallariga "ulanishga" imkon beradi, asosiy farq shundaki, kabel simli va sun'iy yo'ldosh simsiz (u sizning uyingizga kelguncha). Kabel televideniyasining eng yaxshi namunalaridan biri bu koaksial kabel orqali ulanadigan vaqtni ogohlantiruvchi kabeldir va sun'iy yo'ldosh televideniyesi misoli DigTV kabi provayderdan keladi, u radio to'lqinlari orqali tomoshabinlarga etkazib beradi.
IPTV televizion kanallarni foydalanuvchiga pristavkaga etkazish uchun Internet protokoli (IP) ga asoslangan tarmoqdan foydalanadi. Kabel va sun'iy yo'ldoshdan farqli o'laroq, Internet tarmoqlari elektron pochta, veb-saytlar va boshqa internetga asoslangan xizmatlarni taqdim etadigan bir xil mijoz-server modeli orqali tarkibni ta'minlaydi. Ushbu blogda bundan keyin aytib o'tamiz, IP yoki Internet protokoli Internet tarmog'iga ulangan kompyuterlar o'rtasida paketlarni uzatish uchun ishlatiladigan til.
Iste'molchilar televizion shoularni so'rashadi va olishadi, ular tomoshabinlarga Internet protokoli (IP) asosidagi tarmoqlar orqali kabel yoki sun'iy yo'ldosh orqali emas. Kabel yoki sun'iy yo'ldosh televideniesidan farqli o'laroq, IPTV foydalanuvchilarga istalgan vaqtda Internet orqali tarkibni so'rashga imkon beradigan ko'rsatuvlarni uzatish tomonidagi serverda saqlashi mumkin.
IPTV qanday ishlaydi?
An'anaviy kanallarni ko'rish bilan taqqoslaganda, IPTV ko'proq Internetni ko'rishga o'xshaydi. Bu oddiygina IP (Internet Protocol) ni ishlatadi, bu transport protokoli, videoni tomoshabinga uzatish uchun transport mexanizmi. Tomoshabinlar biron bir teleko'rsatuvni bosganda yoki videoni talab qilganda, turli manbalardan (serverlar) olingan video paketlarga bo'linadi va Internet orqali yuboriladi. Video-server dasturni optik tolali kabel orqali mavjud bo'lgan uyga uzatadi, so'rovni yuboradi va qaytarib yuboradi.
[o'z IPTV xizmatini ishga tushirmoqchimisiz? Mulvey buni bitta yo'l bilan amalga oshirdi. Bepul ro'yxatdan o'ting.]
IPTV qanday ishlashini yaxshiroq tushunish uchun IPTV arxitekturasini ko'rib chiqamiz.
IPTV arxitekturasi
Xizmat ko'rsatuvchi provayderning tarmoq arxitekturasiga qarab, IPTV tarqatish ikkita asosiy IPTV arxitekturasini ko'rib chiqishi mumkin: markazlashtirilgan va tarqatilgan.
Markazlashtirilgan arxitektura modeli nisbatan sodda va boshqariladigan echimdir. Barcha media tarkibiy qismlar markazlashtirilgan serverda saqlanganligi sababli, tarkibni tarqatishning keng qamrovli tizimiga ehtiyoj qolmaydi. Odatda markazlashtirilgan arxitektura nisbatan kichik VOD xizmatlarining joylashishini ta'minlaydigan, etarli yadro va chekka o'tkazish qobiliyatiga ega va samarali kontentni etkazib berish tarmoqlariga (CDN) ega.
Taqsimlangan arxitektura markazlashtirilgan model singari kengaytirilishi mumkin, ammo u keng tarmoqli serverlarni boshqarish uchun zarur bo'lgan o'tkazuvchanlik qobiliyati va tizimni boshqarish qobiliyatiga ega. Shuning uchun nisbatan katta tizimlarni o'rnatishni rejalashtirgan operatorlar boshidan boshlab taqsimlangan arxitektura modelini amalga oshirishni ko'rib chiqishi kerak. Tarqatilgan arxitekturada multimediya tarkibini xizmat ko'rsatuvchi provayderlar tarmog'i orqali samarali etkazib berishni kuchaytirish uchun tarkibiy qismlarni tarqatish uchun aqlli va murakkab texnologiyalar kerak.
GSM-shlyuz — mobil aloqa tarmoqlari va telekommunikatsiyalarning boshqa tarmoqlari o‘rtasida trafikni o‘tkazish uchun mo‘ljallangan apparat-dasturiy vosita;
IP-shlyuz — IP tarmoqlar va telekommunikatsiyalarning boshqa tarmoqlari o‘rtasida trafikni o‘tkazish uchun mo‘ljallangan apparat-dasturiy vosita;
IP-adres — TCP/IP texnologiyalari bilan boshqariladigan ma’lumotlar uzatish tarmog‘ida kompyuterlar yoki uzellarni identifikatsiyalaydigan noyob adres;
IP-televideniye (IPTV) — televideniye, video, audio, matn, grafika va shu kabi, boshqa ma’lumotlar, IP protokoli asosidagi tarmoqlar ta’minlanadigan, sifat, xavfsizlik, interaktivlik va ishonchlilikning talab qilinadigan darajasini ta’minlash maqsadida boshqariladigan multimedia xizmatlari;
IP-telefoniya — IP texnologiyasi asosida paketlar kommutatsiyalanadigan ma’lumotlar uzatish tarmoqlari orqali nutqli axborot, jumladan mahalliy, shaharlararo va xalqaro aloqani ayirboshlash xizmati;
SMS-shlyuz — mobil telefondan foydalanmasdan SMS xabarlar jo‘natish va olish imkonini beradigan apparat-dasturiy vosita;
Wi-Fi xizmati tashkilotchisi — ma’lumotlar uzatish tarmog‘i xizmatlaridan foydalanish uchun Wi-Fi texnologiyasi bo‘yicha o‘zlarining chetki uskunalaridan, mijozlar yoki tashrif buyuruvchilar hisoblanadigan tor doiradagi foydalanuvchilarga uskunadan foydalanishni taqdim etadigan ma’lumotlar uzatish tarmog‘i operatori yoki ma’lumotlar uzatish tarmog‘i xizmatlari provayderi yoxud abonent — yuridik shaxs;
Wi-Fi xizmatlari — ma’lumotlar uzatish tarmog‘i xizmatlaridan foydalanish uchun Wi-Fi texnologiyasi bo‘yicha chetki uskunalarga foydalanuvchilarning cheklangan doirasiga uskunadan foydalanishni taqdim etish;
abonent — ma’lumotlar uzatish tarmog‘i operatori yoki ma’lumotlar uzatish tarmog‘i xizmatlari provayderi bilan shartnoma tuzgan, ma’lumotlar uzatish tarmog‘i xizmatlarining iste’molchisi hisoblangan yuridik yoki jismoniy shaxs;
autentifikatsiya — ma’lumotlar uzatish tarmog‘i xizmatlaridan foydalanuvchi tomonidan ko‘rsatilgan identifikatsiyalash ma’lumotlarining haqiqiyligini aniqlash;
domen nomi — axborot resursiga yoki axborot tizimiga berilgan, ularni Internet tarmog‘ida identifikatsiyalash uchun xizmat qiladigan noyob nom;
domen nomlari tizimi — Internet tarmog‘ida domen nomlarini berish, ro‘yxatdan o‘tkazish va ulardan foydalanish tartibi;
identifikatsiyalash — mavjud ma’lumotlar asosida ma’lumotlar uzatish tarmog‘i xizmatlaridan foydalanuvchi shaxsini aniqlash;
Internet tarmog‘i — yagona adres va nomlar makonidan foydalaniladigan, shlyuzlar yordamida birlashtirilgan, yagona TSR/IP protokoliga muvofiq ishlaydigan ko‘plab tarmoqlardan iborat global xalqaro tarmoq (boshqariladigan tarmoqlar birlashmasi);
Internetdan jamoat bo‘lib foydalanish punkti — foydalanuvchilarga Internetdan foydalanish yuzasidan haq evaziga yoki bepul xizmatlar ko‘rsatish joyi;
ma’lumotlar uzatish — ma’lumotlarni (raqamli shaklda taqdim etilgan, elektron vositalar bilan qayta ishlash uchun yaroqli bo‘lgan, nutqni, matn, faksimil xabarlar, dinamik tasvirlarni (videoni) va boshqalarni o‘z ichiga oladigan axborotlarni) ikkilik signallar ko‘rinishida, keyinchalik hisoblash texnikasi vositalari bilan qayta ishlash uchun, telekommunikatsiyalar vositalari orqali bir punktdan boshqa bir punktga ko‘chirish;
ma’lumotlar uzatish tarmog‘i — O‘zbekiston Respublikasi hududida yagona xizmat ko‘rsatish, taqdim etish va to‘lov prinsiplari asosida barcha jismoniy va yuridik shaxslarga ma’lumotlar uzatish xizmatlarini ko‘rsatish uchun mo‘ljallangan telekommunikatsiyalar tarmog‘i;
ma’lumotlar uzatish tarmog‘i operatori (bundan buyon matnda operator deb yuritiladi) — mulk huquqi yoki boshqa ashyoviy huquq asosida ma’lumotlar uzatish tarmog‘iga ega bo‘lgan, uning ishlashini, rivojlanishini ta’minlovchi va ma’lumotlar uzatish tarmog‘i xizmatlari ko‘rsatuvchi yuridik shaxs;
ma’lumotlar uzatish tarmog‘i xizmatlari — operator va provayderning ma’lumotlar uzatish tarmog‘i orqali signallar va axborotning boshqa turlarini qabul qilish, uzatish va qayta ishlash bo‘yicha faoliyati mahsuli;
ma’lumotlar uzatish tarmog‘i xizmatlari provayderi (bundan buyon matnda provayder deb yuritiladi) — foydalanuvchilarga operatorlar tarmog‘i orqali tijorat asosida ma’lumotlar uzatish tarmog‘i xizmatlarini ko‘rsatuvchi yuridik shaxs;
ma’lumotlar uzatish tarmog‘i xizmatlaridan foydalanuvchi (bundan buyon matnda foydalanuvchi deb yuritiladi) — ma’lumotlar uzatish tarmog‘i xizmatlarining iste’molchisi hisoblangan yuridik yoki jismoniy shaxs;
xosting xizmatlari — Internet tarmog‘ida doimiy bo‘ladigan serverda axborotni joylashtirish uchun texnik resurslarni taqdim etish xizmati;
2. Operator va provayderning O‘zbekiston Respublikasi hududida ma’lumotlar uzatish tarmog‘i xizmatlarini ko‘rsatish bilan bog‘liq faoliyati qonun hujjatlariga muvofiq litsenziya asosida amalga oshiriladi.
3. Operator yoki provayder tomonidan ma’lumotlar uzatish tarmog‘idan va ma’lumotlar uzatish tarmog‘i xizmatlaridan foydalanishning taqdim etilishi, operatorlar va provayderlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar, shuningdek operatorlar yoki provayderlarning abonentlar bilan o‘zaro munosabatlari yozma yoki elektron shaklda tuziladigan shartnoma asosida amalga oshiriladi.
IP tarmoqlarda manzillash
TCP / IP tarmog'idagi har bir terminalda uchta qatlamli manzillar mavjud.
Fizik (MAC manzili) - texnologiya yordamida aniqlanadigan tugunning mahalliy manzili, uning yordami bilan ushbu tugun joylashgan joyda alohida tarmoq quriladi.
4 baytdan iborat tarmoq (IP-manzil), masalan, 109.26.17.100. Ushbu manzil tarmoq darajasida ishlatiladi. U kompyuterlar va marshrutizatorlarni sozlash paytida ma'mur tomonidan tayinlanadi. IP-manzil ikki qismdan iborat: tarmoq raqami va xost raqami. Tarmoq raqami ma'mur tomonidan o'zboshimchalik bilan tanlanishi yoki agar tarmoq Internetning bir qismi sifatida ishlashi kerak bo'lsa, Internetning maxsus birligi (Tarmoq ma'lumot markazi, NIC) tavsiyasiga binoan tayinlanishi mumkin. Odatda, Internet-provayderlar NIC-dan manzillar oralig'ini olishadi va keyin ularni o'z abonentlari orasida tarqatadilar.
Belgili (DNS nomi) - identifikator-ism. Ushbu manzil ma'mur tomonidan tayinlanadi va bir nechta qismlardan iborat, masalan, mashina nomi, tashkilot nomi, domen nomi.
IP tarmog'i orqali ovozli ma'lumotlarni uzatish sifati
IP-telefoniya ma'lumotlarni uzatishning barcha sohalari bo'lib, u erda ma'lumot uzatishning barcha jarayonlari real vaqtda amalga oshishi kerak va signallarni uzatish dinamikasi ayniqsa muhimdir, bu axborotni zamonaviy kodlash va uzatishning zamonaviy usullari bilan ta'minlanadi; natijada an'anaviy telefon tarmoqlariga nisbatan kanal sig'imi ko'paymoqda.
IP-telefoniya sifatiga ta'sir etuvchi omillar. Ularni ikki toifaga bo'lish mumkin:
IP tarmog'ining sifati quyidagilar bilan tavsiflanadi:
maksimal o'tkazish qobiliyati - u uzatadigan ma'lumotlarning maksimal miqdori;
kechikish - paketni tarmoq orqali uzatish uchun zarur bo'lgan vaqt;
jitter - ketma-ket ikkita paket orasidagi kechikish;
paketlarni yo'qotish - tarmoq orqali uzatish paytida yo'qolgan paketlar yoki ma'lumotlar.
Shlyuzning sifati quyidagilar bilan tavsiflanadi:
talab qilinadigan o'tkazish qobiliyati;
kechikish - DSP signal protsessoriga nutq signalini kodlash va dekodlash uchun zarur bo'lgan vaqt;
ma'lumotlar paketlarini barcha paketlar qabul qilinmaguncha saqlash uchun jitter buferi hajmi; keyin nutq ma'lumotlarining bir qismini kerakli ketma-ketlikda uzatish va shu bilan jitterni minimallashtirish mumkin bo'ladi;
paketni yo'qotish ehtimoli - IP-telefoniya uskunalarida siqish va / yoki uzatish paytida paketlarning yo'qolishi;
tarmoq orqali ovozni uzatish paytida yuzaga keladigan aks-sadoni bostirish funktsiyasining mavjudligi.
IP telefoniya kodeklari
Eng keng tarqalgan kodeklar quyidagi turlari.
G.711 kodek - bu minimal darajada zarur bo'lgan birinchi raqamli nutq kodeklaridan biridir. Bu shuni anglatadiki, har qanday VoIP qurilmasi ushbu turdagi kodlashni qo'llab-quvvatlashi kerak.
G.723.1 1995 yil noyabr oyida ITU-T tomonidan tasdiqlangan. G.723.1 kodek IP-telefoniya uchun asos hisoblanadi.
G.723.1 kodeki ikkita uzatish tezligini ta'minlaydi: 6.3 kbit / s va 5.3 kbit / s. Ishlash tartibi dinamik ravishda kadrdan kadrga o'zgarishi mumkin.
G.728 kodek telefon kanallarini muhrlash uskunalari uchun maxsus ishlab chiqilgan, shu bilan birga echo bekor qiluvchilarga bo'lgan ehtiyojni bartaraf etish uchun mumkin bo'lgan eng kam kechikishni (5 ms dan kam) ta'minlash kerak edi.
G.729 kodeki Frame Relay tarmoqlari orqali ovozli uzatish dasturlarida juda mashhur. Kodek 10 ms freymdan foydalanadi va 8 kbit / s tezligini ta'minlaydi. Biroq, kodlovchi 5 ms signal davomiyligini oldindan tahlil qilishni talab qiladi.
H.323 standart arxitekturasi
H.323 tavsiyasi VoIP ulanishining to'rtta asosiy tarkibiy qismini belgilaydi
terminal;zona boshqaruvchisi;shlyuz;ko'p nuqtali konferentsiyani boshqarish birligi (MCU).
Terminal (Terminal) - konferentsiyada ishtirok etish uchun mo'ljallangan terminal multimedia (ovoz, video, ma'lumotlar) qurilmasi. Terminal tomonidan standart foydalanuvchilarga real vaqt rejimida bir-biri bilan aloqa qilish imkonini beradigan tarmoqning so'nggi nuqtasi uskunasini anglatadi. H.323 terminali quyidagi protokollarni qo'llab-quvvatlaydi:
H.245, terminallarning imkoniyatlarini aniqlash va audio ma'lumot almashish uchun kanal yaratish.
H.225 qo'ng'iroq signalizatsiya va aloqa sozlamalari uchun.
Foydalanuvchi terminalini ro'yxatdan o'tkazish va zona boshqaruvchisi uchun qo'shimcha nazorat parametrlarini o'rnatish uchun RAS.
Audio va video paketlarni tashkil qilish uchun RTP / RTCP.
H.323 terminali G.711 ga muvofiq audio kodekni ham qo'llab-quvvatlaydi.
H.225 va RAS protokollar H.323 oxirgi kirish nuqtalari (terminallar va shlyuzlar) va zona boshqaruvchisi o'rtasida quyidagilarni ta'minlash uchun ishlatiladi:
zona boshqaruvchisini aniqlash (GRQ);
so'nggi nuqtani ro'yxatdan o'tkazish;
so'nggi nuqta joylashgan joyni aniqlash;
autentifikatsiyani boshqarish;
ishga kirish tokenlari.
RAS xabarlari ishonchsiz RAS kanallari orqali uzatiladi, shuning uchun xabar almashishda yo'qotishlar, kechikishlar va qayta uzatishlar bo'lishi mumkin.

H.323 protokollari steki

H.323 standarti to'liq H.323 protokollar to'plamini tashkil etadigan ko'plab turli xil protokollar uchun keng talablarni belgilaydi.
H.323 steki 7 protokol guruhlaridan iborat:
boshqarish va signalizatsiya;
ovozli signallarga ishlov berish;
video signalga ishlov berish;
konferents-aloqa;
multimedia ma'lumotlarini uzatish;
axborot xavfsizligini ta'minlash;
qo'shimcha xizmatlar;
SIP adreslash
SIP mavjud IP tarmoq ilovalari bilan bog'lanish va foydalanuvchi harakatchanligini ta'minlash uchun elektron pochta manziliga o'xshash manzildan foydalanadi. Ish stantsiyasining manzillari sifatida maxsus universal manba qidiruv moslamalari - SIP URL-lari (Universal Resource Locator) deb nomlanadi.
SIP manzillari to'rt xil bo’ladi:
Shunday qilib, manzil ikki qismdan iborat. Birinchi qism - domenda yoki ish stantsiyasida ro'yxatdan o'tgan foydalanuvchining ismi. Agar manzilning ikkinchi qismida biron bir shlyuz aniqlansa, unda abonentning telefon raqami birinchisida ko'rsatiladi.
Manzilning ikkinchi qismida domen, ish stantsiyasi yoki shlyuzning nomi ko'rsatilgan. Qurilmaning IP-manzilini aniqlash uchun siz domen nomi xizmati bilan bog'lanishingiz kerak - Domen nomi xizmati (DNS). Agar IP-manzil SIP manzilining ikkinchi qismida joylashgan bo'lsa, u holda siz to'g'ridan-to'g'ri ish stantsiyasiga murojaat qilishingiz mumkin.
"sip:" so'zi SIP manzilining boshida joylashgan bo'lib, u SIP manzil ekanligini ko'rsatadi.
SIP manzillariga misollar:
sip: [e-mail]
sip: user1@192.168.100.152
sip: [e-mail]
SIP tarmoq arxitekturasi
Mijoz serverdan nimani olishni istayotganligini ko'rsatadigan so'rovlarni chiqaradi. Server so'rovni qabul qiladi, uni qayta ishlaydi va so'rovning muvaffaqiyatli bajarilishi to'g'risida, xato haqida xabar yoki mijoz tomonidan so'ralgan ma'lumotni o'z ichiga olgan javobni beradi.
Qo'ng'iroq xizmati jarayonini boshqarish SIP tarmog'ining turli elementlari o'rtasida taqsimlanadi. Ulanishni boshqarish funktsiyalarini amalga oshiradigan asosiy funktsional element terminaldir. Qolgan tarmoq elementlari qo'ng'iroqlarni yo'naltirish uchun javobgardir va ba'zi hollarda qo'shimcha xizmatlarni taqdim etadi.
SIP protokolida quyidagi asosiy komponentlar o'rnatilgan:
• Terminal.
Mijoz va server to'g'ridan-to'g'ri foydalanuvchi bilan o'zaro ta'sirlashganda, mos ravishda foydalanuvchi agenti mijozi - User Agent Client (UAC) va foydalanuvchi agenti serveri - User Agent Server (UAS) mijozi chaqiriladi.
• Proksi-server.
Proksi-server so'rovlarni qabul qiladi, ularni qayta ishlaydi va so'rov turiga qarab muayyan harakatlarni amalga oshiradi. Bu foydalanuvchini izlash va qo'ng'iroq qilish, so'rovni yo'naltirish, xizmatlarni ko'rsatish va hokazo bo'lishi mumkin. Proksi-server mijoz va server qismlaridan iborat, shuning uchun u qo'ng'iroqlarni qabul qilishi, o'z so'rovlarini yuborishi va javoblarni qaytarishi mumkin. Proksi-server fizik joylashuv serveri bilan birlashtirilishi yoki undan alohida joylashgan bo'lishi mumkin.
Terminallar ikki xil bo'lishi mumkin:
Ovoz kartasi va SIP mijoz dasturiy ta'minotiga ega shaxsiy kompyuter.
Ethernet LAN-ga to'g'ridan-to'g'ri ulanadigan SIP telefon.
SIP protokoli signalizatsiya xabarlarining ikki turini belgilaydi - so'rov va javob. Ular matn formatiga ega va HTTP protokoli asosida yaratilgan. So'rovda talab qilinadigan operatsiyalarni bajarish uchun chaqiriladigan protseduralar, javob esa ularni bajarish natijalarini ko'rsatadi. Oltita protsedura aniqlanadi:
• INVITE - foydalanuvchini aloqa sessiyasida qatnashishga taklif qiladi (yangi ulanishni o'rnatish uchun xizmat qiladi; muzokaralar uchun parametrlar bo'lishi mumkin);
• BYE - ikki foydalanuvchi o'rtasidagi aloqani to'xtatadi;
• OPTIONS - qo'llab-quvvatlanadigan xususiyatlar to'g'risidagi ma'lumotlarni uzatish uchun ishlatiladi (bu uzatish to'g'ridan-to'g'ri ikkita foydalanuvchi agentlari yoki SIP-server orqali amalga oshirilishi mumkin);
• ASK - xabar olinganligini tasdiqlash yoki INVITE buyrug'iga ijobiy javob berish uchun ishlatiladi;
• CANCEL - foydalanuvchi qidiruvini to'xtatadi;
• REGISTER - foydalanuvchining joylashuvi haqidagi ma'lumotlarni SIP serverga uzatadi, uni manzil serveriga yuborishi mumkin (Location Server).
IP telefoniya tarmoqlarida tahdid turlari
IP telefoniya tarmoqlarida xavfli bo'lgan bir necha asosiy tahdid turlari mavjud:
Tinglash. Xavfsiz kanallar orqali foydalanuvchilar to'g'risida ma'lumot (identifikatorlar, parollar) yoki maxfiy ma'lumotlar uzatilganda, tajovuzkor ularni tinglashi va shaxsiy foydasi uchun suiiste'mol qilishi mumkin.

Ma'lumotlarni boshqarish. Aloqa kanallari orqali uzatiladigan ma'lumotlar, qoida tariqasida, o'zgartirilishi mumkin.

Foydalanuvchi ma'lumotlarini almashtirish bitta tarmoq foydalanuvchisidan boshqasiga berishga urinish paytida yuzaga keladi. Bu muhim tizim funktsiyalariga ruxsatsiz kirish imkoniyatini yaratadi.
Xizmatdan voz kechish (DoS) - bu ba'zi bir tugunlarning yoki butun tarmoqning ishdan chiqishiga olib keladigan buzg'unchi hujumlarning turlaridan biri. Bu tizimni keraksiz trafik bilan to'ldirish orqali amalga oshiriladi, uni qayta ishlash tizimning barcha resurslarini oladi. Ushbu tahdidning oldini olish uchun siz bunday hujumlarni tan olish va ularning tarmoqqa ta'sirini cheklash uchun vositadan foydalanishingiz kerak.
Xavfsizlik sohasidagi asosiy elementlar:
autentifikatsiya;yaxlitlik;faol tekshirish
Axborotning yaxlitligi bu kompyuter texnologiyalarining yoki avtomatlashtirilgan tizimlarning tasodifiy va (yoki) qasddan buzilish (yo'q qilish) sharoitida ma'lumotlarning o'zgarmasligini ta'minlash qobiliyatidir. Butunlikni buzish tahdidi deganda kompyuter tizimida saqlanadigan yoki bir tizimdan boshqasiga o'tkaziladigan ma'lumotlarning qasddan o'zgarishi tushuniladi. Hujum qiluvchilar ma'lumotni ataylab o'zgartirganda, ma'lumotlarning yaxlitligi buzilganligi aytiladi. Agar ruxsatsiz o'zgartirish tasodifiy dasturiy ta'minot yoki apparat xatosidan kelib chiqsa, yaxlitlik buziladi.
Uskuna autentifikatsiyasi ikkita alternativ sxemadan biriga muvofiq ishlaydi:
so'rov-javob sxemasiga muvofiq;
vaqtni sinxronlashtirish bilan autentifikatsiya qilish sxemasiga muvofiq.
PPP (Point-to-Point Protocol) - bu IP-paketlarni ketma-ket chiziqlar orqali uzatish uchun standart.
PPP autentifikatsiyasi - keng tarmoq tarmoqlarida tez-tez ishlatiladigan mashhur kapsülasyon (qadoqlash) vositasi. U uchta asosiy tarkibiy qismdan iborat:
ketma-ket kanallarda ma'lumotlar diagrammalarini inkapsulatsiya usuli;
aloqalarni o'rnatish, sozlash va sinash uchun foydalaniladigan Link Control Protocol (LCP);
Network Control Protocols (NCP) turli xil tarmoq sathlari protokollarini o'rnatish va sozlash uchun protokollar turkumi.
TACACS (Terminal Access Controller Access Control System) - bu foydalanuvchi ma'lumotlari protokoli (UDP) standartlariga asoslanib kirishni boshqarishning oddiy protokoli.
RADIUS protokoli (Dial-In foydalanuvchi xizmatida masofadan autentifikatsiya) Livingston Enterprises, Inc. tomonidan ishlab chiqilgan. serverga kirish va buxgalteriya hisobi uchun autentifikatsiya protokoli sifatida. Hozirgi kunda RADIUS spetsifikatsiyasi (RFC 2058) va RADIUS buxgalteriya standarti (RFC 2059) IETF tomonidan qabul qilingan standart sifatida qabul qilinish uchun taklif qilinmoqda.
Xulosa
Xulosa qilib aytsak IP telefoniya suhbat davomida bizning ovozli signallarimiz ma'lumot paketlariga aylantiriladi, keyin esa siqiladi, qabul qiluvchi tomonga Internet orqali yuboriladi. Ma'lumot paketlari belgilangan joyga etib borganda, ular analog ovozli signalga dekodlanadi.
Shuningdek, uskunaga qiymati ancha past. Telefon kompaniyalarining yuqori narxlari shaharlararo qo'ng'iroqlar uchun qimmatga olib keladi. Ajratilgan aloqa, ya'ni telefon stantsiyasidan telefon aloqasiga doimiy kirish imkoniyati, nutq seansi paytida tanaffus tufayli ortiqcha ish unumdorligini talab qiladi. Bunday holatlarda siz telefon liniyasidan foydalanmagan vaqti uchun to'lashingiz kerak.
Analog telefoniyadan farqli o'laroq, IP-telefoniya ajratilgan aloqa liniyalariga ega emas, bu esa telefon qo'ng'iroqlarining narxini pasaytiradi.

Ovozni uzatishning odatiy usulida (analog telefoniya), abonent gaplashayotgan yoki ulanish paytida jim bo'lishidan qat'i nazar, 64 kbit / s o'tkazish qobiliyatiga ega kanal ishlatiladi. Raqamli raqamlash va siqish (siqish) tufayli IP tarmoqlari orqali ovoz mavjud bo'lsa, nutq raqamli ma'lumot ko'rinishida uzatiladi va agar abonent jim bo'lsa yoki suhbatda to'xtab qolsa, raqamli ma'lumot kanalga uzatilmaydi va kanal to'ldirilmaydi. Bu sizga bir vaqtning o'zida bitta 64 kbit / s kanalda 8 yoki undan ortiq ulanishlarni uzatishga imkon beradi, bu esa o'z navbatida tariflarning pasayishini va shunga mos ravishda to'lovning pasayishini ta'minlaydi.

IP-tarmoqlarida xizmat ko’rsatish sifatini ta’minlash masalalari
Eng katta IP tarmoq bu, shubhasiz, Internetdir. Internet va korporativ Intranetlar o‘sishda davom etayotgan ekan, shu bilan birga, noan’anaviy turdagi xabarlarni uzatishga yo‘naltirilgan ilovalar soni ham ortib bormoqda. Bunga IP tarmoq orqali nutqni uzatish (Voice over IP, VoIP) yoki videokonferensiyani misol qilish mumkin. Demak, Internet foydalanuvchilari va turli tarmoq ilovalari soni kun sayin ortib borishi bilan mavjud tarmoqlar qatorida yangi paydo bo‘layotgan ilovalar va xizmatlarni qo‘llab — quvvatlay olish ham zarur bo‘ladi.
Paketlar kommutatsiyasining paketli tarmoq orqali bir vaqtning o‘zida har xil turdagi trafiklarni (ovoz, tasvir va matn) uzatish uchun qo‘llanilishi, talab qilinayotgan xizmat ko‘rsatish sifatini ta’minlashning yangi usullarini ishlab chiqishni dolzarb masalaga aylantirdi. QoS usullari tutilishlarga sezgir trafiklarning (masalan, ovozli) tutilishlar darajasini pasaytirish va shuningdek, o‘rtacha tezlikni ta’minlab berishlari kerak. Qo‘yilgan vazifaning murakkabligi shundaki, paketlar kommutatsiyasi usuli aslida tutilishlarga sezgirligi past bo‘lgan, ya’ni tarmoqning oraliq qurilmalari (masalan, marshrutizatorlar) buferlarida yuzaga keladigan tasodifiy tutilishlar katta xalaqit tug‘dirmaydigan trafiklar uchun mo‘ljallangan.
UFTT (Umumiy Foydalanish Telefon Tarmog‘i) qurishda va tatbiq etishda kafolatlangan xizmat ko‘rsatish sifatini ta’minlash shundan iboratki, telefon chaqirig‘iga xizmat ko‘rsatish barcha belgilangan me’yorlarga shu-ningdek, nutqni uzatish sifat ko‘rsatkichiga mos kelishi kerak. Bu me’yorlar majmui ITU (International Telecommunication Union — Xalqaro Elektr Aloqa Ittifoqi) va ETSI (European Telecommunications Standarts Institute — Yevropa Telekommunikatsiya Standartlari Instituti) hujjatlarida keng yoritib berilgan.
Elektr aloqada xizmat ko‘rsatish sifatiga aloqador standartlar orasida asosiy o‘rinlardan birini ITU ning E.800 tavsiyasi egallaydi.
1. Ishchi tavsiflararo (unumdorlik, ishonchlilik, yo‘qotishlar, tutilishlar) va tarmoqlararo tavsiflar o‘rtasida aloqa tuzilmasini aniqlovchi ITU ning G.1000 tavsiyasiga qo‘shimcha ravishda ITU G.1010 tavsiyasi oxirgi foydalanuvchiga yo‘naltirilgan ilova talab qiladigan parametrlarni o‘zida namoyon qiladi ([url=http://www.itu.int]www.itu.int[/url]).
UFTT da xizmat modeli“bog‘lanish o‘rnatish” tamoyiliga asoslangan edi va bundan keyingi X.25, Frame Relay va “virtual kanallar” modeliga asoslangan Keng Polosali Integral Xizmat Ko‘rsatuvchi Raqamli Tarmoqlar (Broadband Integrated Services Digital Network, B-ISDN) kabi ma’lumot uzatish texnologiyalari keng tarqaldi. B-ISDN tarmoqlarida ITU’ning I.356 va I.610 kabi tavsiyalari hamda ATM forumi xizmat ko‘rsatish sifati parametrlari va ularni tarmoqning oxirgi punktlari o‘rtasidagi ulanishda aniqlash usullarini ko‘rsatib beradi.
Bugungi kunda hammaga ma’lumki, kanallar kommutatsiyasi va paketlar kommutatsiyasi asosidagi tarmoqlar IP protokollar oilasiga asoslangan umumiy infratuzilma yaratish tomon asta-sekinlik bilan harakat qilmoqda. Bu jarayon esa “konvergensiya” nomini oldi. Konvergensiya tufayli vujudga keladigan infratuzilma telefon, televideniye va Internet tarmog‘idan an’anaviy foydalanuvchilar ilovalarining trafiklari transportini ta’minlay oladi. Lekin, hozirgi kunda konvergensiya jarayoni sekin yuz bermoqda.
Bunga sabab, tarmoqlar va xizmatlar konvergensiyasini hamda bugungi kunda kelgusi avlod tarmoqlari sifatida qaralayotgan IP asosidagi yagona tarmoq qurish jarayoniga to‘sqinlik qiluvchi omillardan biri hisoblangan- zarur xizmat ko‘rsatish sifatini ta’minlash muammosidir. Kelajakda IP tarmoqlarda konvergensiya imkoniyatlarini to‘liq ro‘yobga chiqarish uchun tarmoq resurslarini taqsimlashning va trafiklarni boshqarishning yangi usullarini ishlab chiqish zarur. Bu esa, o‘z navbatida, oxirgi foydalanuvchilar tomonidan qo‘llaniladigan ko‘p sonli va xilma-xil ilovalar uchun xizmat ko‘rsatishsifat ko‘rsatkichining turli darajalarini ta’minlash imkonini beradi.
Quyida xizmat ko‘rsatish sifati bilan ta’minlangan IP tarmoqlarning asosiy afzalliklari sanab o‘tilgan:
• mavjud va paydo bo‘layotgan multimediya xizmatlari hamda ilovalarni qo‘llab-quvvatlashni ta’minlash. Masalan, ovozni IP tarmoq orqali uzatish (VoIP) kabi bir qator yangi ilovalar xizmat ko‘rsatish sifatiga-aniqlangan talablar qo‘yadi.
• xizmat ko‘rsatish kafolatini va tarmoq trafigini differensiyalashni ta’minlash.
Bu xususiyat audio, video va ilovalar trafiklarini yagona IP tarmoq miqyosida birlashtirish uchun zarur hisoblanadi.
• Internet xizmati ko‘rsatuvchilar uchun mijozlarga qo‘shimcha xizmat turlarini taqdim qilishga yo‘l ochadi.
• xususiy Virtual Tarmoqlar (Virtual Private Networks — VPNs) kabi yangi texnologiyalar rivojida sezilarli rol o‘ynaydi.
Tarmoq trafigi oxirgi punktlar ilovalari paydo qiladigan turli oqimlardan iborat bo‘ladi. Bu ilovalar bir-biridan xizmat ko‘rsatishga va tarmoq ishchi tavsiflariga bo‘lgan turli talablari bilan farqlanadi. Shuningdek, tarmoqdagi QoS bilan bog‘liq muammolarni hal qilish uchun, tarmoq ilovalarining qay turiga mansuIP tarmoqlarda xizmat ko‘rsatish sifatini standartlashtirish bo‘yicha ITU’ning hujjatlarida, yo‘naltirilgan IP protokollariga asoslangan tarmoqlar uchun QoS ni ta’minlash muammosi yechimlari quyidagi bosqichlardan iborat:
• IP tarmoqlarning kelishilgan, umumiy ishchi tavsiflar va me’yorlarni yaratish;
• “terminal-terminal” tuzilmasida belgilangan xizmat ko‘rsatish sifat ko‘rsatkichlarini ta’minlovchi tarmoq mexanizmlarini tatbiq qilish;
• signalizatsiya protokolida xizmat ko‘rsatish sifat ko‘rsatkichining me’yoriy qiymatining tanlanishi;
• qo‘llab-quvvatlovchi tarmoq mexanizmlar tuzilmasini ishlab chiqish.
2002-yilda ITU-T yuqorida sanab o‘tilgan bosqichlardan birinchisiga aloqador xalqaro standartlarni e’lon qildi. ITU Y.1540 tavsiyasi IP tarmoqlarda paketlarni uzatish uchun standart tarmoq tavsiflarni aniqlaydi. ITU Y.1541 tavsiyasi esa Y.1540 tavsiyasida aniqlangan parametrlar uchun me’yoriy qiymatlarni belgilab beradi. Shuningdek, bu tavsiya ilovalariga bog‘liq holda xizmat ko‘rsatish sifatining oltita sinfi ko‘rsatilgan.
Bu tavsiyalar telekommunikatsiya sohasidagi barcha operatorlar, provayderlar, tarmoq qurilmalari ishlab chiqaruvchilari va oxirgi foydalanuvchilar uchun juda muhim hisoblanadi. Tarmoq operatorlari va provayderlar ulardan loyihalashtirishda, joriy qilishda va oxirgi foydalanuvchilarning xizmat ko‘rsatish sifatiga bo‘lgan talablariga mos holda IP tarmoqlarni baholashda foydalanadilar. Ishlab chiqaruvchilar bu tavsiyalarga suyangan holda, tarmoq provayderlari talablariga javob beruvchi qurilmalarni ishlab chiqaradilar. Nihoyat, foydalanuvchilar esa, ayniqsa, korporativ mijozlar Y.1540 va Y.1541 tavsiyalarni iste’molchilarning talablariga mos holda real IP tarmoqlar tavsiflarini baholashda qo‘llaydilar [Г. Г. Яновский «Качество обслуживания в сетях IP»//«Вестник связи», № 1, 2008].
Y.1540 tavsiyasida foydalanuvchilar tomonidan baholanadigan oraliq xizmat ko‘rsatishsifatiga (manbadan qabul qiluvchigacha) ularning ta’sir darajasini belgilab beruvchi quyidagi tarmoq tavsiflari ko‘rib chiqiladi [Ш.Вегешна, «Качество обслуживания в сетях IP»//«Вестник связи», №1, 2008, M.: Издательский дом «Вильямс», 2003].
• tarmoqning unumdorligi;
• tarmoq va tarmoq elementlarining ishonchliligi;
• tutilishlar;
• tutilishlar variatsiyasi (djitter);
• paketlar yo‘qolishi;
• paketlar uzatilishidagi xatoliklar;
Tarmoq unumdorligi yoki ma’lumotlar uzatish tezligi yoki “1” sekund yoki “iga” bitlarda o‘lchanuvchi uzatishning samarador tezligini belgilaydi. Shuni ham aytib o‘tish kerakki, bu parametrning qiymati o‘tkazish polosasi deb xato nomlanuvchi, tarmoqning maksimal o‘tkazish xususiyati bilan mos kelmaydi.
Tarmoq va tarmoq elementlari ishonchliligi. Foydalanuvchilar har doim aloqa tizimlaridan yuqori darajadagi ishonchlilikni kutadilar. Tarmoq ishonchliligi “tayyorlik” koeffitsiyenti bilan baholanadi. Ideal holatda tayyorlik koeffitsiyenti 1 ga teng bo‘lishi kerak, ya’ni, tarmoqning 100 foiz tayyorligini ko‘rsatadi. Amaliyotda tayyorlik koeffitsiyenti 0 va 9 raqamlari bilan ifodalanadi. Masalan, 0,999 tarmoqqa yiliga 9 soat kirish imkoniyati bo‘lmasligini bildiradi. UFTT tarmog‘ining tayyorlik koeffitsiyenti 0,99999 bilan ifodalanadi, bu esa yiliga 5,5 minut deganidir.
Shuni ta’kidlash kerakki, an’anaviy qurilmalar asosida, ya’ni serverlar, marshrutizatorlarda qurilgan IP tarmoqlarda 0,99999 tayyorlik koeffitsiyentini ta’minlash jiddiy muammolardan biri sanaladi. Buning sababi shuki, IP tarmoqlarda axborotni qayta ishlash UFTT dagi kabi apparat ta’minotiga emas, balki dasturiy ta’minotga asoslangan.
IP paket yetkazishdagi tutilish (IP paket transfer delay, IPTD). IPTD parametri (t2-t1) vaqt oralig‘i ya’ni, ikkita jarayon yuz berish vaqtlari o‘rtasidagi farq bilan aniqlanadi. Bu yerda, t1 — paketning tarmoq kirish nuqtasiga kirish vaqti, t2 — paketning tarmoq chiqish nuqtasidan chiqish vaqti va (t2-t1)Tmax.
Umumiy holda, IPTD parametri muvaffaqiyatli uzatilgan va shuningdek, xatoliklarga ega bo‘lgan barcha paketlarning manbadan qabul qiluvchigacha yetkazishga sarflangan vaqt bilan aniqlanadi.
IP paketlar yetkazishning o‘rtacha tutilish parametri uzatilgan va qabul qilingan paketlarning tutilishlarining o‘rta arifmetik qiymati orqali aniqlanadi. O‘rtacha tutilish qiymati tarmoqda uzatilayotgan trafikka, foydalanish imkoni bo‘lgan tarmoq resurslariga va ko‘p hollarda, o‘tkazish xususiyatiga bog‘liq bo‘ladi. Yuklanishning ortishi va kirish imkoni bo‘lgan tarmoq resurslarining kamayishi tarmoq tugunlarida navbatning oshishiga va bu o‘z navbatida paketlar yetkazilishida o‘rtacha tutilish vaqtining oshishiga olib keladi.
Nutqiy va videoaxborotlar tutilishga sezgir trafiklarga misol bo‘la oladi. Agar paket yetkazishdagi tutilish belgilangan Tmax qiymatdan oshib ketsa, bunday paketlar tashlab yuboriladi. Real vaqt ilovalarda masalan, IP telefoniyada bu holat nutq sifatining yomonlashishiga olib keladi. IP paketlarning o‘rtacha tutilishi bilan bog‘liq cheklovlar Voice over IP(VoIP), videokonferensiya va boshqa real vaqtilovalarda muhim rol o‘ynaydi.
IP paketlar tutilishi variatsiyasi (IP paket delay variation, IPDV). Vk parametr IPDV tutilish variatsiyasini tavsiflaydi. Bu parametr k indeksli IP paket uchun, shu paketning tarmoq kirish va chiqish nuqtalari orasidagi tutilishning absolyut qiymati Xk va tutilishning belgilangan etalon qiymati, d1, 2, orasidagi farq orqali aniqlanadi, ya’ni:
Vk = Xk — d1,2
Manba va qabul qiluvchi o‘rtasida IP paket yetkazilishidagi etalon tutilish vaqti, d1, 2 mazkur tarmoq nuqtalari orasida birinchi IP paket yetkazilishidagi tutilishning absolyut qiymati orqali aniqlanadi. IP paketlar tutilish variatsiyasi, ya’ni djitter, ketma-ket jo‘natilgan paketlar qabul qiluvchiga betartib vaqtda yetib borishida namoyon bo‘ladi. IP telefoniya tizimida bu holat tovushda buzilish paydo bo‘lishiga va nutqni farqlash imkoniyatining yomonlashishiga olib keladi.
Qurilish biror inshootni tayyorlash jarayoni, shuningdek shunday jarayon ketayotgan joydir. Qurilish murakkab jarayon boʻlib, unda bir necha vazifalar amalga oshiriladi.
Qurilish — moddiy ishlab chiqarishning yirik sohalaridan biri; turli maqsadlardagi bino va inshootlarni qurish va rekonstruksiya qilish; ishni yuri-tish uchun foydalaniladigan hudud bilan birga qurilayotgan bino (inshoot); keng maʼnoda yaratuvchilik jarayoni. Tugallangan va foydalanishga topshirish uchun tayyorlangan ishlab chiqarish korxonalari, turar joylar, jamoat binolari, inshootlari va boshqa obʼyektlar Qurilish mahsu-lotlari hisoblanadi. Qurilishda ishlab chiqarish sikli nisbatan uzun boʻlib (bir necha oydan bir necha yilgacha), ishlab chiqarish jarayoni turli obhavo sharoitida ochiq usulda olib boriladi. Pudrat va xoʻjalik usulidagi Qurilishni va montaj ishlarini, shuningdek, bino, insho-otlarni kapital taʼmirlash ishlarini qurilish tashkilotlari va maxsus tashkilotlar; loyihalash, loyiha-konstruktorlik va qidiruv tashkilotlari; foydalanishga topshirish va raz-vedkaparmalash tashkilotlari amalga oshiradi. Tiklanadigan obʼyekt xususiyatlariga koʻra sanoat, transport, qishloq, suv xoʻjaligi, uy-joy, kom-munal, ijtimoiy-madaniy va boshqa Qurilishlarga boʻlinadi.
Qurilish Oʻzbekiston Respublikasidagi moddiy ishlab chiqarishning eng muhim tarmoqlaridan birini tashkil etadi. Respublika iqtisodiyotida yalpi ichki mahsulot tarkibida salmogʻiga koʻra Qurilish sanoat va qishloq xoʻjaligidan keyin 3-oʻrinda turadi. 2003-yilda yalpi ichki mahsu-lotning 4,5% (2000-yilda 6,1%), xalq xoʻjaligida faoliyat koʻrsatayotgan korxonalar va tashkilotlarning 4,8% (11,9 ming) Qurilish hissasiga toʻgʻri keladi.
Qurilish xalq xoʻjaligining barcha tarmoqlariga xizmat koʻrsatib, asosiy fondlarni qayta takror ishlab chiqarish uchun sharoitlarni taʼminlaydi, xalq xoʻjaligining maqbul tarkibini barpo etish, ishlab chiqaruvchi kuchlarni maqsadga muvofiq joylashtirish, respublikaning yangi tabiiy boyliklarini oʻzlashtirish, boʻsh mehnat resurslarini ijtimoiy ishlab chiqarish ga jalb etishga yordam beradi. Respublikada Qurilish ishlari pudrat, sub-pudrat va qisman xoʻjalik usullarida olib boriladi.
Qurilish industriyasi negizini davlat, aksiyadorlik, shirkat, xususiy, qoʻshma va boshqa pudrat qurilishmontaj tashkilotlari, shuningdek, oʻz moddiy-texnika va ishlab chiqarish bazasiga, malakali ishchi va mutaxassis kadrlarga ega boʻlgan korxonalar, transport va boshqa yordamchi xoʻjaliklar tashkil etadi. Oʻzbekistonda qurilishmontaj kompaniyalari, korporatsiyalari, qurilish aksiyadorlik jamiyatlari va birlashmalari, quyi pudrat tashkilotlari, kichik korxonalar, qoʻshma korxonalar, loyiha va ilmiy hamda qurilish sohasiga moslashtirilgan ilmiy tadqiqot institutlari faoliyat koʻrsatadi. Qurilishmontaj ishlarining deyarli barchasini ixtisoslashtirilgan qurilish tashkilotlari amalga oshiradi.

Turar-joy qurilishi.
2003-yilda respublikaning asosiy kapitalini koʻpaytirishga 1867,4 mlrd. soʻm miqdorida investitsiyalar kiritildi. Bu mablagʻning 1236,1 mlrd. soʻmi (65,1%) ishlab chiqarish obʼyektlarini qurish, kengaytirish, takomillashtirish va texnik jihatdan qayta jihozlashga yoʻnaltirildi. Barcha mulkchilik shakllaridagi Qurilish tashkilotlari tomonidan jami 808,1 mlrd.soʻmlik Qurilish ishlari amalga oshirildi (shundan 717,4 mlrd. soʻmi yoki 88,8% nodavlat mulkchilik shaklidagi Qurilish tashkilotlari hissasiga toʻgʻri keladi).
Qurilish ishlari umumiy hajmidan 76,9% yangi qurilishlar, faoliyat koʻrsata-yotgan korxonalarni rekonstruksiya qilish, kengaytirish va texnik jihatdan qayta jihozlashga, 23,1% kapital, joriy taʼmirlash ishlariga toʻgʻri keladi. Oʻrta va kichik biznesga mansub qurilish tashkilotlari tomonidan bajarilgan Qurilish ishlari hajmi 350,4 mlrd. soʻmni tashkil etdi (respublika boʻyicha bajarilgan qurilish ishlari umumiy haj-mining 43,4%).
Respublikaning turli mulkchilik shakllaridagi qurilish tashkilotlari va korxonalari ixtisoslashtirilgan korporatsiya, kompaniya, aksiyadorlik birlashmalariga uyushgan. Qurilish moddiy-texnika bazasining muhim tarkibiy qismini qurilish materiallari sano-ati tashkil etadi (qarang Kurshshsh materi-allari sanoati).
Qurilishlar quyidagi turlarga ajratiladi:
Bino qurilishi (turar-joylar, jamoat binolari).
Sanoat qurilishi (korxona va fabrikalar).
Yoʻl-transport qurilishi (yoʻl, koʻprik, tunnellar).
Gidrotexnik qurilish (gidroelektrik stansiya, damba, kanallar).
I. AHOLIGA KOMMUNAL XIZMAT KO‘RSATIShNING AHVOLI VA UNI ISLOH QILISh VAZIFALARI
Aholiga kommunal xizmat ko‘rsatish sohasidagi islohotlar respublikada amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy qayta o‘zgartirishlarning uzviy tarkibiy qismi hisoblanadi va u yaratilgan qonunchilik va me’yoriy-huquqiy asosda ro‘yobga chiqarilmoqda.
Aholiga uy-joy kommunal xizmati ko‘rsatish tizimini isloh qilish “Davlat uy-joy fondini xususiylashtirish to‘g‘risida”, “Davlat uy-joy siyosati asoslari to‘g‘risida” O‘zbekiston Respublikasi qonunlarini O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasida kommunal xizmat ko‘rsatishni boshqarishni takomillashtirish to‘g‘risida”, “Respublikada uy-joy qurilishini rag‘batlantirish va rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi farmonlarini Vazirlar Mahkamasining “Kommunal xizmatlarning o‘z xarajatlarini o‘zi qoplashiga bosqichma-bosqich o‘tishi to‘g‘risida” 1994-yil 7-fevraldagi 54-son “Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida aholiga kommunal xizmat ko‘rsatishni takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” 1997-yil 25-apreldagi 211-son qarorlarini hamda boshqa qonunchilik va me’yoriy-huquqiy hujjatlarni ro‘yobga chiqarish doirasida amalga oshirilmoqda.
Qabul qilingan qarorlarga muvofiq aholiga kommunal xizmat ko‘rsatish sohasi tarmoqlarining bozor munosabatlariga o‘tishi jarayoni boshlandi.
1. Uy-joylardan foydalanish xo‘jaligi sohasida to‘liq xo‘jalik hisobida 109 ta uy-joylardan foydalanish korxonalari ishlamoqda 181 ta oilaviy va jamoa pudrati brigadalari faoliyat ko‘rsatmokda. Boshqaruvning oraliq bo‘g‘inlari — uy-joy trestlari amalda tugatildi, muqobil xizmatlarni tashkil etish uy-joylarga kirish joylarida sovuq va issiq suv, gaz, issiqlik energiyasini hisoblagichlar o‘rnatish ishlari boshlab yuborildi.
2. Suv ta’minoti va kanalizatsiya sohasida “O‘zsuvkanal” ishlab chiqarish birlashmasi tugatildi. Viloyatlar suv quvurlari kanalizatsiya boshqarmalari yangidan tashkil qilingan hududiy kommunal foydalanish birlashmalari tarkibiga o‘tkazildi. Suvni hisoblash priborlari bilan sanoat obyektlarining 90 foizi va ijtimoiy-maishiy soha obyektlarining 68 foizi qamrab olingan.
3. Gaz ta’minoti sohasida “O‘zbekgaz” ishlab chiqarish birlashmasi tugatilgan, tugallangan balansga ega bo‘lgan gaz ta’minoti va gazlashtirish bo‘yicha xo‘jalik hisobidagi bosh boshqarmalar tashkil etilgan. Tarmoqlarda gaz isrofgarchiligiga ortiqcha yonishlar va shu kabilarga yo‘l qo‘ymaslik chora-tadbirlari ko‘rilmoqda.
4. Issiqlik ta’minoti sohasida “O‘zissiqlikkommunenergiya” RIB tugatildi uning viloyatlardagi bo‘linmalari hududiy kommunal foydalanish birlashmalari tarkibiga o‘tkazildi. Aksiyadorlik jamiyatlari shaklida tashkil etilayotgan xo‘jalik hisobidagi issiqlik ta’minoti tashkilotlarini shakllantirishga doir tayyorgarlik ishlari olib borilmoqda. Issiqlik energiyasini ishlab chiqarish va yetkazib berishdagi kapital foydalanish xarajatlarini kamaytirish bo‘yicha tajriba ishlari olib borilmoqda.
5. Obodonlashtirish sohasida ahlatxonalarni ijaraga berish amalga oshirilmoqda Toshkent shahrida yagona buyurtmachi xizmati tashkil qilingan maxsus mashinalarning bir qismi haydovchilarga ijaraga berilgan. Ko‘kalamzorlashtirish korxonalarini xususiylashtirish boshlandi.
6. Kommunal xizmat ko‘rsatish tizimiga kiruvchi sanoat hamda boshqa korxona va tashkilotlar xususiylashtirilmoqda.
Shu bilan birga kommunal xizmat ko‘rsatish sohasida islohotlarni yanada chuqurlashtirish past sur’atlarda amalga oshirilmoqda. Xizmatlar ko‘rsatishda monopolizm va muqobilsizlik saqlanib qolmoqda, xizmatlar qiymatini shakllantirishda xarajat mexanizmiga xizmatlar ko‘rsatish xarajatlarini kamaytirish va sifatini oshirish uchun iqtisodiy rag‘batlari bo‘lmagan boshqaruvning ma’muriyatchilik usullariga boshqarish va xizmat ko‘rsatish funksiyalarini qo‘shib olib borish xususiyatiga ega bo‘lgan davlat korxonalari hali ham ustunlik qilmoqda. Iste’molchilarning to‘liq intizomi past resurslar sarfini hisobga olishning zarur darajasi ta’minlanmagan tarmoqdagi ko‘plab korxonalarning moliyaviy ahvoli qoniqarsizligicha qolmoqda.
Quyidagilar kommunal xizmat ko‘rsatishni isloh qilishning asosiy vazifalari hisoblanadi:
tarmoqni o‘z xarajatlarini o‘zi qoplashga, zarar ko‘rmasdan faoliyat ko‘rsatish tartibiga bosqichma-bosqich o‘tkazish, narx belgilashda xarajat mexanizmini bartaraf etish, raqobat muhitini va muqobil tuzilmalarni yaratish;
mulkchilikning ko‘p shaklliligini va tarmoq faoliyat ko‘rsatishning bozor tamoyillarini ta’minlashga yo‘naltirilgan institutsional qayta o‘zgartirishlarni amalga oshirish;
kommunal xizmat ko‘rsatish sohasida munosabatlarni davlat tomonidan yanada takomillashtirish, uy-joy fondining, kommunal tizimlarning ahvoli va saqlanishi ustidan davlat nazoratining samarali mexanizmini ishlab chiqish;
resurslardan oqilona foydalanishni, manbaalarni tejashni ta’minlash bo‘yicha aniq maqsadli ilmiy-texnikaviy va iqtisodiy siyosatini o‘tkazish.
Ko‘rsatib o‘tilgan vazifalarni bajarishni quyidagi asosiy yo‘llar bilan amalga oshirish nazarda tutilmoqda:
kommunal xizmat ko‘rsatishning mavjud tizimini bosqichma-bosqich qayta tashkil etish, boshqarish va nazorat qilish tizimini ta’millashtirish, kommunal korxonalarning o‘z funksional vazifalarni hal etishdagi iqtisodiy mustaqilligini va javobgarligini oshirish;
davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish, monopoliyadan chiqarish jarayonlarinn yanada chuqurlashtirish, bajaruvchilarni tanlov bo‘yicha tanlash va muqobil korxonalarni rivojlantirish asosida hamma joyda shartnomaviy munosabatlarga o‘tish, narx belgilashning bozor tizimini shakllantirish;
tarmoqning moddiy-texnika bazasini mustahkamlash, uni rivojlantirishga muqobil investitsiyalarni jalb qilish, xizmatlar ko‘rsatishning iqtisodiy tizimlarini joriy etish;
kommunal xizmat ko‘rsatish xodimlari mehnatini pag‘batlantirishning kuchli, asoslangan mexanizmini ishlab chiqish bilan uyg‘un holda, aholi va xizmat ko‘rsatuvchi tashkilotlar o‘zaro hamkorligining iqtisodiy shakllariga o‘tishni davlat tomonidan tartibga solishning shakl va usullarini, uning me’yoriy-huquqiy negizini takomillashtirish;
imtiyozlarning mavjud tizimini tartibga solish, uy-joy-kommunal munosabatlarni tartibga solib borishda mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish organlari rolini oshirish.
II. KOMMUNAL XIZMAT KO‘RSATIShNI BOShQARISh TIZIMINI TAKOMILLAShTIRISh
Konsepsiyada kommunal xizmat ko‘rsatishni boshqarishni takomillashtirishning asosiy yo‘nalishi sifatida boshqarish va xizmat ko‘rsatish funksiyalarini ajratish, shu asosda:
mulk egasi va (yoki) boshqaruvchi tashkilot (buyurtmachi);
kommunal xizmatlarni amalga oshiruvchi pudrat tashkilotlari (yetkazib beruvchilar);
kommunal munosabatlar sohasida davlat nazoratini amalga oshirish vakolati berilgan organlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar tizimini tashkil etish nazarda tutiladi.
Quyidagilar bunday mexanizmni yaratishning asosiy tamoyillari hisoblanadi:
kommunal munosabatlar qatnashchilarining yuridik va xo‘jalik mustaqilligini mulkiy javobgarligini ta’minlash;
mulkchilik shakllarining ko‘p xilligini rivojlantirish, shu jumladan uy-joy mulkdorlari shirkatlarini tuzish uy-joy fondi xizmat ko‘rsatish va kommunal xizmatlar ko‘rsatish bo‘yicha muqobil pudrat tashkilotlarini tashkil etish;
ko‘chmas mulkni boshqarish va unga xizmat ko‘rsatish bo‘yicha xizmatlarga narx belgilashning bozor tamoyillariga o‘tish;
kommunal munosabatlar qatnashchilari tomonidan yashash sharoitlari va ko‘rsatiladigan xizmatlarning belgilangan standartlari ta’minlanishi, xizmatlarga o‘z vaqtida haq to‘lanishi, shartnoma majburiyatlariga rioya qilinishi ustidan davlat nazoratini amalga oshirish.
Uy-joy fondi mulkdoriga quyidagi funksiyalar yuklanadi:
uy-joy fondining saqlanishini ta’minlash va uy atrofini zarur darajada saqlash, ushbu maqsadlarga mo‘ljallangan xarajatlarni o‘z vaqtida mablag‘ bilan ta’minlash;
uy-joy fondini, yashab turgan shaxslarni hisobga olish, ro‘yxatdan o‘tkazish va pasport- hisobga olish ishlarini yuritish;
uy-joy fondini saqlash va undan foydalanish hamda kommunal xizmatlar ko‘rsatish bo‘yicha tegishli pudrat tashkilotlari bilan shartnomalar tuzish, ushbu ishlar uchun o‘z vaqtida haq to‘lanishini ta’minlash.
Mulkdor — uy egasi ushbu funksiyalarni o‘zi bajarishga, yoxud boshqaruv funksiyasini shartnoma asosida ixtisoslashtirilgan boshqaruvchi tashkilotga (buyurtmachi xizmati) berishga haqlidir. Boshqaruvchi tashkilot davlat tashkiloti ham, mulkchilikning boshqa shaklidagi tashkilot ham bo‘lishi mumkin.
Pudrat shartnomasida qayd etilgan ishlar va xizmatlar o‘z vaqtida va sifatli bajarilishi xizmat ko‘rsatuvchi pudrat tashkilotining funksiyasi hisoblanadi. Bunda pudrat tashkilotlari ro‘yxatdan o‘tkazish hisobga olish funksiyalarini, pasport-hisobga olish ishlarini, aholidan to‘lov yig‘ishni, imtiyozlar va subsidiyalarni rasmiylashtirishni boshqaruvchi tashkilotga (buyurtmachi xizmatiga), fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlariga bergan holda bu ishlardan ozod qilinadi.
Ushbu mexanizmni amalga oshirishni jadallashtirish maqsadida barcha uy-joylardan foydalanish tashkilotlarini, ularga davlat mulki bo‘lgan mol-mulkni xo‘jalik maqsadlarida yuritish huquqini bergan, keyinchalik mana shu asosda boshqaruvchi va pudrat tashkilotlari tuzgan holda, birinchi navbatda xo‘jalik hisobiga o‘tkazish tugallanadi. Buyurtmachi va pudratchi funksiyalarini ajratishni asosan 2000-yilda tugallash nazarda tutilmoqda.
Ko‘chmas mulkka mulkchilik shakllarining ko‘p xilliligini shakllantirish masalalarida ham uy-joy, ham uylardagi turar joy bo‘lmagan binolar mulkdorlarini birlashtiruvchi uy-joylar mulkdorlari shirkatlari (kondominiumlar) tashkil etishga birinchi navbatda e’tibor beriladi. Umumiy foydalaniladigan joylar (zinapoyalar, yo‘laklar, yerto‘lalar, tom, liftlar, uy atrofidagi hududdagi binolar va imoratlar) va uylarga tutash yer uchastkalari ko‘rsatib o‘tilgan shirkatlarning ulushli mulki hisoblanadi.
Uy-joylar mulkdorlari shirkatlari mulkdorlarning ulushli mulkka egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etish bo‘yicha huquqlari amalga oshirilishini, shirkatning har bir a’zosining uning mulki hisoblangan turar joy va (yoki) turar joy bo‘lmagan binolar umumiy maydoni hajmiga mutanosib ravishda harajatlarda qatnashishi asosida umumiy foydalaniladigan joylarga xizmat ko‘rsatilishi va ularni tuzatishni mablag‘ bilan ta’minlashga da’vat etilgandir.
Ko‘rsatib o‘tilgan chora-tadbirlar uy-joy-kommunal munosabatlarda shartnomalar (kontraktlar)ning ahamiyatini keskin oshirish, ustun darajada tanlov asosida iqtisodiy asoslangan tariflar va narxlarni shakllantirishni ta’minlash imkonini beradi.
Konsepsiyada “Uy-joylar mulkdorlari shirkatlari to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunini ishlab chiqish mo‘ljallanmoqda. Ushbu Qonunning qabul qilinishi o‘zlariga tegishli mulkni boshqarishda va unga xizmat ko‘rsatishda va sifatli xizmatlarga imkoni boricha pastroq narxlarda haq to‘lashda resurslardan oqilona foydalanishdan manfaatdor bo‘lgan shirkatlar tuzilishini tashkil etish imkonini beradi.
Uy-joy fondini boshqarish va unga xizmat ko‘rsatish tizimini takomillashtirishga oid ko‘rsatib o‘tilgan chora-tadbirlarning hayotga joriy etilishi davlat hokimiyati va o‘zini o‘zi boshqarish mahalliy organlariga yuklanadi.
III. XUSUSIYLAShTIRISh, MONOPOLIYADAN ChIQARISh VA RAQOBAT MUHITINI RIVOJLANTIRISh
Eng maqbul narxlar bo‘yicha bajariladigan ishlar va ko‘rsatiladigan xizmatlarning zarur hajmi va sifatini ta’minlash, xizmat ko‘rsatuvchilar monopol mavqeyining salbiy oqibatlarini bartaraf etish imkonini beruvchi kommunal munosabatlarda raqobat muhiti yaratilishi kommunal xizmat ko‘rsatishni isloh qilishning muhim yo‘nalishi hisoblanadi.
Ushbu vazifalar hal etilishini quyidagi yo‘llar bilan ta’minlash nazarda tutilmoqda:
tarmoq korxonalarini monopoliyadan chiqarish chora-tadbirlarini kuchaytirish bilan birgalikda ularni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayonlarini yanada chuqurlashtirish;
uy-joylar mulkdorlari va boshqaruvchi tashkilot (buyurtmachi) tomonidan uy-joy-kommunal maqsadlardagi obyektlarga xizmat ko‘rsatishga va ularni rivojlantirishga buyurtmalar berish, mulkchilik shakllaridan qat’i nazar, pudrat tashkilotlarini kommunal xizmatlar ko‘rsatishga tenglik asosida jalb qilish;
bajarilgan ishlar va ko‘rsatilgan xizmatlar uchun shartnomalar asosida hisob-kitob qilish tizimini tashkil etish, shuningdek shartnoma majburiyatlari buzilganligi uchun iqtisodiy va ma’muriy jazolarni qo‘llash.
Kommunal xizmat ko‘rsatish tizimi ayrim kichik tarmoqlari obyektlarini xususiylishtirishga yondashuvlar ularning o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda belgilangan.
Tarmoqning ayrim faoliyat sohalarida hozirning o‘zidayoq raqobatni rivojlantirish uchun zarur shart-sharoitlar mavjuddir. Bunday sohalarga quyidagilar kiradi:
uy-joy fondiga va shahar obodonchiligi obyektlariga (yo‘l-ko‘prik xo‘jaligi, ko‘kalamzorlashtirish va irrigatsiya, hududlarni sanitariya jihatidan tozalash va boshqalar) xizmat ko‘rsatish;
kommunal xizmat ko‘rsatishning muqobil shakllaridan foydalanuvchi tashkilotlar, shu jumladan obyektlarning tarmoqli muhandislik infratuzilmasi bilan bog‘liq bo‘lmagan hayot ta’minotining avtonom tizimlari (lokal bug‘ qozonxonalari, idishlardan va gaz ballonidan gaz bilan ta’minlash va boshqalar);
kommunal xo‘jaligi obyektlariga xizmat ko‘rsatish bo‘yicha ishlarning ayrim turlarini bajaruvchi korxonalar (tarmoqlarni tuzatish va tozalash, axlatlarni yig‘ishtirish, lift xo‘jaligini ishlatish va boshqalar);
uy-joy-kommunal maqsadlardagi obyektlarni rivojlantirish bo‘yicha loyiha-qidiruv, tuzatish-qurilish va qurilish-montaj ishlari.
Ushbu soha tashkilotlarini davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishni jadallashtirish tanlov asosida tegishli shartnomalar tuzishda ularning real teng huquqliligini ta’minlash vazifasi turibdi. Birinchi navbatda joriy yildayoq uy-joy fondini mukammal tuzatish sohasida band bo‘lgan tuzatish qurilish tashkilotlarini xususiylashtirish, 1999-yilda esa qolgan tashkilotlarni xususiylashtirish tugallanadi.
Tabiiy monopoliyaga tegishli bo‘lgan issiqlik, suv ta’minoti, kanalizatsiya korxonalari va raqobat muhiti yaratish imkoniyati g‘oyat cheklangan monopol korxonalar hisoblanuvchi gaz ta’minoti korxonalari boshqa toifani tashkil etadi. Ushbu va shunga o‘xshash korxonalarni maxsus dastur bo‘yicha xususiylashtirish nazarda tutilmoqda.
Quyidagilar ushbu dasturga asos qilib olinadi:
monopoliyaga qarshi ta’sir ko‘rsatish usullarini saqlab qolgan holda maqbul narxlar bo‘yicha zarur sifatdagi xizmatlar ko‘rsatilishini ta’minlash uchun shart-sharoitlar yaratish, har yilgi auditorlik tekshirishlarini tashkil etish;
aksiyalarni taqsimlashda ehtimol tutilgan albatta turdosh korxonalarni jalb qilgan holda aksiyalarning nazorat paketini amaldagi tartib doirasida asosiy mulkdorda saqlash;
moddiy, energetika, moliyaviy va mehnat resurslari xarajattari normativlari tizimidan foydalangan holda narxlar va tariflarni belgilash tartibi orqali narx belgilashni tartibga solish;
tanlov savdolari asosida kommunal xizmatlar ko‘rsatishning ayrim bosqichlarida (kapital tusdagi mavsumiy tuzatish ishlari, qishki va materiallar xarid qilish va boshqalar) raqobat muhitini yaratish;
suv ta’minoti, suv ajratish yoki issiqlik shoxobchalari tizimini ishonchli boshqarishga boshqaruvchi tashkilotni tanlov asosida jalb qilish;
xorijiy sarmoyani jalb qilgan holda birgalikda xo‘jalik yuritish asosida aksiyadorlik jamiyatlari tashkil etish;
davlat hokimiyati mahalliy organlariga aksiyadorlik jamiyatlarining ustav sarmoyasidagi davlat ulushini boshqarish huquqini berish.
Mahalliy hokimiyat organlari tomonidan boshqaruvchi tashkilot bilan ishonchli boshqaruv yuzasidan shartnoma tuzilishi monopol tizimlardagi raqobat muhitini rivojlantirish yo‘llaridan biri bo‘lishi mumkin. Unda shartnomaning amal qilish vaqtida tashkilot faoliyati yuzasidan maqsadli yo‘nalishlar belgilanadi. Boshqaruvchi tashkilot, odatda, ko‘rsatiladigan xizmatlar sifatini oshirish bilan bog‘liq majburiyatlarni o‘z zimmasiga oladi. Ushbu xizmatlar yo natura ko‘rsatkichlari ko‘rinishida, yoxud normativlar ko‘rinishida shakllantiriladi.
Xizmatlar sifati standartlarini aks ettiruvchi indikatorlar ko‘rsatkichlarini hisobga olgan holda tarif siyosatini belgilash ishonchli boshqaruv shartnomasining ajralmas qismi hisoblanadi.
Ishonchli boshqaruvga ham mamlakatimizning, ham chet elning firmalari odatda tanlov asosida jalb qilinishi mumkin. Xorijiy kompaniyalar jalb qilinishidan oldin iqtisodiyotning ushbu sohasida milliy manfaatlarni himoya qilish uchun zarur huquqiy baza ishlab chiqilishi kerak.
IV. DAVLAT TOMONIDAN TARTIBGA SOLISh VA NAZORAT QILIShNING TA’MINLANIShI
Quyidagilar uy-joy-kommunal munosabatlar sohasida davlat tomonidan tartibga solish va nazorat qilishning asosiy yo‘nalishlari hisoblanadi:
tarmoqni isloh qilish jarayonlarini yanada chuqurlashtirish uchun qulay sharoitlar yaratuvchi tegishli me’yoriy-huquqiy va uslubiy negizni shakllantirish, ushbu hujjatlarga kommunal munosabatlar barcha ishtirokchilarining majburiy rioya qilishini ta’minlash;
uy-joy-kommunal xizmatlar ko‘rsatish sohasida shartnoma munosabatlariga o‘tish uchun xo‘jalik yurituvchi subyektlarning tashkiliy-huquqiy va moliyaviy-iqtisodiy mustaqilligini oshirish;
raqobat muhitini yaratishning ta’sirchan mexanizmlarini ishlab chiqish, mulkchilik shakllaridan qat’i nazar, barcha xo‘jalik yurituvchi subyektlarning xizmatlar ko‘rsatishda teng huquqli ishtirokini ta’minlash, ana shu asosda narx belgilash siyosatini shakllantirish ;
xususiylashtirilgan kommunal korxonalar ixtisosining o‘zgarishiga yo‘l qo‘ymaslik;
Oldingi tahrirga qarang.
ushbu sohada faoliyatning ayrim turlarini qonunchilikda belgilangan tartibda litsenziyalash;
(IV bo‘limning oltinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2022-yil 4-apreldagi 153-sonli qarori tahririda — Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 05.04.2022-y., 09/22/153/0266-son)
shartnomaviy munosabatlar doirasida uy-joy-kommunal xizmatlar iste’molchilariga belgilangan standartlar darajasida kafolatli xizmat ko‘rsatish ta’minlanishini nazorat qilish;
majburiy xizmat ko‘rsatiladigan kommunal xizmatlar iste’molchilarining iste’mol normativlari va ustuvor guruhlarini va ko‘rsatiladigan xizmatlarning eng kam darajasini belgilash;
narxlarni shakllantirish uchun xarajatlar va foyda hisob-kitobi holisligini baholash yo‘li bilan monopolist korxonalar tomonidan kommunal xizmatlarga tariflar belgilanishini nazorat qilish, ushbu ishda barcha manfaatdor tomonlarning ishtirokini ta’minlash;
suv, issiqlik, gaz va boshqa energiya manbalarini yakka tartibda hisobga olish va ularning sarfini tartibga solish priborlarini joriy etish chora-tadbirlarini muvofiqlashtirish;
dasturiy-maqsadli yondashuvlar, tarkibiy qayta o‘zgartirishlar, budjetdan mablag‘ bilan ta’minlashni bosqichma-bosqich qisqartirish, chuqur o‘ylangan soliq siyosatini o‘tkazish, investitsiyalarning muqobil manbalarini, shu jumladan xorijiy investorlar investitsiyalarini keng jalb qilish asosida tarmoqning moddiy-texnika bazasini mustahkamlash va rivojlantirish.
Oldingi tahrirga qarang.
O‘zbekiston “O‘zkommunxizmat” agentligi huzurida hududiy tuzilmalarga ega bo‘lgan Davlat uy-joy inspeksiyasi tashkil etish mo‘ljallanmoqda. Unga quyidagi asosiy vazifalar yuklanadi:
(IV bo‘limning o‘n ikkinchi xatboshi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2001-yil 13-fevraldagi 74-sonli qarori tahririda — O‘R QHT, 2001-y., 3-4-son, 13-modda)
uy-joylar va kommunal obyektlar muhandislik tarmoqlari asbob-uskunalarini muntazam ko‘rikdan o‘tkazish va ulardan foydalanish sifatini tekshirish;
uy-joyga va uy atrofidagi hududga qo‘yiladigan sanitariya-gigiyena talablariga rioya etilishi ustidan nazoratni amalga oshirish;
binolar va umumiy foydalaniladigan joylar o‘z vaqtida va sifatli tuzatilishini, iste’molchiga kommunal xizmatlar ko‘rsatilishini nazorat qilish;
uy-joylar binolari mulkdorlari, uy-joy-kommunal tashkilotlar bilan energiya resurslarini (suv, gaz, elektr va issiqlik energiyasi va boshqalar) yetkazib beruvchi korxonalar o‘rtasidagi shartnomalar (kontraktlar) bo‘yicha majburiyatlar bajarilishini nazorat qilish;
uy-joylar mulkdorlari va kommunal-foydalanish korxonalarining uy-joylardan foydalanish, kommunal xizmatlar sifati va energiya manbalari masalalari bo‘yicha shikoyatlari, arizalarini ko‘rib chiqish.
Kommunal xizmat ko‘rsatishning o‘zini o‘zi mablag‘ bilan ta’minlashga o‘tishi sharoitlarida dotatsiyani bosqichma-bosqich qisqartirish asosida tarmoqni mablag‘ bilan ta’minlash tizimini takomillashtirishga asosiy ahamiyat beriladi.
Mahalliy budjetning ahamiyati oshib borayotgan bir sharoitda kommunal xizmat ko‘rsatishni budjet tomonidan qo‘llab-quvvatlashning asosiy yo‘nalishlariga quyidagilar kiradi:
tarmoqni rivojlantirishning davlat dasturlarini amalga oshirish;
mintaqalararo va magistral kommunal infratuzilma tizimini, yirik va muhim inshootlar va obyektlarni qurish va rekonstruksiya qilish;
energiya ta’minotining muqobil manbalarini rivojlantirish.
Asosiy e’tibor joylarda tarmoqni rivojlantirishni mablag‘ bilan ta’minlashning, eng avvalo kommunal xizmatlardan foydalanuvchilarning to‘lov intizomini mustahkamlash asosida budjetdan tashqari manbalarini, shuningdek mablag‘ bilan ta’minlashning muqobil manbalarini, ayniqsa uzoq muddatli kreditlarni, shu jumladan xorijiy kreditlarni jalb qilishga qaratilishi keraq.
Uy-joy-kommunal xizmatlarga haq to‘lash uchun uy atrofidagi hududdan binolarning yerto‘lalaridan va umumiy foydalaniladigan boshqa joylardan foydalanishdan uy-joy mulkdorlari daromadlarini shakllantirish tizimi rivojlanadi.
Eng yaqin vaqtlar ichida tegishli ravishda mablag‘ bilan ta’minlash manbalarini aniqlagan holda tarmoqning asosiy fondlarini, ayniqsa uy-joy fondini saqlash va mukammal tuzatishning maqsadli dasturlarini ishlab chiqish nazarda tutilmoqda.
Tarmoqda energiya ta’minoti masalalariga alohida e’tibor qaratiladi. Quyidagilar uning asosiy yo‘nalishlari bo‘lishi kerak:
issiqlik energetikasi, texnologik va asbob-uskunalarning boshqa turlari samaradorligini, energiya manbalarini uzatish va taqsimlashni mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish darajasini oshirish;
uy-joy binolarining to‘suvchi konstruksiyalarining issiqlikni saqlash xususiyatlarini kuchaytirish va qurilishda issiqlikni o‘tkazish xususiyatlari past bo‘lgan konstruksiyalar qo‘llanilishini cheklash bo‘yicha chora-tadbirlarni amalga oshirish;
hisobga olish priborlari, yuqori sifatli sanitariya-texnika uskunalari, shu jumladan berkitish uskunalari, samarali suv taqsimlash priborlari ishlab chiqarilishini va hamma joyda qo‘llanilishini tashkil etish.
Iste’mol qilinayotgan energiya manbalari va suvni yakka tartibda hisobga olish va sarflanishini tartibga solish priborlari birinchi navbatda ko‘p kvartirali uy-joylarning kirish joylarida joriy etiladi. Keyinchalik ular bilan har bir xonadonni yoki yakka tartibdagi uyni jihozlash, dispetcherlik boshqaruvining avtomatlashtirilgan tizimini joriy etish ko‘zda tutilmoqda, bu tegishli resurslardan foydalanishni hisobga olish bilan bir qatorda ularni taqsimlash va ulardan foydalanish jarayonini maqbullashtirish, boshqaruvning barcha darajalari uchun axborot tarqatish imkonini beradi.

XULOSA
Ma'lumotlarni boshqarish. Aloqa kanallari orqali uzatiladigan ma'lumotlar, qoida tariqasida, o'zgartirilishi mumkin.

Foydalanuvchi ma'lumotlarini almashtirish bitta tarmoq foydalanuvchisidan boshqasiga berishga urinish paytida yuzaga keladi. Bu muhim tizim funktsiyalariga ruxsatsiz kirish imkoniyatini yaratadi.
Xizmatdan voz kechish (DoS) - bu ba'zi bir tugunlarning yoki butun tarmoqning ishdan chiqishiga olib keladigan buzg'unchi hujumlarning turlaridan biri. Bu tizimni keraksiz trafik bilan to'ldirish orqali amalga oshiriladi, uni qayta ishlash tizimning barcha resurslarini oladi. Ushbu tahdidning oldini olish uchun siz bunday hujumlarni tan olish va ularning tarmoqqa ta'sirini cheklash uchun vositadan foydalanishingiz kerak.

Foydalanilgan adabiyotlar

1. IP-телефония в компьютерных сетях // https://www.intuit.ru/studies/courses/8/8/info

2. WWW.Arxiv.uz
3. WWW.AIM.uz
4. WWW.Kutubxona.uz/courses/8/8/info