Лаълидин тиргузмак этсам орзу айб этмангиз



Download 24,72 Kb.
bet1/3
Sana10.07.2022
Hajmi24,72 Kb.
#773623
  1   2   3
Bog'liq
Dilorom-Salohiy.-Navoiyning-she riy-uslubi-masalalari.ocr




Лаълидин тиргузмак этсам орзу айб этмангиз,
Ким КИШИ ултурмак этмайдур Масиходин тамаь.
(306-6.)
Шу каби бир к,атор байтларда учрайдиган тафовутлар бир харфнинг бир \ижо бу'либ келишининг олдини олиш максадида эхтиёткорликни талаб килади.
Аруз фани х,арф ва товушларнинг фонетик ва орфоэпик хусусиятлари, суздаги мавкеъи, суз ва суз бирикмаларининг узаро лексик-семантик ва стилистик уйгунлиги жихатларига бевосита боглик фан булганлиги сабабли баъзан аруз амалиётида куп учраганлигидан ахамиятсиз булиб куринган Ходисаларга хам диккатни жалб этишни талаб килади.
Газаллар матнларини киёслар эканмиз, куп уринларда «эрур» феълини «булур» билан, ёки аксинча «булур»ни «эрур» билан алмаштирилганлигининг 17ВОХИ буламиз. «Булур» ва «эрур» орасидаги лексик-семантик фарк бу феълларнинг замонидадир. Яъни, «булур» келаси замонга оид феъл, «эрур» эса хозирги замой феьл формаларига тегишли. Лекин, биз учратганимиз вариантли байтлар матнида бундай тафовут, яъни маъно жихатидан жиддий ахамиятга молик бирор узгариш кузга ташланмайди. [э] ва (б] фонемаларининг хусусиятлари, суздаги ва гапнинг стилистик тизимидаги мавкеьи масалалари эса эътиборга эглдек туюлади. Шу нук.таи назардан баьзи байтлар тахдилига к,ул урдик. А.Рустамовнинг ёзишича, (э) фонемаси туркий сузларда очик бугинда бир киска бугин хосил килади,3** ёпик бугинда эса бир чузик бугин хосил килади ва туркий сузларда доим суз бошида келади. Навонйнинг баьзи байтларида бу фонема ёлгиз узи бир чузик бугин булиб келади. Масалан,
Мен худ улдим лек хар ошикки эрур покбоз Навха тортиб мотамим тугмокка маъзур улмасун
Рамал бахрида ёзилган бу мусамманнинг учинчи рукни учинчи хижоси ёлжз [э] фонемасидан иборатдир. Хуш, бунинг нимаси айб, арузда керакли уринда бошка унли товушлар сингари [э]хам чузиб айтилаверади, деган фикр тугилиши габиий. Лекин, бу ерда гап шундаки, китобатда икки ^ нинг ёнма-ён жойлашуви натижасида алифнинг мавкеъи анча сусайиб, /дддг* 443^^/, талаффузда [э]дан олдин беихтиёр бир ф(йо) хам орттирилгандек туюлади /) эрур/. Бу хам аруз саньатида бор булган ходиса, яъни «...хар харфки лафзда

келгай, агарчи китобатда булмагай, тактиъда хисобга киргай...». [11,5,150-6.] Агар «эрур» сузидан олдин келган суз ундош х,арф билан тугаганда, бундай булмас эди, яъни байт учинчи рукнининг ватади мажмуъидаги етишмаётган мутахаррик харф урнига ] талаффуз этиляпти. Бошк.а матнда бу суз «бордур» сузи билан алмаштирилгандан сунг рукндаги ватади мажмуъ хам, сабаби хафийф хам тулик, булиб /дЬ <5 - ватад, сабаб/, мисраъ равон ва мукаммал куринишга ага
булади:
Мен худ улдум лек хар ошикки бордур покбоз,
Навха тортиб мотамим тутмокка маъзур улмасун.
Худди шундай котиб эътиборсизлиги сабаб «эрур» лафзининг «билгил» лафзи билан узгартирилиши натижасида куйидаги байтларда хам нокислик ва равонлик кузга гашланади;
Кесгали хушу хирад нахлини эрур аррае,
Хар харошеким жунун шархида фарёдимда бор.
[«Бадоеъ ул-бидоя», 171-6.,6-байт]
Кесгали хушу хирад нахлини билгил аррае,
Хар харошеким жунун шархида фарёдимда бор.
[«Фавойид ул-кибар», 136-6. ]
Мазкур мукрясалардан шу нарса маълум буладики, узбек тилшунослиги Навоий даври тилининг фонетикасига оид бир катор илмий ишларга эга булса-да, Навоий тилининг фонетик хусусиятлари билан боглик булган масалаларни тула тукис хал килиб берувчи илмий тадкикотларга эга эмас ва бу нарса тилшунослар ва арузшунослар диккатини жалб этиши лозим булган мухим масалалардан биридир.
Шоир девонларидаги нихоятда равон ва мукаммал байтларнинг хам бир неча вариантлари учрайди. Бу шундай магн вариантларики, уларнинг мукаммаллигини факат шоирнинг энг дак.икунназар, шеършунос укувчисигина хис эта олади. Масалан, «Бадоеъ ул-бидоя» девонидан жой олган куйидаги байтларда бир карашда маъно ва мазмун такомили юзасидангина тафовут борта ухшайди. Бирок, эътибор килинса, байт арузида икки кетма-кет келган ундош харфдан бирининг кискартирилиши натижасида байтдаги оханг жилоси янада тиникдашган. Газал арузнинг хазажи мусаммани солим бахрида ёзилган булиб, тафовут газалнинг олтинчи байтида учрайди:
53
Совургил акл эвин гардун, мени мажнун качон улсам, Таним туфрогию ох,им елидин гирдибод айлаб.
[88-6.]
Тактиъи:
Совур ги: лак, /мафоъийлун/ Левин гар дун /мафоъийлун/ мени маж нун /мафоъийлун/ качо нул сам /мафоъийлун/
Таним туф ро /мафоъийлун/ гию о хим /мафоъийлун/ ели дин гир /мафоъийлун/ дибо дай лаб /мафоъийлун/
Бу байт «Наводир уш-шабоб»да шундай:
Совургил акл эвин гардун мени мажнун агар улсам, Таним туфрогию охим елидин гирдибод айлаб.
[65-6.]
Унинг бошка вариантидаги мисраъ тактиъи:
Совур ги: лак /мафоъийлун/ Левин гар дун /мафоъийлун/ мени маж ну /мафоъийлун/ нагар ул сам /мафоъийлун/.
Назар солинса, байт рукнларидаги сабаб ва ватадлар мукаммал косил килинган. Бирок, байтда битта «качон» лафзининг «агар» лафзи билан алмаштирилиши натижасида мисраъ окангида бирор уринда кам тухталиш юз бермаяпти.
«Бадоеъ ул-бидоя» девонига кирган бир газалнинг мактаъига кам узига хос нозик бир тузатиш киритилган. Бу газал «Наводир ун-никоя»га кам киритилган булиб, бу матнда узгариш йук- Аммо, у «Хазойин ул-маоний» девонларидан «Наводир уш-шабоб»га киритилишдан олдин узгаРтиРишга учраган. Мана уша байт-мактаъ:
Эй Навоий, гар вафоси колмамиш онинг санга,
Там емаким, анга хуснининг вафоси колмамиш.
[230-6.]
«Хуснининг» лафзидаги -ни эгалик ва -нинг келишик Кушимчаларининг «ни: ни:» тарзида икки кайта такрорланиши суз оканги нотабиийлигига сабаб булиши мумкинлиги боне «анга хуснининг» бирикмасини «анга хам хуснин» бирикмаси билан алмаштириш максадга мувофикдир. Чунки, -нинг кушимчаси тактиъда бир чузик (-) ни: булиб келади. Бу хакда «Мезон ул-авзон»да шоир шундай ёзади: «Яна ортукси
«нун»ларким, суз иртиботи учун «нинг» А-^й/ лафзида битилур, мисли «онинг» ва «мепинг» ва «сенинг» лафзида, андокким байт:
54
Эй кунгул билгилки бу жон не сенингдур, не менинг. Балки онингдур десанг, кимнинг дейинким ёрнинг.
Ва бу' мазкур булгон алфознинг «коф»ларидурким, «коф» урнида битилур, аммо талаффузда «коф» урнига кирмас. Ва яна «нун» била «коф»ларким онинг ва менинг ва тонг ва унг ва сунг ва нанг ва танг ...лафзида вокеъдурким, барчаси так,тиъда сокит булур.» [II, 5, 153-6.] Газалнинг кейинги вариантида нуксли булиб куринган байт равон охангта ва гузал шаклга эта булган:
Эй Навоий, гар вафоси колмамиш онинг санга,
Гам емаким анга хам хуснин вафоси колмамиш.
[«Наводир уш-шабоб», 273-6.]
Бундан ташкдри, -нинг лафзи байтнинг биринчи вариантида икки мисраьда х.ам кулланилган булиб, кейинги байтда бунга баркам берилган. Мазкур матн вариантининг яна бир фазилати шундан иборатки, таъкид маъносини бериб, шоирнинг биринчи мисраьдаги фикрини далиллаб келувчи «хам» богловчиси байтдаги мазмуннинг мантикий ривожи учун хизмат килган.
Худди шундай тафовутлар газалнинг матлаъига хам тааллукли. Байтнинг матнлардаги аввалги ва кейинги холатларини солиштириб куринг:
Манга эмди сарв ила гул муддаоси колмамиш,
Сарв буйлук гулжабинликлар хавоси колмамиш.
Манга эмди сарв ила гул муддаоси колмамиш,
Сарв буйлук гулжабинларнинг хавоси колмамиш.
Навоий девонларидаги ана шу тарика ранг-барангликларни куздан кечирар эканмиз, газаллар композициясига, мавзу ва мазмун уйгунлигига, бадиий санъатларнинг гузал ва мукаммал кулланилишига оид матнлар вариантларини урганишнинг, шунингдек, кийин ва мураккаб аруз илмининг ута нозик кирраларига эътибор бериб, мукаммал вазнларда ёзилган шеърларнинг баъзи уринларида учраган тафовутлар ходисасини тахдил этишнинг мухим илмий ахамиятга эга эканлигига амин булдик. Бу ходиса эса арабий арузнинг туркий шеъриятга кириб келиши муносабати билан боглик булган катор масалаларни адабиётшуносликнинг тадкикот майдонига олиб кирилиши учун восита булиши мумкин. «Мезон ул-авзон»да Навоий туркий арузнинг жуда куп жихатларини очиб берувчи чукур илмий тахлилларни махсус фасллар доирасида амалга оширди, туркий арузнинг узига хос конуниятларини аниклади. Агар «Мезон ул-авзон»нинг «Хазойин ул-маоний» девонларига тартиб берилгандаН сунг ёзилганлигини эътиборга олсак, бу асарнинг бевосита Девонлар тузиш жараёнида шоир ижодхонасида юз берган жуда катта ижодий юксалиш махсули сифатида юзага келганлигига амин буламиз. Юкорида тахдилга торгилган мисоллардан шундай хулоса килиш мумкинки, шоирнинг «Мезон ул-авзон»ни ёзишдан максади аруздаги муаммоларнинг янгича талкинини бериш ва уни бойитишдан иборат экан, бу макеаднинг амалга ошишида унинг уз газалла- рини. яратиш жараёнида туплаган зажрибаларини умумлаштириши ва узок, йиллар давомида шаклланган малакаси хам сезиларли таьсир курсатди.
Аруз тараккиётида янгича кдрашларни илгари сурган Навоий бу фаннинг кейинги давр туркий халгелар адабиётшуноелигида чук,ур урганилиши учун замин яратди. Захиридцин Мухаммад Бобур ижодида арузи туркийниш самарали урганилиши ва аруз илмида яна янги нуктаи назарларнинг кашф этилиши бунга ёрк,ин мисол була олади. Бобур узининг «Мухтасар фил аруз» асарида аруз вазнининг 21 бахри, ахрам ва ахраб туркумидаги рубоийлар, дойра ва унинг турлари, 500 дан ортик, рукн шахобчаларини аниклади.35’ Бобур уз илмий тадк,икотлари билан XV аср адабиётшуноелигида булган аруз хакидаги бахсу мунозараларга г улик якун ясади, ижодий кузатишлари натижасида аруз илмини янада юкори боекичга кутарди.
«Мухтасар» узнгача форс-тожик адабиётида булган ва «Мезон ул-авзон»даги аруз назариясига оид карашларни ижодий жихатдан умумлаштирганлиги ва бунинг натижасида аруз назарияси худудларини кенгайтирганлиш боне кейинги даврда энг ишончли назарий кулланма хамда манбаъ булиб колди.
Аруз назариясининг кейинги илмий урганилишй Абдулрауф Фитрат, Иззат Султон, Содик Мирзаев, Алибек Рустамов, Уммат Туйчиев, А.Хожиахмедов ва А.Абдурахмонов каби олимлар фаолияти билан богликдир.36'
Адабиётшуносликда асарлар мачнларини киёсий урганиш, уларда кузга ташланган турли мазмундаги узгаришУгарни текшириш бу фаннинг маълум сохаларида кандайдир янгиликлар киритилишига, муаммовий масалаларнинг пайдо
булишига сабаб булади. Бугунги кунда аруз илмининг кейинги ривожи ва оммалашуви масаласи давримиз адабиётшунослиги- нинг долзарб нукдаларидан биридир. Навоий асарлари вазнлари ва у билан боглик купгина муаммолар, жумладан, шоир газа- лиётида вазн нуктаи назаридан кузга ташланган магний фаркдарни жиддий ур1аниш бу сохада маълум даражада ижобий силжишга олиб келиши мумкин. Тожик олими Р. Мусулмонкулов узининг «Персидско-таджикская классическая поэтика Х-ХУвв» номли китобида шундай ёзади: «Анализ наблюдений средневековых авторов по поводу нарушений отдельными поэтами некоторых канонов аруза помог бы выяснить вопрос о происхождении и развитии таджикско­персидского аруза» [III, 64, с. 94]
Туркий арузнинг х,ам пайдо булиши ва тараккиёти масаласи фанимизда хднуз очик турган муаммолардан биридир. Навоий узининг «Мажолис ун-нафоис» асарида форсий ва туркийзабон шоирлар ижодларидаги каюр камчилик ва нуксонлар хакида назокат билан гапириб утади. Бирок, ундан кейинги адабиётшуносликда аруз конуниятлари сохасида турли давр шоирлари ижодида кузга ташланган ютук ва камчиликлар, ахли табънинг уз ижодларига булган муносабатлари, уз ижодий махсулотларини узлари ислох килишлари масалалари билан боглик эьтиборга молик бирор тадкикот кузга ташланмайди.
Навоий лирикаси, эпик ва насрий асарлари вазнлари хусусида бир катор илмий тадкикотлар бажарилган булса-да, улар Навоийнинг аруз фанида накадар мукаммал ижод этганлигини таъкидлаган, исбот этган холда, унинг туркий аруз гараккиётига кушган хиссасини аникдаш учун етарли манбаъ була олмайди. Бу хол Навоий ижодий жараёни хусусиятларини хам жиддий ва хар томонлама урганишни такозо этади. Навоий асарлари матнларини вазнлар сохасида киёслаб урганишимиз натижалари эса шоир газаллари матнларининг мукаммалрок, аслиятга якинини топиш, илмий-ганкидий матн яратиш сохасидаги изланишларга мухим янгилик булиб кушилади.
Туркий тилли халкдар ижодиётида аруз жуда узок тарихга эга булса-да, уни адабиётшунослик фани талаблари нуктаи назаридан назарий жихатдан урганган ва оммалаштирган шахе Навоий эди. Арузнинг амалий тараккиётини таьминлашда шоирнинг «Хазойин ул-маоний» девонларини тузиш давридаги ижодий мехнати бошка жуда куп омиллар каторида узига хос бир боскич булди.
57
Алишер Навоийнинг аруз сохдсида эришган ютуклари ва бу х,одисанинг адабиётшуносликда тутган а\амияти белгиланар экан, ушбу муаммонинг тулик ечими учун энг аввало Х1У-ХУ1 асрларда яшаган барча форс-тожик ва туркий шоирлар ижоди поэтик матн такомили нуктаи назаридан киёсий текширилиши, иккинчидан, араб, форс-тожик ва туркий адабиётларда мавжуд булган барча асарларнинг вазн тафовутлари со\аси киёсий урганилиши, учинчидан, келиб чикиши туркий булиб, форс- тожик тилида ижод килган шоирларнинг х,ам аруз фани юзасидан уз ижодларига булган муносабатлари махсус монографик мавксъда урганилиши лозимдир. Зеро, бу у3 навбатида Навоий ижоди бадиий етуклигига асос булган мухим унсурларнинг очилиши учуу имкон яратади.
58

Download 24,72 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2   3




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish