Magniy
(Mg)
Reja
:
1.Magniy xaqida
2.Magniyning topilish tarixi
3.Magniyning ahamyati va foydali tomonlari
4.Magniy yetishmaganda
Magniy (Magnesium), Mg —
Mendeleyev davriy sistemasining
II
guruhiga mansub
kimyoviy element; ishkoriy - yer metallarga kiradi.
Tartib rakami 12, atom massasi 24,305. Tabiiy Magniy 3 ta barqaror
izotopdan iborat. 24Mg (78,60%), 25Mg (10,11%), 26Mg (11,29%).
Uchta sunʼiy radioaktiv izotopi (23Mg, 27Mg, 28Mg) olingan.
Magniyni 1808 i. dastlab ingliz fizigi Magniy Devi amalgama holida
olgan. 1829 yilda fransuz kimyogari Magniy Byussi magniy xloridga
kaliy bugʻi taʼsir ettirib, Magniyni metall holida ajratib olgan. Magniy
massa jihatidan yer poʻstining 2,35% ni tashkil qiladi. Magniyning 100
dan ortiq minerallari boʻlib, ulardan dolomit, forsterit yoki olivin,
magnezii, karnallit va boshqa ahamiyatlidir. Olivin jinslarining
yuvilishidan ilonizi serpentin minerali hosil boʻladi. Uning tolasimon
turi asbest deyiladi. Ilon-izisimonlar chuqur yer osti karbonat angidrid
gazlarining taʼsirida parchalanishi natijasida talk jinslariga aylanadi.
Tula parchalanganda esa magnezit (MgCO3)ra oʻtadi. Ohaktoshlar
MgCl2 eritmalari taʼsirida dolomitga MgCa(CO3)2 aylanadi.
Oʻzbekistondagi dolomit konlarining eng kattasi Samarqand
viloyatida joylashgan.
Dengiz suvida 0,38%; baʼzi koʻllar suvida 30% magniy xlorid boʻladi.
Magniy kumushdek oq, yumshoq, choʻziluvchan, yengil metall,
havoda yupqa oksid parda bilan qoplanib, qoramtir tusga kiradi. Bu
parda uni keyingi oksidlanishdan saqpaydi. Magniyning zichligi
1740 kg/m³, suyuqlanish temperaturasi 650°, kaynash temperaturasi
1105°. Magniy birikmalarida 2 valentli. Kimyoviy jihatdan juda faol
metall. Havoda qizdirilganda koʻzni qamashtiruvchi oq shuʼla chiqarib
yonadi va oq rangli magniy oksid MgO, qisman koʻkimtir magniy
nitrit Mg3N2 hosil qiladi. Xona haroratida suv bilan reaksiyaga
kirishmaydi. Qaynatilganda esa suvdan sekin-asta vodorodni ajratib
chiqaradi. Suv bugʻi bilan 400° da shiddatli reaksiyaga kirishadi.
BIOXIMIYA
2
Qizdirilganda azot, oltingugurt, galogenlar va boshqa metallmaslar
bilan birikadi. Suyultirilgan kislotalarda oson erib, vodorod ajratib
chikaradi. Oddiy sharoitda ishqorlarning suvdagi eritmasida erimaydi.
Vodorodli muhitda 400—500° gacha qizdirilganda gidrid MgH2 hosil
qiladi. Magniyni 500—600° gacha oltingugurt yoki SO2 va H2S bilan
qizdirilganda sulfid MgS hosil boʻladi. MgF2 himoya pardasini hosil
qila olishi sababli ftorid kislotada erimaydi. Ishqoriy bikarbonat va
ammoniy tuzlari eritmalarida eriydi. Magniyning barcha tuzlari
rangsiz, achchiq, suvda yaxshi eriydi. Magniy koʻpgina metallar bilan
qotishmalar hosil qiladi.
Magniy oʻsimlik va hayvonlar organizmining ajralmas qismidir. Baʼzi
suv oʻtlari, foraminiferalar, ohakli bulutlar Magniy konsentratlari
hisoblanadi (ular tarkibida 3—4% gacha Magniy boʻladi). Magniy
oʻsimliklarning yashil pigmenti — xlorofill tarkibiga kiradi.
Barcha oʻsimliklarning hujayra organellarida va barcha tirik
organizmlarning ribosomshritsa Magniy borligi aniqlangan. Magniy
fosfat kislota tuzlari shaklida fitin tarkibida boʻladi. Odam va
hayvonlar organizmi Magniyni ovqatdan oladi. Odamning bir kecha-
kunduzda Magniyga ehtiyoji 0,3—0,5 g . Ovqatda Magniy tuzlari
yetarlicha boʻlmasa, nerv sistemasining normal qoʻzgʻaluvchanligi,
muskullarning qisqarishi buziladi. Qoramollar yemida Magniy
yetishmaganda muskullari tortishib, oyoqlari rivojlanmay qoladi.
Sanoatda Magniy elektrolitik, metallotermik va ugletermik usullar
bilan, lekin, asosan, MgCl, KC1 va NaCl eritmalari aralashmasini
elektroliz qilib olinadi. Metallotermik usulda xom ashyo boʻlib
dolomit, qaytargich boʻlib ferrosilitsiy yoki silikoalyuminiy xizmat
qiladi. Ugletermik usulda Magniy MgO bilan uglerod aralashmasini
2100° dan yuqori haroratda germetik pechlarda qizdirib olinadi.
Pirotexnikada, metallurgiyada qotishmalar, qiyin qaytariladigan
metallar (vanadiy, titan, uran, sirkoniy), mustahkam choʻyan olishda,
atom texnikasida, kino, fotografiya va yoritish texnikasida ishlatiladi.
BIOXIMIYA
3
