|
Ma’ruzachi: Annayeva N.R
МИЛЛИЙ ДИНЛАР ЯҲУДИЙЛИК
кенг
тарқалган
Яҳудийлик монотеистик
дунѐда динлардан
кунларда яҳудийлар
Исроилда 4,7
биридир. Шу
млн.
(аҳолининг 80 фоизи), АҚШда 6 млн. (40 фоизи Нью Йоркда), Россияда 1,5 млн., Ғарбий Европа давлатларидан Францияда 0,6 млн., Буюк Британияда 0,4 млн. кишини ташкил қилади, улар бошқа кўпгина мамлакатларда ҳам яшайдилар.
Яҳудийликнинг вужудга келиши
Яҳудийлик милоддан аввалги II минг йилликнинг охирларида Фаластинда вужудга келган яккахудолик ғоясини тарғиб қилган диндир. Яҳудийлик миллат дини бўлиб, фақатгина яҳудий халқига хос. Яҳудий сўзининг келиб чиқиши ҳақида турли фикрлар мавжуд. Абу Райҳон Беруний ўзининг «Қадимги халқлардан қолган ѐдгорликлар» китобида ѐзишича, яҳудийлар бу сўзни сомий тилларидаги ҳода – «тавба қилмоқ, тавба қилганлар» сўзидан келиб чиққан деб даъво қилсалар-да, аслида бу фикр нотўғри, «яҳудий» сўзи Бану Исроил халқи устидан ҳукмронлик қилган Яъқуб пайғамбарнинг ўғли Яҳудо номига нисбат берилган.
Яҳудийларнинг Марказий Осиѐга кириб келиши
Милоддан аввалги 722 йилда Исроил подшохлиги Ассурия томонидан, милоддан аввалги 586 йилда эса Бобил давлати томонидан босиб олингач, яҳудий халқининг бир қисми ўлкадан хайдаб чиқарилди. Бу эса яҳудийларнинг Осиѐ ўлкалари бўйлаб тарқалиб кетишига сабаб бўлди.
Яҳудийлар Ўрта Осиѐда Сўғдиѐна давлати даврида, яъни милоддан аввалги II асрда пайдо бўлдилар. Улар Эрон орқали Марвга келиб, сўнг у ердан Бухоро, Самарқанд, Шаҳрисабз ва бошқа шаҳарларга тарқалдилар.
Марказий Осиѐ яҳудийларининг Бухоро яҳудийлари деб аталиши
XVIII асрнинг бошларида Ўрта Осиѐда юз берган сиѐсий жараѐнлар туфайли яҳудийлар Эрон, Афғонистон, Хива, Қўқон ва Бухоро жамоаларига бўлиниб кетди. XIX асрнинг иккинчи ярмида Россия империяси томонидан Ўрта Осиѐнинг бир қисми босиб олиниши яҳудийларнинг яна Туркистон ва Бухоро жамоаларига бўлиниб кетипшга олиб келди. Ўрта Осиѐ яҳудийлари Бухоро амирлиги ҳудудларида яшаганликлари туфайли «Бухоро яҳудийлари» номи билан танилган бўлсалар-да, уларнинг асосий қисми кўпроқ Самарқандца яшаган.
БУДДИЗМ Будда ҳақидаги афсона
Бир афсонада таъкидланишича, буддизмнинг пайдо бўлиши дунѐга
«Нурланган Будда» номи билан машҳур
Сиддхартха Гаутама Шакьямуни ҳаѐти билан боғлиқ. Шакья кабиласидан бўлган князь ўғли Гаутама мил. ав. VI асрда дунѐга келди. Донолар томонидан унинг келажаги гайри-оддий бўлиши ҳақида башорат қилинган эди.
Буддизм - бу ҳаѐт чархпалаги, узлуксиз қайта туғилишлар цикли – сансара ҳақидаги таълимотдир. Инсоннинг яхши ва ѐмон хатти-ҳаракатларининг йиғиндиси унинг қандай шаклда қайта туғилишини белгилаб беради. Инсон қанчалик саховатли ҳаѐт кечириб, савоб ишларни кўп қилиб ўтган бўлса, унинг кейинги тақдири шунчалик бахтлироқ бўлади, нирванага қисқароқ йўл билан эришади.
Нирвана – буддизм таълимотига кўра, ҳаѐт роҳат- фароғатларидан бутунлай воз кечиш йўли билан эришиладиган мутлақ осудалик ҳолати.
Дастлабки буддист миссионерларнинг Марказий Осиѐга кириб келиши
Буддизм Ўзбекистоннинг жанубий ҳудудларида янги эранинг бошларида пайдо бўлди. Буддизмнинг Ҳиндистондан Марказий Осиѐга кириб келишини одатда кушонларнинг ҳукмронлиги билан боғлайдилар. Император Канишканинг ҳукмронлиги даврида Кушон подшоҳлиги ушбу диннинг марказларидан бирига айланган. Милоднинг биринчи асрларида Амударѐ ҳавзасида ѐтган ерларда буддизм ҳукмрон дин саналган ва бу ерда араблар келишига қадар бошқа жойлардагига нисбатан узоқроқ вақт сақланиб турган.
Шарқий Туркистон. Ғордаги буддизм монастири
ХРИСТИАНЛИК
Христианлик таълимоти тарқалишида христиан жамоалари-нинг Шарқ ва Жанубга ҳаракатлари даврида амалга оширган кенг миссионерлик фаолияти катта роль ўйнади. Экваториал Гвинея, Бурунди ва Тонга каби Африка давлатларининг герб ва байрокларида
«библия» ѐки «Вифлеем юлдузи»нинг мунтазам равишда акс этиши маҳаллий аҳолига таргиботчилар кўрсатган давомли таъсирлардан далолат беради.
Шарқда христианликнинг тарқалишига сабаб бўлган омиллар Христианликнинг Марказий Осиѐга кириб келишига Рим империясида христианларнинг беаѐв тазйиқ остига одиниши ҳам сабаб бўлди. III асрга тегишли бир Сурия манбаи Марказий Осиѐ икки дарѐ оралиғини ўз ичига олган Кушон давлатидаги христианлар ҳақида маълумот беради. Улар Эрон, Марказий Осиѐ аҳолисини христианлик билан таништирдилар, Мўғилистон чўллари ва ҳатто Хитойгача етиб бордилар. Ўзбекистон ҳудудида христианлик
V-VI асрларда Марвга яқин жойда Хоразм шимолий савдо йўлида шаҳардан икки фарсах нарида Эфес, Ктесифон, Сард типидаги илк Кичик Осиѐ черковлари анъанасида қурилган катта черковли христиан қишлоғи пайдо бўлади. Унинг чўзиқ зали бир нечта гумбазли бўлиб, уларнинг ўртасидагиси баландлиги билан кўзга ташланиб туради.
Тошкентдаги Свято-Успенск собори
Минтақада несторианлик
XIII аср бошларида Ўрта Осиѐ мўғуллар томонидан забт этилган эди, бу оқибатда кўп шаҳарлар вайрона бўлишига олиб келди. Шу билан бирга уларнинг Ўрта Осиѐга келиши билан яна несторианлар келиши кузатилади. Марко Поло ҳам XIII асрнинг иккинчи чорагида Самарқандда қурилган Авлиѐ Иоанн Креститель черковини тилга олиб ўтган.
Христианлик буюк ипак йўлида
Марказий Осиѐдан ўтган, Ҳиндистон ва Хитойни ўз ичига олган Буюк ипак йўлидаги пунктлар турли дин вакиллари ва миссионерларининг учрашув жойи бўлиб қолди. Карвонлар тўхтаган жойлардаги мамлакат ҳукмдорларининг саройларида ҳам қизғин фалсафий-диний баҳслар бўлар эди. Шундай ҳам бўлардики, номаълум миссионерлар, диний ғояларнинг хабарчилари бирон-бир ҳукмдорнинг яқини бўлиб қолар эди.
Do'stlaringiz bilan baham: |
