I. O’quv materiallar 1

---

I.
 
O’QUV MATERIALLAR 
1.1
 
 NAZARIY MASHG’ULOT MATERIALLARI 
 
1-MAVZU. KIRISH. FANNING MAQSADI VA VAZIFALARI. 
Reja: 
1.
Dorivor o’simliklar urug’chiligi va ko’chatchiligi fani va uning ahamiyati.
2.
Dorivor o’simliklar urug’chiligi va ko’chatchiligi fanining nazariy asoslari.
3.
Dorivor o’simliklar urug’chiligi va ko’chatchiligi
rivojlanishi tarixi. 
O’zbekistondagi asosiy urug’chilik markazlari va ularning ishlari.
 
Tayanch iboralar:
Selekstiya, urug’, urug’chilik, genetika
 
O’sib borayotgan aholining oziq-ovqatga bo’lgan talabini qondirish, ularni 
tulaqonli qishloq xo’jalik mahsulotlari bilan ta’minlash muammosi ishlab 
chiqarish imkoniyatlarining talab darajasida qondirmayotganligini ko’rsatadi. 
Bu ayniqsa rivojlanayotgan mamlakatlar misolida yaqqol ko’zga tashlanadi. 
Chunki er yuzidagi aholining uchdan ikki qismi aynan shu mamlakatlarda 
istiqomat qilishiga qaramasdan bu davlatlarda umumiy qishloq xo’jalik 
mahsulotlarining 38% gina etishtiriladi. Shuning uchun qishloq xo’jalik 
o’simliklari mahsuldorligini qo’shimcha harajatlarsiz oshirish muammosi juda 
dolzarb muammodir va uni selekstiya ishtirokisiz xal qilish deyarli mumkin 
emas. Qishloq xo’jalik ekinlarining yangi navlarini va duragaylarini yaratish 
ishlari bilan selekstiya fani shug’ullanadi.
Selekstiya fanining o’sib borayotgan rolini AQSh olimlari olib borgan 
tadqiqotlari misolida tasdiqlash mumkin. Masalan, ularning aniqlashicha 
g’o’zada vegetastiya davrining 160-180 kun o’rniga 120 kunga qisqarishi 
o’g’itlar sarfini 80%ga, suv sarfini 50% ga, insektistidlar sarfini 75% ga 
kamaytirish va hosil birligi tannarxini 43% kamaytirish imkoniyatini beradi. 
Ertapishar navlarning eqilishi natijasida va hosilning bir vaqtda etilishi tufayli 
umumiy mexnat sarfini ham anchagina kamaytirish (energiya sarfi maydon 
birligiga 33% ga kamayadi) imkoniyatini beradi. Bulardan tashqari hosildan erta 
bo’shagan dalalarda agrotexnik tadbirlarni o’z vaqtida o’tqazish imkoni-yati 
paydo bo’ladi.
Selekstiya lotincha selectio so’zidan olingan bo’lib tanlash degan ma’noni 
bildiradi. Selekstiya rivojlanishining boshlang’ich davrida tanlash asosiy usul 
bo’lgan va bu boradagi ishlarni to’liq ifodalagan. Keyinchalik selekstiya olib 
borayotgan ishlar qo’lami kengayganligi tufayli bu tushunchaning ma’nosi 

---

2
kengayadi va xozirda selekstiya deganda boshlang’ich material (kur) ni saralash, 
o’zgaruvchanlik, irsiyat va yangi shakllarni yaratish, ularni ajratib olish 
vazifalarini o’z ichiga oladi. Xozirgi vaqtda selekstiya duragaylash, mutagenez, 
poliploidiya, geterozis, gen injeneriyasi va boshqa usullardan keng 
foydalanmoqda. Shunday bo’lishiga karamasdan selekstiyaning boshqa 
usullaridan samarali natijalarga erishishda tanlashning ijodiy ahamiyati juda 
kattadir. 
Selekstiya fani dala ekinlari urug’chiligi bilan uzviy bog’langandir. 
Urug’chilik qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishining maxsus tarmog’idir. Uning 
vazifasi xo’jaliklarni yuqori sifatli navdor urug’lar bilan etarli miqdorda 
ta’minlashdir. Shunga ko’ra urug’chilik fan sifatida navdor urug’larni 
ko’paytirish, ularning nav tozaligini sof holda bo’lishini ta’minlash, navning 
genetik, biologik,xo’jalik belgilarini va xususiyatlarini saqlash hamda urug’ning 
sifatini har tamonlama yaxshilashga qaratilgan masalalarni o’rganadi. Selekstiya 
va 
urug’chilik 
fanlari 
bir-biri-ni 
to’ldiruvchi agronomik fanlardir. 
O’simlikshunoslik, agro-kimyo, dexqonchilik kabi fanlar o’simliklarning o’sish 
sharoitiga 
ta’sir ettirish orqali hosildorlikni oshirishga qaratilgan 
bo’lsa,selekstiya va urug’chilik ulardan farqli ravishda o’simlikning irsiyatiga 
ta’sir etadi. Selekstiyaning nazariy asosi genetikadir. Chunki irsiyat va 
o’zgaruvchanlik qonuniyatlari uning negizidir. Selekstiya fanining hamma 
yutuqlari genetik usullar va Ch. Darvinning evolyustion ta’limoti bilan 
bog’likdir. Genetika fani yakka tanlash va ommaviy tanlash usulini, 
boshlang’ich materialni barpo etish, irsiyatni boshqarishning yangi usullarini 
ishlab chiqqan. Bu usullar jumlasiga geterozis duragaylar yaratish, 
stitoplazmatik erkaklik samarasizligi (ЦES) dan foydalanish, radioaktiv hamda 
ximiyaviy moddalar ta’sirida mutastiya va poliploidlar olish kabi muxim 
ahamiyatga ega yunalishlar kiradi. Bu boradagi ishlarga geterozis selekstiyasi, 
poliploidlar olish, mutantlar olish borasida erishilgan yutuqlarni keltirish 
mumkin.
Selekstiya fani yangi nav va shakllarning paydo bo’lishi qonuniyatlarini 
o’rganish va ularni qo’llashda genetik usullar bilan bir qatorda mustaqil fan 
sifatida o’zining xususiy ish tartibi va usullarini ham ishlab chikdi. Selekstiya 
ishida nav yaratish uchun muxim omillardan biri bu populyastiyada paydo 
bo’ladigan yangi shakllarning hosil bo’lish jarayonini o’rganish va undan 
amalda foydalanish hisoblanadi. N. I Vavilov ta’kidlaganidek selekstiya inson 
xoxishi bilan yunaltiriladigan amaliy evolyustiyadir. Chunonchi selekstioner 
sun’iy tanlashdan foydalanib o’simliklarning yangi navlarini yaratadi. N. I. 

---

3
Vavilov fikriga ko’ra selekstiyaga fan sifatida, sanoat sifatida, va qishloq 
xo’jalik ishlab chiqarishining muayyan tarkibi sifatida qarash mumkin. 
Nav inson faoliyati mahsuli bo’lib, qishloq xo’jalik unumdorligini 
oshiradigan ishlab chiqarish vositalaridan biridir. Ya’ni, yaxshi nav eqilganda 
hosildorlik ortib mahsulot sifati yaxshilanadi. Yangi navlarni joriy qilish don 
ekinlarida 2-3 st\ga va undan ham ortiq qo’shimcha hosil olish imkonini beradi.
Yaratilayotgan 
navlar 
kasalliklarga,xashoratlaga, 
qurg’oqchilik-ga, 
shurlanishga va tashkimuxitning noqulayliklariga chidamli bo’lishi kerak. Oziq-
ovqat muammosini xal qilishda, mahsulot sifatini yaxshilashda selekstiyaning 
ahamiyati boshqa fanlarga karaganda beqiyos kattadir.
Selekstiya yuli bilan yaratilgan navlarda bir vaqtning o’zida hamma belgilarni 
yaxshilash mumkin emas. Masalan, xo’jalik uchun qimmatli belgilar uzaro 
teskari bog’lanishda bo’ladi. Shuning uchun turli belgilar orasidagi 
korrelyastiyani yaxshi bilish kerak. O’simliklar selekstiyasi o’z rivojlanishi 
tarixida 4 ta asosiy bosqichdan o’tdi.
1. Ibtidoiy selekstiya-uzoq ajdodlarimiz yovvoyi o’simliklar orasidan ko’p va 
sifatli mahsulot beradiganlarini ajratib ovqat uchun ishlatganlar. Lekin ularni 
ajratib olib ko’paytirish, saqlash kabilarni bajarishmagan bo’lsada vaqt o’tishi 
bilan inson ongining rivojlanishi natijasida tanlashga asos solgan. Natijada 
odamlar o’z extiyojlari uchun yaxshi hosil beradigan O’simliklarni ajratib 
ko’paytira boshlaganlar. Xozirda ekiladigan ekinlarning ko’pchiligi qadimgi 
ajdodlarimiz olib borgan oddiy tanlash natijasidir. 
2. Xalq selekstiyasi. (maxalliy navlarning olinishi). Poltavka, Rusaka, 
Krasnokoloska kabi bahori yumshoq bug’doyning qur-g’oqchilikga chidamli, 
Kro’mka, Belokoloska, Sandomirka kabi kuzgi bug’doyning qishga chidamli 
navlari. Janubiy zonalarda qattiq bug’doyning Beloturka, Chernouska kabi 
bahorgi navlari. O’rta Osiyoda ham kuzgi, ham bahori hisoblangan Qizil 
bug’doy, Oltin bug’doy, kabi yumshoq bug’doy navlari serhosilligi, 
qurg’oqchilik va kasalliklarga chidamliligi bilan ajralib turadi.
Arpaning Toshkallak, sholining Arpasholi, Xo’jaaxmad, Qozoqi sholi, 
Qirmizi navlari, jo’xorining Xuraki, Kattabosh, Chillaki, Boyjo’xori, Pakana 
jo’xori navlari. Bedaning Xorazm bedasi kabi navlar yaratilgan bo’lib ularning 
yo’qolib ketmasligini ta’minlash va ulardan selekstiya uchun boshlang’ich ashyo 
sifatida foydalanish zarur. 
3. Ishlab chiqarishning rivojlanishi sanoat selekstiyasining paydo bo’lishiga 
va qator yirik mamlakatlarda selekstiya va urug’-chilik tashilotlari tuzilishiga 
olib keldi. Endi nav yaratish bi-lan tarqoq dexqonlar emas, balki maxsus 

---

4
selekstiya va urug’chilik muassasalariga uyushgan selekstionerlar shug’ullana 
boshladi (XVII-asrda yashagan Gallet, Lekuter, Shiref). 1774 yilda Parijda 
tashqil topgan “Vilmoren“ firmasi (qand lavlagi ustida ish olib borib 
boshlang’ich nushalarga karaganda 3 barobar ko’p shakari bo’lgan navlar 
yaratishdi). Bundan tashqari o’simliklar sistematikasi, botanika, texnikadagi 
yutuqlar, mikroskopning kashf etilishi introdukstiya, o’simliklarning jinsiy 
ko’payishini, urug’ning paydo bo’lishini va sun’iy chatishtirish kabilarni 
o’rganish yangi navlarni yaratishni tezlatish, nav yaratish usullarini 
takomillashtirish imkoniyatini berdi.
4. Ilmiy selekstiya-erishilgan yutuqlar asosan selekstionerlarning aqli, 
kuzatuvchanligi va tajribasiga tayangan edi. Shuning uchun ham selekstiya ilmiy 
-nazariy asosga muxtoj edi. Bunday asosni Ch. Darvin (XIX asr o’rtalarida) 
ishlab chiqdi. Bu ta’limot ilmiy selekstiyaning negizi bo’lib qoldi va xozirgi 
zamon selekstiyasi shu ta’limotga asoslangan. Bundan tashqari Mendel, Nilson-
Ele, Iogansen ta’limotlari selekstiya usullari uchun na-zariy asos bo’lib koldi. I. 
V. Michurin va Berbanklarning ishlari ilmiy -nazariy va amaliy selekstiya uchun 
muxim ahamiyatga ega. 
O’rta Osiyoda 1900 yilda qishloq xo’jalik stanstiyalari tashqil topdi 
(Turkiston, Andijon, Mirzacho’l,Ashxobod). Ular asosan g’o’za selekstiyasi 
bilan shug’ullangan. 1910 yilda Turkiston tajriba stanstiyasi (Shreder nomli 
bog’dorchilik instituti) da, akademik Shreder maxalliy don ekinlarini ekib ularni 
nazariy urgana boshladi. Xozirgi vaqtda yuqoridagilardan tashqari selekstiya 
ishlari bilan G’allaoroldagi O’zbekiston don-ilmiy tadqiqot instituti, Genetika, 
Paxtachilik, O’simlikshunoslik institutlari va boshqa ilmiy tashqilotlar 
shug’llanmoqda. Ularning tarkibida bir qancha filiallar, bo’limlar va 
laboratoriyalar bo’lib ular selekstiya urug’chilik ishlarini zamon talablari 
darajasida olib borishmoqda. Keyingi yillarda Andijonda sug’oriladigan erlarda 
ekiladigan donli ekinlar urug’chiligi bo’yicha ilmiy tekshirish instituti ochildi. U 
jumxuriyatimiz dalalari uchun navdor urug’-larni etqazib berish ishlari bilan 
shug’llanadi. Bu erda kuzgi bug’doyning 100-110 st/ga, bahorisining 70-80 st/ga 
hosil beradigan navlarini yaratish borasida rejalar tuzilgan. O’zbekiston 
sholichilik instituti va uning filiallarida sholining 80-100 st/ga hosil beradigan 
navlari yaratish ishlari qizg’in va muvaffaqiyatli bo’lmoqda. 
O’zbekistondagi selekstiya ishlari ayniksa mustaqillik yillari tubdan 
yaxshilanib bormoqda. Buning yorkin misoli sifatida xukumat tomonidan 
keyingi yillarda qabul qilingan bir qator qaror va qonunlarni keltirish mumkin. 
Masalan, O’zbekiston Respublikasining “Selekstiya yutuqlari to’g’risidagi 

---

5
qonuni “(1996,30 avgust),“Urug’chilik to’g’risida“ (1996, 29 avgust) va 
Vazirlar Maxkamasining 25.11.1998y. “1999-2000 yillarda paxta navlarini 
yangilash va joylashtirish Dasturi“ to’g’risidagi 491-qarori qabul qilingan. Bu 
qonunlar va qarorda selekstiya hamda urug’chilik bo’yicha kadrlarni tayyorlash, 
selekstiya va urug’chilik borasidagi tushunchalar, nav va duragaylar, ularning 
urug’chiligini yaxshilash xaqida, yangi navlarni joylashtirish (xo’jaliklarda 1 ta, 
tumanlarda 2 ta, viloyatlarda 4 ta dan ortiq g’o’za navlarini joylashtirish tartibi) 
selekstioner olimlarning xaq-xuquqari, selekstiya yutuqlari, patent olish, va x. k. 
xaqida juda muxim ahamiyatga ega tushunchalar aks ettirilgan. 491-qarorga 
asosan g’o’zaning kechpishar navlari Davlat Reestridan chiqarilishi va tezpishar 
navlarning unga kiritilishi ko’rsatilgan. Shuningdek unda urug’lik chigitlarni 
etiishtiruvchi tashqilotlarni rag’batlantirish maqsadida elita va reprodukstiyali 
urug’larga ustama xak belgilangan. Navlarni yaratuvchi tashqilotlarga va 
urug’chilik tashqilotlariga qo’shimcha xaq to’lash mexanizmini ishlab chiqishni 
amalga oshirish vazifalari qo’yilgan.