Nemis falsafasi oz rivojining choqqisiga Gegel ijodida erishdi.gegel dialektikaning qonunlari va kategoriyalari haqidagi ta’limotni rivojlantirdi.
U birinchi marta dialektik mantiqning asosiy qoidalarini ishlab chiqdi va o’sha davrdagi ta’limotda hukm surgan mexanik ong usulini tanqid ostiga oldi.Gegelning qayd etishicha ,”dunyo aqli,yoki “mutlaq goya” “dunyo rihi” yotgan kategoriyalar voqelikning ob’yektiv shakllaridir.
U birinchi marta dialektik mantiqning asosiy qoidalarini ishlab chiqdi va o’sha davrdagi ta’limotda hukm surgan mexanik ong usulini tanqid ostiga oldi.Gegelning qayd etishicha ,”dunyo aqli,yoki “mutlaq goya” “dunyo rihi” yotgan kategoriyalar voqelikning ob’yektiv shakllaridir.
taraqqiyot goyasi butun Gegel falsafasiga singdirilgan.Taraqqiyot oldinma-ketin ,quyidan yuqoriga qarab boradi,bu jarayonlarda miqdor ozgarishlardan sifat ozgarishlarga otish yuz beradi,taraqqiyotning manbai esa har qanday oz-ozidan bo’ladigan harakat prinsipidan iborat bo’lgan qarama-qarshiliklardir.
Tabiat falsafasi – tabiatning o’zi rivojlanmaydi,balki tushunchalargina rivolanadi.
Tabiat falsafasi – tabiatning o’zi rivojlanmaydi,balki tushunchalargina rivolanadi.
Ruh falsafasi-goyaning inson ongi va bashariyat tarixida rivojlanadi.
Gegel nuqtai nazaricha,tarix mohiyatini quyidagi so’zlar bilan ifodalash mumkin;”aql tarixdadir’’.Aql,Gegel fikricha,umumjahon tarixiy ibtidosi bo’lib,tarixda mutlaq g’oyaning rivojlanishi sifatida namoyon bo’ladi.U yoki bu davrda dunyoviy ruhning sohibi sifatida qandaydir bir xalqning ruhi oldinga chiqadi.
Bunday kotarilishga 4 bosqich muvofiq keladi.
Bunday kotarilishga 4 bosqich muvofiq keladi.
Sharq
dunyosi
Yunon
dunyosi
Rim
dunyosi
German
dunyosi
Sharq xalqlarida ozodlik bolmagan ,ozod odam sifatida faqat bir kishi –zolim hukmdor tan olingan.Yunon-Rim dunyosiga ozodlikning mavjudligi xosdir, ammo u chegaralangan hududlarda ba’zilar uchungina idrok etilgan.Shuning uchun Yunon-Rim dunyosining davlat tuzumi qullikni inkor etmaydi.tola ozodlik oz ifodasini faqat German xalqlarida topdiki,ular oz tarixiy taraqqiyotlari davomida Refomatsiya(diniy islohot) va 1789-yildagi Fransuz inqilobini mahsulini meros qilib olib,umumiy fuqarolik va siyosiy ozodlika erishdilar.
Sharq xalqlarida ozodlik bolmagan ,ozod odam sifatida faqat bir kishi –zolim hukmdor tan olingan.Yunon-Rim dunyosiga ozodlikning mavjudligi xosdir, ammo u chegaralangan hududlarda ba’zilar uchungina idrok etilgan.Shuning uchun Yunon-Rim dunyosining davlat tuzumi qullikni inkor etmaydi.tola ozodlik oz ifodasini faqat German xalqlarida topdiki,ular oz tarixiy taraqqiyotlari davomida Refomatsiya(diniy islohot) va 1789-yildagi Fransuz inqilobini mahsulini meros qilib olib,umumiy fuqarolik va siyosiy ozodlika erishdilar.
Gegel falsafasi ichki ziddiyatlarga ega.Bilish tizimi bir qancha turdagi anglash bosqichlaridan otib,oxirgi bosqich bolgan oz-ozini anglashda tugallanadiki ,uni amalga oshiruvchi narsa Gegel falsafasining ozi bolib chiqadi.Gegel usuli va tizimi ortasida qarama-qarshilik kelib chiqadi.
Lyudvig feyerbax (1804-1872)
Feyerbax moddiyunchilik nuqtai nazaridan Gegel falsafasini jiddiy va har tomonlama tanqid ostiga olgan birinchi faylasufdir.
Inson va uning ongi ham tabiat rivojining mahsulidir.Idealizmni tanqid qilib Feyerbax borliq bilan ongning bir-biriga nisbati haqidagi masalaning moddiyuncha yechimini ifodalab beradi: “borliq” subyekt (ega), ong- predikat (kesim). Fikriy boriq haqiqiy ongdan tashqaridagi siymosi modda bolib,voqelikning umumiy asosidir.
Feyerbax nuqtai nazaricha idealizm va din umumiy ildizlarga ega.”Agar siz idealizmni inkor etsangiz, u vaqtda xudoni ham inkor etasiz”- deb yozadi u.Faqt xudogina idealizmning asoschisidir. Feyerbax yoshlik yillaridayoq oz ismini yashirgan holda “O’lim va abadiy yashash haqida fikrlar haqidaasrlar nashr qildirdi.
Feyerbax nuqtai nazaricha idealizm va din umumiy ildizlarga ega.”Agar siz idealizmni inkor etsangiz, u vaqtda xudoni ham inkor etasiz”- deb yozadi u.Faqt xudogina idealizmning asoschisidir. Feyerbax yoshlik yillaridayoq oz ismini yashirgan holda “O’lim va abadiy yashash haqida fikrlar haqidaasrlar nashr qildirdi.
“Xudo,- deb yozadi faylasuf,-shunday zotki, inson o’zining mavjudligi ushun unga extiyoj sezadi.”
“Xudo,- deb yozadi faylasuf,-shunday zotki, inson o’zining mavjudligi ushun unga extiyoj sezadi.”
“ayrim olingan baxt-saodat goyasini” u umumiy baxt-saodat goyasi bilan almashtiradi. Bu baxt saodatga erishish imkoniyati faqat kishilarning bir-birlariga muhabbati asosidagina amalga oshishi mumkin.
Feyerbax fikricha, aynan muhabbat ahloqigina jamiyatni uygunlikka olib keladi va ijtimoiy adolatsizlikka barham beradi.
Nemis faylasufi Artur Shopengauer (1788-1860) falsafasi volgungarizm(o’zboshimcha irodaga ishonish),irratsionalizm,umidsizlik falsafasi sifatida maydonga chiqdi.Shopengauer ozining goyalarini asosiy asari bolgan “olam iroda va tasavvur sifatida”(1819)nomli ishida bayon etgan.
Shopengauer fikricha,olam faqat tasavvur sifatidagina emas,balki iroda sifatida ham mavjud.Iroda,bu “butun borliqning voqeyligi “yagona haqiqiy voqeilik “ “butun tabiat o’zagi”,”olam qalbi”,”yagona birlamchi asos va metafizik ibtidodir.
