Эксперт минбари. Хитойнинг иқтисодий юриши. «Бир камар, бир йўл» стратегияси ва «Янги Ипак йўли» доирасидаги логистика тизимлари ҳақида

Эксперт минбари. Хитойнинг иқтисодий юриши. «Бир камар, бир йўл» стратегияси ва «Янги Ипак йўли» доирасидаги логистика тизимлари ҳақида
18:00 | 26-01-2022
2012 йилда Хитой Коммунистик партияси Бош котиби, кейин эса 2013 йилда раис бўлган Си Цзиньпин мамлакат ичида ва хорижда бир қатор стратегик ташаббусларни бошлаб юборди. Улар Хитойни халқаро миқёсда янги йирик ўйинчи сифатида кўрсатиш билан бирга, мамлакатнинг сиёсий барқарорлиги ва иқтисодий ўсишини таъминлашга қаратилган. Ҳозиргача энг эътиборга молиги «Янги Ипак йўли» бўлиб, ҳозирда кўпроқ «Belt and Road Initiative» (BRI) деб номланади. BRI лойиҳаси қадимий Ипак йўлининг тарихий қиёфасига таянган ҳолда Хитойни бутун дунё билан боғлайдиган улкан инфратузилмаларни яратиш, шунингдек, молиявий, иқтисодий, фан, таълим, коммуникация ва тиббиёт соҳаларида жадал ҳамкорликни кўзда тутади. Мақсад — Хитой ва Африка, Евроосиё, Европа, Яқин Шарқ ҳамда Жанубий ва Жануби-шарқий Осиё ўртасидаги савдони мустаҳкамлаш ва алоқаларни яхшилаш. Янги Ипак йўлининг айрим элементлари аллақачон яратилган ёки қурилаётган бўлса-да, лойиҳанинг аксарият қисми ҳозирда фақат қоғозда мавжуд. «Эксперт минбари» рукнининг бугунги меҳмони Тошкент транспорт университети магистранти, логист Маҳмуд Тоҳиров ушбу лойиҳа ҳақида батафсил маълумот беради. 

Ушбу лойиҳа қайси йўналишларда ривожланмоқда?

Қозоғистонда (2013 йил сентябрь) ва Индонезияда (2013 йил октябрь) эълон қилинган BRI лойиҳаси иккита компонентдан иборат. Бири қуруқликда — Ипак йўли иқтисодий камари (SREB) ва иккинчиси денгизда, яъни Денгиз ипак йўли (MSR). Олдинги кўплаб ташаббуслардан фарқли ўлароқ, Хитой ўз лойиҳасини катта маблағ билан қўллаб-қувватлайди.
Шундай қилиб, BRI лойиҳаси мураккаб ва жуда амбицияли лойиҳа бўлиб, у бир неча жиҳатларни ўз ичига олади: транспорт, молия, божхона сиёсати ва сиёсий ҳамкорлик. Бошқача қилиб айтганда, у қуйидаги ташаббусларни таклиф қилади:

• 
  муҳим қуруқлик, темир йўл ва автомобиль компонентлари (Ипак йўли иқтисодий йўналиши);
  
• 
  денгиз компоненти: Хитой–Малакка–Сувайш ва 2017 йилдан шимолий денгиз йўли (XXI аср Денгиз Ипак йўли);
  
• 
  иқтисодий ҳамкорликни кенгайтириш, жумладан, эркин савдо ва божхона интеграцияси, молиявий интеграция ва иқтисодий сиёсатни мувофиқлаштириш;
  
• 
  энергетика соҳасидаги ҳамкорлик, хусусан, транспорт инфратузилмаси (нефть ва газ қувурлари, юқори ва ўта юқори кучланишли линиялар) ва ишлаб чиқариш (тўғонлар, ядро реакторлари қуриш) орқали энергия ўзаро алоқаларини мустаҳкамлаш;
  
• 
  телекоммуникация инфратузилмасини (сув ости кабеллари, оптик толалар, 5G) такомиллаштириш орқали аҳоли ўртасидаги алоқаларни мустаҳкамлашга қаратилган ҳамкорлик;
  
• 
  таълим дастурларини уйғунлаштириш;
  
• 
  туризмни ривожлантириш;
  
• 
  «Бир макон, бир йўл» ташаббуси кесиб ўтган мамлакатларда Ипак йўли тарихига бағишланган музейлар қуриш билан соғлиқни сақлаш (шифохоналарни реконструкция қилиш ва қуриш, шифохона ходимларини тайёрлаш) ва маданият соҳасидаги ҳамкорлик.
  

Бошқача қилиб айтганда, бу дастур ниҳоятда баландпарвоз ва қиммат кўринади. Турли ҳисоб-китобларга кўра, ушбу лойиҳаларнинг барчасининг қиймати 4 дан 26 триллион АҚШ долларига тенг бўлиб, Хитой уларни молияламоқчи эмас. Лойиҳаларнинг бенефициар мамлакатлари уларни молиялаштиришга ҳисса қўшишлари керак. Бунда зарур капитални Хитой банкларидан қарзга олиш керак бўлади. Бу уларнинг молиявий бозорларда тўлов қобилияти масаласини кўтаради.
BRI биринчи навбатда Денгиз Ипак йўли билан денгизда ва материкда Хитой ва Европа, Марказий Осиё, Шарқий, Жанубий ва Жанубий-шарқий Осиё ўртасида 6 та қуруқлик, темир йўл ва автомобиль коридорларини илгари суриш орқали транспорт йўлакларини ривожлантиришга қаратилган. Баъзи лойиҳалар аллақачон қисман амалга оширилган, бошқалари ишлаб чиқилмоқда.

Порт компоненти

Транспорт компонентининг биринчи жиҳати Малакка бўғози ва Сувайш каналининг анъанавий йўналиши орқали Хитой ва Европа ўртасидаги портлар тармоғини ривожлантиришда Хитой компанияларининг мавқейини мустаҳкамлашга қаратилган бўлиб, шу билан бирга, Африкада порт инфратузилмасини ривожлантиришни ҳам ўз ичига олади. Яқинда Хитойнинг Арктикадаги лойиҳалари, асосан, Сибирга бўлган Шимолий денгиз йўли бўйлаб, ушбу порт компонентига интеграция қилинди. Бу эса ўзгарувчан геометрияли лойиҳалар учун янги лойиҳаларни ўз ичига олиши учун мослашувчан асосга айланди ва ҳатто уларнинг баъзилари муваффақиятсизликка учраши мумкин. Шунингдек, кўплаб Хитой компанияларининг Марказий Америкадаги портларни ривожлантириш бўйича фаол лойиҳалари (Никарагуа канали лойиҳаси) ҳам.
Ушбу денгиз компонентининг ривожланиши, асосан, денгиз йўли бўйлаб портларни бошқариш бўйича Хитой компанияларининг улушини сотиб олишни (Пирей мисолида Грецияда бўлгани каби) ёки порт терминалларини қуришни ўз ичига олади. Ўтказиш режими (BOT), хитойлик операторларга терминални узоқ муддатли бошқариш устидан назоратни бериш ва шу тариқа уларга терминалнинг ривожланишини назорат қилиш имконини беради, лекин бу инфратузилмаларни сотиб олишни ташкил этмайди.
Шу муносабат билан 2010 йилдан бошлаб COSCO («China Ocean Shipping Company») юк ташиш компанияси томонидан Грециянинг Пирей портини Хитой товарлари учун Ўрта Ер денгизи орқали Европага кириш эшигига айлантириш мақсадида босқичма-босқич сотиб олинганини таъкидлаб ўтиш мумкин. 2015 йилда COSCO, «China Merchant Holdings» ва «CIC Capital» томонидан Туркиянинг учинчи йирик контейнер терминали Кумпортнинг асосий улушини сотиб олди. Шунингдек, Хитой «Merchants Port Holding» 99 йил давомида Шри-Ланка ҳукуматининг ҳаддан ташқари қарздорлиги шароитида Ҳамбантота портини бошқарадиган компания капиталининг 85 фоизини (1,12 миллиард доллар) сотиб олгани ҳам диққатга сазовордир.

Хоргос порти темир йўл транспорти учун энг муҳим марказ ҳисобланади

Шинжон Хитой ва Марказий Осиёнинг Европага темир йўл транспорти учун муҳим марказга айлангани учун Хоргос порти ривожланмоқда. Жорий йилнинг январь ойидан бошлаб Шинжон шимоли-ғарбий қисмидаги Хоргос орқали Хитой, Европа ва Марказий Осиёнинг бошқа шаҳарларига ўн тўртта янги юк поезди йўналиши очилди. Ташиш, саралаш ва божхона расмийлаштирувини ўзгартириш билан бир қаторда, давлат бошқаруви ҳам тартибга солинди ва божхона, темир йўл ва чегара назорати органлари ўртасида яхши мувофиқлаштирилди.
Шинжон экспорти структураси ҳам ривожланмоқда. Аввалги арзон кийим-кечак, пойабзал, кундалик эҳтиёж товарлари ва қурилиш материаллари базаси билан солиштирганда, вилоят саноатлашган бўлиб, ҳозирда механик ва электротехника маҳсулотлари, юқори технологияли маҳсулотлар, транспорт воситалари ва бошқа юқори қўшимча қийматга эга товарлар экспорт қилинмоқда. Товарларга талаб ҳам оммавий равишда ошди. Бу қисман 2004 йилда Бутун Хитой халқ вакиллари конгресси режаларига киритилган ва бутун «Бир макон, бир йўл» ташаббусининг асосчиси бўлган «Ғарбий тараққиёт лойиҳаси» (Ғарбга бориш кампанияси) билан боғлиқ. Ушбу лойиҳа ҳали ҳам фаол ва мунтазам равишда янгиланиб туради (масалан, электрон тижорат иқтисодий зоналарини ривожлантириш бўйича сўнгги қўшимчалар). Бироқ, умуман олганда, 2004 йилги Ғарбий ривожланиш режаларида инфратузилмани (транспорт, алоқа, гидроэнергетика, энергетика ривожлантириш), атроф-муҳитни муҳофаза қилиш (ўрмонларни тиклаш) ва таълимни яхшилаш керак.
Ғарбий тараққиёт лойиҳаси йиллар давомида ўзини намоён қилди. Бу Ғарбий Хитой ва айниқса Шинжонда улкан иқтисодий харажатлар, жумладан, 100 дан ортиқ муҳим ривожланиш лойиҳалари ва 100 миллиард АҚШ долларидан ошиқ минтақавий харажатларни ўз ичига олади. Айтиш мумкинки, Хитойнинг бутун «Бир макон, бир йўл» ташаббуси пайдо бўлиши Пекиннинг Шинжонни ривожлантириш ва унинг натижаларини кўриш тажрибасига асосланган эди. Си Цзиньпин қўшни Қозоғистонда «Бир макон, бир йўл»нинг дастлабки сиёсатини 2013 йилда, «Go West» лойиҳаси бошланганидан тўққиз йил ўтиб эълон қилгани бежиз эмас.
2016 йилнинг март ойида Хоргосда Хитой–Европа йўналишидаги биринчи темир йўл экспресси йўлга қўйилганидан буён 2021 йил июлигача Хоргос порти орқали Хитой–Европа ва Хитой–Марказий Осиё йўналиши бўйича 15 мингдан ортиқ юк поездлари 20 миллион тоннадан ортиқ юк ташилган.

Ерусти транспорти

Хитой Осиёда ўзаро ҳамкорликни очиш ва яхшилаш бўйича фаол стратегияни қабул қилиш орқали тегишли минтақаларнинг қиёсий афзалликларидан тўлиқ фойдаланмоқчи. «Ипак йўли» ташаббуси Хитойни Европа билан боғлайдиган ва бутун Осиё қитъасини қамраб олувчи олтита йўлакка бўлинган. Бунда темир йўл инфратузилмаси асосий роль ўйнайди.
Унинг асосий ўқи (ёки шимолий йўналиши) охир-оқибат Евроосиёни қамраб оладиган ва Хитойни Мўғулистон, Россия ва Қозоғистон (Евроосиё коридори ёки Хитой–Қозоғистон–Россия) орқали Европа билан боғлайдиган темир йўллар ва газ қувурлари тармоғини белгилайди. Ушбу коридор инфратузилмаларининг баъзилари аллақачон мавжуд бўлиб, ҳар куни Хитойни Европанинг бир қанча шаҳарлари билан боғлайдиган юк поездларидан фойдаланилади.
Қуруқлик ташаббусининг бошқа иккита асосий ўқи Буюк Ғарбий Хитойни Марказий Осиё, Яқин Шарқ ва Эрон орқали Туркияга боғлайдиган Марказий коридор ва Шинжондан Покистонга Хитой–Покистон коридори (CEPC) ёки жанубий коридордир. Гвадар порти Покистонга тегишли, аммо Хитойнинг «China Overseas Port Holding Company Pakistan» компаниясининг оператив назорати остида.
Учта кичик коридорлар қуруқликдаги йўллар тармоғини якунлаши керак: Хитой–Мўғулистон–Россия коридори, Бангладеш–Хитой–Ҳиндистон–Мьянма (BCIM) коридори — трансмиллий келишувлар йўқлиги сабабли олтита йўлакдан энг кам ривожлангани, ниҳоят Хитой–Ҳиндихитой коридори. Бунда Шимолий Лаос орқали янги линия қурилиши керак ва бу кўплаб объектларни талаб қилади.
Темир йўл инфратузилмаси 2015 йилда Ипак йўли лойиҳасини назорат қилиш учун масъул давлат органи, Миллий тараққиёт ва ислоҳотлар комиссияси (NDRC) томонидан расман белгиланган олтита коридорда жойлашган: бу «Бир макон ва бир йўл» ташаббусининг асосидир.
Ушбу коридорлар туфайли темир йўл юк ташиш Хитой ва Европа ўртасида тез суръатлар билан кенгайиб бормоқда, Хитой ва Яқин Шарқ ўртасидаги алоқалар ривожлана бошлади. 2013 йилда Хитой ва Европа ўртасида 80 та поезд бор эди. Бу кўрсаткич 2015 йилда 815 тани, кейин 2016 йилда 1752, 2017 йилда 3673 ва 2018 йилда 6363 тани ташкил қилди. Хитой ва Европа ўртасидаги юк ташиш ҳажми 2013 йилдаги 114 минг тоннадан 2016 йилда 511 минг тоннагача ошди, контейнер ташиш ҳам тез суръатлар билан ўсиб бормоқда.
Ушбу савдо алоқаларининг ривожланиши Ғарбий Европа ва Хитой ўртасидаги савдо билан чекланиб қолмайди. Россия, Эрон билан ҳам алоқалар мавжуд ва Хитой ҳам Жанубий-шарқий Осиёга темир йўл транспортини ривожлантиришни хоҳлайди. Янги трекларни қуриш режалаштирилган бўлсада, Хитой–Европа хизматлари кўп жиҳатдан мавжуд тармоққа таянади.

Хитой–Украина–Европа Иттифоқи темир йўл линиясининг янги лойиҳаси

«Тезюрар темир йўл линиялари» уюшмаси Украина орқали Хитойдан Европага тезюрар темир йўл қуришни таклиф қилган. Лойиҳа 15 август куни Киевда бўлиб ўтган «‘Бир макон, бир йўл’ ташаббуси доирасида тезюрар темир йўл ва транзит салоҳияти» конференциясида тақдим этилган. Бу замонавий Ипак йўли қурилишини назарда тутади. Ҳозирги босқичда бу ҳали ҳеч қандай келишувлар мавжуд бўлмаган концепция холос.
Тезюрар темир йўл Хитойни Қозоғистон, Ўзбекистон, Туркманистон, Озарбайжон, Грузия, Украина ва Польша билан боғлаши кутилмоқда. Унинг умумий узунлиги 5100 км бўлиши керак, юқори тезликдаги алоқа ҳам юк, ҳам йўловчи транспорти орқали амалга оширилади. Лойиҳа қиймати 23 миллиард АҚШ долларини ташкил этади ва уни амалга ошириш камида етти йил давом этади. Қайд этилишича, ушбу концепция техник-иқтисодий асослашни талаб қилади. Шу мақсадда ташкилот хорижий инвесторларга, жумладан, Хитойга мурожаат қилишни режалаштирмоқда. Шундан сўнг лойиҳанинг кейинги тақдири ойдинлашади.

BRI ва пандемия: ҳозир ва кейин

COVID 19 пандемияси, шубҳасиз, глобал иқтисодиётга турли йўллар билан зарар етказмоқда. Вақти-вақти билан блокировкалар ва бошқа чекловлар нафақат бозор кучларининг мувозанатга яқинлашишига тўсқинлик қилди, балки барча тармоқларда таъминот занжирининг ҳалокатли узилишларига ва ресурслар танқислигига олиб келди. Пандемия бошланганидан бери Хитой ишлаб чиқаришига ҳаддан ташқари ишониш глобал иқтисодий ўсишга зарар етказа бошлади. 2003 йилда SARS авж олган пайтда Хитой жаҳон ишлаб чиқаришининг атиги 4 фоизини ташкил қилган, 2020 йилда эса бу кўрсаткич 16 фоизга ошган. Хитойда SARS-CoV-2 вируси пайдо бўлиши, инқирозни бартараф этишда мамлакатга қарши кейинги айбловлар ва давом этаётган АҚШ–Хитой савдо уруши билан Хитойдаги хорижий инвесторлар ўзларининг ишлаб чиқариш фаолиятини Ҳиндистон, Бангладеш, Таиланд, Вьетнам ва Филиппин каби мамлакатларга ўтказишни бошладилар.
Пандемия туфайли юзага келган соғлиқни сақлаш соҳасидаги фавқулодда вазият BRI’нинг амбицияларини сезиларли даражада сусайтирди, аммо Пекин буни давом эттиришга қатъий қарор қилмоқда.

Олдинда бизни нималар кутмоқда?

2021 йилнинг июль ойи ўрталарида Европа Иттифоқига (ЕИ) аъзо 27 давлат ташқи ишлар вазирлари Европа Иттифоқи учун «геостратегик ва глобал боғланиш ёндашуви» билан тавсифланган янги глобал уланиш стратегиясига ўтишди. Хитойнинг Европа Иттифоқидаги иштирокининг ортиши сўнгги бир неча йил ичида қитъа учун катта ташвиш туғдирди, айниқса Хитойнинг Греция ва Португалияга тўғридан-тўғри инвестициялари оқими. Шундай қилиб, Европа Иттифоқининг глобал уланиш стратегияси, шунингдек, узоқ кутилган Европа Иттифоқининг Ҳинд-Тинч океани ҳамкорлик стратегиясининг нашр этилиши БРИга альтернативаларнинг кучли сигналидир. Бу, шунингдек, Хитойнинг BRI’га қарши курашиш учун глобал инфратузилмани ривожлантириш бўйича G7’нинг «Яхшироқ дунёни қуриш» (Б3W) 2021 ташаббусига тўғри келади.
Пандемиядан ташқари, Хитой иқтисодиётида ўз ватанида ҳал қилиниши керак бўлган бир қатор муҳим иқтисодий муаммолар мавжуд. Унинг ички маҳсулот бозори юқори рақобат ва тўйинганликка дуч келмоқда, шунинг учун у Ҳиндистонни ҳали фойдаланилмаган салоҳиятга эга бўлган энг йирик ривожланаётган бозорлардан бири сифатида кўради. Дарҳақиқат, Ҳиндистон бозорларидаги шароитлар Хитой бозорларидаги шароитларга жуда ўхшайди, бу эса хитойлик инвесторларни Ҳиндистонда, етарли даражада фойдаланилса, муваффақиятга эришиш учун етарли жой борлигига ишонишларига сабаб бўлди. Фактор бозорлари нуқтаи назаридан, Хитойда ишчи кучининг нархи ҳам сўнгги ўттиз йилликда кескин ўсиб борди, бу эса турли тармоқлар учун глобал бозорларда маҳсулот нархлари рақобатбардошлигини сақлаб қолиш учун «оффшоринг»ни зарур қилиб қўйди. Шу сабабли, Хитойнинг ички иқтисодиёти, шунингдек, пандемия туфайли кучайган глобал иқтисодий таназзулни ҳисобга олган ҳолда, агар Пекин BRI’ни амалга оширишда давом этса, соғлиқни сақлаш инфратузилмасига, масалан, Соғлиқни сақлаш ипак йўли компонентини қайта қуриш орқали янада барқарор ёндашувга муҳтож бўлади. Масалан, BRI’нинг ишончлилигини ошириши мумкин бўлган «Саломатлик соҳасида Ипак йўли» компонентини қайта лойиҳалаш орқали.