Акцияларни оммавий жойлаштириш амалиётларининг иқтисодий ва ҳУҚУҚий асослари. ЎЗбекистонда амалга оширилган ipo амалиёти таҳлили

АКЦИЯЛАРНИ ОММАВИЙ ЖОЙЛАШТИРИШ АМАЛИЁТЛАРИНИНГ ИҚТИСОДИЙ ВА ҲУҚУҚИЙ АСОСЛАРИ. ЎЗБЕКИСТОНДА АМАЛГА ОШИРИЛГАН IPO АМАЛИЁТИ ТАҲЛИЛИ

Ҳамзаев Комилжон Тоштемир ўғли

ТМИ , магистрант
Аннотация (Abstract):
Мақолада акцияларни оммавий жойлаштириш (IPO ва SPO) амалиётлари тўғрисида қисқача маълумотлар, уларининг ижобий ва салбий жиҳатлари ҳамда Ўзбекистонда муваффақиятли амалга оширилган оммавий жойлаштириш (Кварц АЖ мисолида) бўйича таҳлил амалга оширилган.
Таняч сўзлар (Key words):
Аксиядорлик жамиятлари, акцияларни бирламчи ошкора таклиф этиш(IPO), акцияларни иккиламчи ошкора таклиф этиш(SPO), молиявий восита, инновацион савдо платформаси, эмиссион операциялар самарадорлиги, муваффақиятли ва муваффақиятсиз IPO
Кириш (Introduction).
Бугунги кунда дунё қимматли қоғозлар бозорларининг ривожланиб бориши билан янгидан янги бозор инструменлари пайдо бўлиб бормоқда. Дунёнинг ривожланган фонд биржалари инвесторлар қизиқишини тортиш ва уларни купроқ ўзларида ушлаб қолиш мақсадида турли хил бозор инструментларига мурожат қилишмоқда. Акциядорлик жамият (АЖ)лари янги акциядорлар ҳисобига қўшимча йирик молиялаштиришни амалга оширишни хоҳласалар ёки бунга эҳтиёж сезсалар – у ҳолда IPO орқали молиялаштиришдан фойдаланадилар. Қоидага кўра, корпорациялар очиқ савдога акцияларни бизнесга қўшимча янги капитал жалб этиш учун чиқарадилар. Ушбу ҳолатда акциядорларнинг кенг оммаси маблағлари молиялаштириш манбаси бўлиб хизмат қилади. АЖларини бирламчи оммавий таклиф орқали молиялаштириш амалиёти борган сари бутун дунёда кенг тарқалмоқда. Мазкур молиялаштириш усули қисқача қилиб IPO дейилади. IPO (инглиз тилидан олинган – Initial public offering) – аксиядорлик жамиятининг аксияларини бирламчи ошкора таклиф етиш деган маънони билдиради. Яъни у жамият томонидан аксияларни чекланмаган шахслар орасидаги дастлабки сотуви, дастлабки таклиф қилинишидир. ИПО ни ўтказишдан асосий мақсад корхонани ривожлантириш учун кенг доирадаги инвесторлардан капитал жалб қилишдир[1].
Шунингдек, амалиётда акцияларнинг SPO (secondary public offering) асосида сотилиши ҳам мавжуд. «Акцияларнинг иккиламчи оммавий таклифи (SPO) – акцияларни акциядор томонидан (SPO ташаббускори) ўзига тегишли акцияларни фонд биржасида инвесторларнинг чекланмаган доирасига сотиши ҳисобланади»[2]. SPO IPOдан фарқли равишда АЖнинг устав капитали миқдорига таъсир кўрсатмайди. Аммо, бундай сотувни амалга ошириш компания акцияларини капитал бозорида эркин муомалада бўлишини, компаниянинг оммавийлашувини, давлат улуши сотиладиган бўлса – мазкур улушнинг камайиши ҳисобига хусусий инвесторлар ҳиссаси ошишини таъминлайди.
Халқаро капитал бозорида АЖларини корпоратив қимматли қоғозлар, хусусан акциялар орқали молиялаштириш механизми кенг илмий тадқиқ этилмоқда. Акцияларни чиқариш орқали корпорацияларга маблағ жалб этиш, айниқса, IPO орқали кенг кўламли инвестицияларни жалб қилишга бағишланган кўплаб илмий тадқиқотлар шулар жумласидандир.
Таҳлил ва натижалар (Analyzes and Results).
IPO - bu kompaniyaning fond birjasida sotiladigan aksiyalarining birinchi ommaviy savdosi boshlang'ich ommaviy taklifdir. Ko'pincha aktsiyalarni birlamchi kim oshdi savdosi deb ham atashadi. Aytaylik, bizda nisbatan kichik kompaniya bor. Aytaylik, ushbu kompaniya har qanday maqsadlar uchun (yangi ishlab chiqarish ochish, uskunalarni modernizatsiya qilish, boshqa hududlarga kengaytirish, qo'shimcha biznesga sarmoya kiritish va h.k.) qo'shimcha kapital jalb qilishni xohlamoqda. Bunday holda, bir qator talablarni qondiradigan yopiq jamiyat o'z aktsiyalarini birlamchi joylashtirishni amalga oshirishi va ommaviylashtirishi mumkin. Bu IPOning mohiyati.
Dunyoning deyarli barcha mamlakatlarida IPO davlat tomonidan tartibga solinadi. Aksariyat mamlakatlarning qonunlari IPO o'tkazishni istagan kompaniyalarga aktsiyalarni joylashtirishdan oldin ularning holatlarini yopiq holatdan ommaviy holatga o'zgartirish majburiyatini yuklaydi. Aksiyalarni ommaviy savdoga qo'yish uchun odatda kamida 200 000 dollar talab qilinadi. Aksariyat hollarda turli xil maqsadlarga sarflanishi mumkin bo'lgan yangi investitsiyalarni jalb qilish uchun ommaviy taklif talab qilinadi. Shuningdek, kompaniyalar o'zlarini katta o'yinchilar tomonidan bozordan siqib chiqarilishidan himoya qilish uchun IPO o'tkazishlari mumkin.
Afsuski, IPO kompaniyaning aktivlari qiymatini ob'ektiv bozor bahosini ta'minlamaydi. Gap shundaki, fond birjasida aktsiyalarni birlamchi ommaviy joylashtirish paytida qimmatli qog'ozlarning haqiqiy qiymati haddan tashqari oshirib yuborilishi mumkin; bu holatda ortiqcha baho narsalarning ob'ektiv holati bilan emas, balki almashinuv o'yinchilarining eyforiya va optimizm hissi bilan yuzaga keladi. Ushbu his-tuyg'ular korxona aktsiyalarni joylashtirish orqali kuchayadi - ammo vaqt o'tishi bilan eyforiya o'tib, aktsiyalarning bozor qiymati tusha boshlaydi.
Jamiyat birjada o'z aktsiyalarini birlamchi ommaviy joylashtirishni amalga oshirgan holda, uni rivojlantirish maqsadida foydalanishi mumkin bo'lgan kapitalni jalb qiladi. Yuqori aktivlari va katta bozor kapitallashuviga ega bo'lgan taniqli kompaniya uchun tanazzul va global inqirozlarni boshdan kechirgan holda bozorda tirik qolish osonroq.
Kompaniyaning oshkoraligi uning ochiqligi va avvalgidan ko'ra qat'iyroq hisobot talablarini anglatadi. Yuqorida ta'kidlab o'tilganidek, kompaniya uchun bu minus uni egallab olish yoki reyderlarni bosib olishning tobora ortib borayotgan murakkabligi bilan qoplanadi, bu ayniqsa rivojlanayotgan davlatlar uchun muhimdir. IPO protsedurasi odatda juda ko'p pul talab qiladi - ammo biznes yaxshi rivojlangan bo'lsa, ular sarmoyadorlardan yig'ilgan mablag'lar miqdoridan ko'proq qismidan voz kechishadi. Bir narsa ravshan: har qanday kamchiliklarga qaramay, IPOni amalga oshirish yetuk kompaniya uchun tabiiy qadamdir va ko'p jihatdan u o'zining kamchiliklarini kamaytirishi va ushbu operatsiyaning foydasini oshirishi mumkin.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 17 январдаги «Тадбиркорлик мақсадларида фойдаланиш учун давлат мулки объектларини сотишни жадаллаштириш ва унинг тартиб-таомилларини янада соддалаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги ПФ-4933-сонли фармони ижросини таъминлаш ҳамда давлат мулки объектларини тасарруф этиш бўйича халқаро амалиётда кенг қўлланиладиган шаклларни жорий этиш ва аҳолининг кенг қатламини фонд бозорига жалб қилиш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 10.05.2017 йилда 268-сонли «Фонд биржасида акцияларни оммавий таклифини ўтказишни ташкил этиш тўғрисида» тегишли қарори қабул қилинди. Мазкур қарорда акцияларини бирламчи (IPO) ва иккиламчи (SPO) оммавий таклифи амалга ошириладиган АЖларининг рўйхати ҳам белгилаб берилди (1 –жадвалга қаранг).
Юқорида келтирилган қарорга асосан акциялари IPO ўтказиш орқали жойлаштирилиши белгиланган корхоналардан бири «Кварц» АЖ ҳисобланади. «Кварц» АЖ 1975 йилда ишга туширилган, Фарғона вилоятида жойлашган бўлиб, асосий фаолияти шиша маҳсулотлари (шиша идишлар, қурилиш ва автомобиль ойналари, ўтга чидамли ғиштлар)ни ишлаб чиқаришдан иборат. «Кварц» АЖ республика истеъмол бозорининг 60% қурилиш ойнасига, 95% шиша банка ва 50% шиша бутилкага бўлган эҳтиёжини таъминлайди.
1-жадвал

№