Burchak o`lchash mohiyati prinsipi. Teodolit

1. 
   Burchak o`lchash mohiyati prinsipi.Teodolit
   

Joyda geodezik ishlarni bajarganda gorizontal va vertikal burchaklarni o’lchashga to’g’ri keladi. Gorizontal burchakni o’lchash prinsipini misol bilan tushuntiramiz. Joyda (A, B, C) nuqtalar
berilgan deylik (8.1-rasm). (A) nuqtaga urinma gorizontal (P) tekislik o’rkazilib, (AB va AC) chiziqlar yo’nalishi (AA’) tik chizig’idan o’tuvchi (M va N) vertikal

tekisliklar yordamida (P) tekislikka proyeksiyalansa, gorizontal va vertikal

8.1-rasm.Burchak o`lchash

sxemasi

tekisliklarning o’zaro kesishishi natijasida (Ab va Ac) chiziqlar hosil bo’ladi. Bu chiziqlar orasidagi burchakni (β) bilan belgilaymiz.
Demak joydagi bir nuqta (A)dan chiqqan ikkita yo’nalish (AB va AC) ning gorizontal (P) tekislikdagi proyeksiyalari (Ab va Ac chiziqlar) orasida hosil bo’lgan burchak (β) gorizontal burchak bo’lib hisoblanadi. Bu burchakning qiymatini topish uchun markazi burchak uchi (A) dan o’tgan tik chiziq (AA’) ga gradus va minutlar bo’lingan doira- limb o’rnatilgan deb faraz qilaylik. Doirada gorizontal burchak tomonlari (ab’) va (ac’) orasidagi yoy (b’c’) o’lchanishi kerak bo’lgan gorizontal burchak qiymatiga tengdir. Gorizontal burchakni o’lchash uchun limbdan tashqari, yoy (b’c’) ning boshlang’ich (b)’ hamda oxirgi (c’) nuqtalari belgilanadigan vertikal tekisliklar ham kerak. Bu vertical tekislikka vizirlash tekisligi deyiladi. Burchak o’lchanadigan asboblarda vizirlash tekisligi vazifasini qarash trubasi bajaradi. Qarash trubasi limb markazidan o’tgan o’qda aylanadigan alidada doirasi ustiga o’rnatiladi. Alidadaning gorizontal burchak qiymatini ifodalovchi yoy (b’c’) ning boshlang’ich (b’) va oxirgi (c’) nuqtalarini belgilaydigan moslamasi bor. Bu moslama shkala ko’rinishida bo’lib, vernyer deb ataladi.
Joyda gorizontal burchakni o’lchashda ishlatiladigan asbob quyidagi asosiy qismlardan iborat: gorizontal burchak proyeksiyasini ifodalaydigan doira-limb,

burchak yo’nalishini belgilash uchun xizmat qiladigan qarash trubasi hamda limb markazidan aylanadigan va sanoq olinadigan doira-alidada. Ana shu asbob teodolit deb ataladi. Teodolit nuqtaga shtativ va shovun yordamida o’rnatiladi. Teodolit qismlarining bir-biriga nisbatan qanchalik to’g’ri o’rnatilganligi adilak yordamida tekshiriladi.
Berilgan nuqtaning yerning tabiiy yuzasidagi o’rnini topish uchun ko’pincha joyda vertikal burchakni o’lchashga to’g’ri keladi. Vertikal burchak qiyalik burchagi deb ham yuritiladi. Qiyalik burchagi joydagi biror chiziq (AB) bilan uning gorizontal proyeksiyasi (Ab) orasidagi burchakdan iborat. Qiyalik burchagi (α₁) gorizontal tekislik (P) dan yuqorida bo’lsa, musbat qiyalik burchagi deb atalib, ishorasi musbat bo’ladi. Qiyalik burchagi α₂ gorizontal tekislik (P) dan pastda joylashgan bo’lsa, manfiy qiyalik burchagi yoki
pasayish burchagi deb atalib, ishorasi manfiy bo’ladi. Mamlakatimizda ishlab chiqariladigan teodolitlar gorizontal burchaklarnigina emas, balki vertikal burchaklarni o’lchashga ham moslangan. Vertikal burchakni o’lchash uchun teodolitning qarash trubasi yoniga vertikal doira o’rnatilgan. Vertikal doira, dalnomer va bussol bilan ta`minlangan teodolitlar teodolit-taxeometr deb yuritiladi.

Teodolitning asosiy qismlari tuzilishi va