Bozorning turlari va tuzilishi

Bozorning turlari va tuzilishi

Normurodov Husniddin

Reja:

• Bozor tuzilishi
• Bozorning turkumlanishi
• Bozorning infratuzulmasi

Hozirgi davrda bozor murakkab tuzilishga egadir. Bozorning ichki tuzilishi murakkab bo‘lganligi sababli uni turkumlashga quyidagi mezonlar asos qilib olinadi: bozor- ning etuklikdarajasi, sotiladigan va sotib olinadigan mahsulotturi, bozor subyektlari xususiyatlari, bozor miqyosi, iqtisodiy aloqalar tavsifi va boshqalar

Bozorning etuklik darajasiga qarab rivojlanmagan bozor, erkin (klassik)bozor, hozirgi zamon rivojlangan bozorlarga bo‘linadi.

• Rivojlanmagan,shakl-anayotgan bozor tasodifiy tavsifga ega bo‘lib, unda tovarni tovarga ayirboshlash (barter) usuli ko‘proq qo‘llaniladi.

Erkin bozor – tovar va xizmatlarning har bir turi bo‘yicha juda ko‘p ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar, sotuvchilar va taklif o‘rtasidagi nisbatga qarab erkin shakllanuvchi bozordir.

Bozor hududiy jihatdan ham turlicha bo‘lishi mumkin. Bular

mahalliy bozorlar Toshkent bozori,
Samarqand bozor
milliy bozorlar O‘zbekiston bozori
Rossiya bozori
hududiy bozorlar Markaziy Osiyo
yoki Osiyo bozori
jahon bozori.

Sotiladigan va sotib olinadigan tovar, xizmat turiga ko‘ra bozorlar quyidagi turlarga bo‘linadi

iste’mol tovarlari va xizmatlari bozori
ishlab chiqarish vositalari bozori
valyuta bozori va fond birjalari
ilmiy-texnika kashfiyoti va ishlanmalar bozori

Moliya bozori

• Ssuda kapitali bozori – pul shaklidagi kapitalning foiz to‘lash sharti bilan qarzga berish bo‘yicha oldi-sotdi munosabatidir. Bu bozorda asosan davlat va banklarning qisqa muddatli majburiyatlari muomalada bo‘ladi

Qimmatli qog‘ozlar bozori – turli ko‘rinishdagi qimmatli qog‘ozlar (aksiya, obligatsiya, veksel, chek, depozit kabilar) ning oldi-sotdi munosabati. Mazkur bozor amalda fond birjalari, auksionlar va banklardan iborat bo‘lib, unda broker va dilerlar vositachilik qiladi.
Bozorning samarali amal qilishi ko‘p jihatdan uning infratuzilmasining rivojlanganlik darajasiga bog‘liqdir.
Birja namuna yoki standartlar asosida ommaviy tovarlarning muntazam savdo-sotiq ishlarni o`tkazuvchi tijorat muassasi
Tovar birjasi oldindan belgilangan qoidalar asosida ulgirji savdoni tashkil etish sakli
Fond birjasi- qimmatli qog`ozlar oldi sotdisi bo`yicha rasmis jihatdan tashkil etilgan bozor
Valyuta birjasi-milliy valyutalar kurslari bo`yicha ulrning erkin oldi sotdisini amalga oshiruvchi bozor
Mehnat birjasi ishchilar va tadbirkorlar o`rtasida ishchi kuchini bitimini tuzishda vositachilikni amalga oshiriruvchi va ro`yhatga olivchi muassasa

Broker (makler) – bu tovar, fond va valyuta birjalarida oldi-sotdi bitimlarini tuzishda vositachilik qiladigan shaxs yoki maxsus firma.

Savdo uyi – o‘z ichiga tashqi savdo kompaniyasi bilan bir qatorda ishlab chiqarish, bank, sug‘urta, transport, ulgurji-chakana va boshqa turdagi firmalarni oluvchi keng tarmoqli savdo kompaniyasi
Savdo yarmarkasi – muayyan belgilangan vaqtda va joyda o‘tkaziluvchi hamda o‘tkazilish jarayonida ulgurji savdo bitimlari tuziluvchi tovar namunalari ko‘rgazmasi
Auksion – alohida xususiyatlarga ega bo‘lgan tovarlarni sotish uchun muayyan joylarda tashkil qilingan maxsus kim oshdi savdo muassasasi.
Supermarket – bu xaridorning o‘ziga o‘zi xizmat ko‘rsatishiga asoslangan keng tarmoqli savdo korxonasi
Chakana savdo firmalari turlicha faoliyat yuritib, ular mustaqil do‘konlar, maxsus do‘konlar va supermarketlardan iborat bo‘ladi
Ulgurji savdo firmalari tovarlarni o‘z mulki va mablag‘lari hisobidan sotib olib, keyin iste’molchilarga sotadi.
Etibor uchun raxmat