Бозор муносабатлари шароитида рақобатга зид ҳаракатлар ва келишувларга барҳам бериш йўллари

Бозор муносабатлари шароитида рақобатга зид ҳаракатлар ва келишувларга барҳам бериш йўллари
Раджабов Алишер – Самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти магистранти
Холиқулов Анвар Нематович - Самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти доценти, и.ф.н.
Бозор муносабатлари такомиллашгиб бораверар экан, ривожланаётган мамлакатлар иқтисодиётида кичик фирмаларнинг жойлашуви бозор параметрлари билан бевосита боғлиқ бўлади. Агар фирма хизмат кўрсатиш соҳасида ишлаётган бўлса, унда мижознинг энг қулай фойдаланиш имкониятига эга бўлиши учун уни жойлаштириш алоҳида аҳамият касб этади. Агар бу саноат корхонаси бўлса, унда хом ашё манбалари ва сотиладиган жойлар, коммунал хизматлар билан таъминлаш, ишчи кучининг мавжудлиги ва ҳоказоларни ҳисобга олиш керак. Кўплаб чакана сотувчилар учун тўғри жойлашув бутун бизнеснинг муваффақияти ёки муваффақияцизлигини англатади. Тадбиркорни қуйидаги саволлар қизиқтиради.
Маҳсулот сифатини тартибга солишнинг энг муҳим дастаги - сертификатлаштириш ва стандартлаштириш ҳақида юқорида айтилганларни умумлаштириб шуни таъкидлашни истардимки, бу соҳада давлат бошқарувини мустаҳкамлашнинг объектив асоси инсонни, унинг мулки ва яшаш муҳитини салбий оқибатлардан ҳимоя қилиш зарурати эди. Ўтган асрнинг ўрталарида дунё ҳаётнинг кўп соҳаларида сифат параметрлари миқдорий параметрлар билан алмаштирилган даврга кирди. Бугунги кунда жаҳон иқтисодиётида етакчи ўринларни эгаллаб турган кўплаб мамлакатлар на кенг ҳудудларга, на бой табиий ресурсларга эга. Етакчиликка эришиш учун уларнинг асосий маркетинг қуроли - бу юқори техник даража ва товарлар (ишлар, хизматлар) сифати.
Уй - жой коммунал хўжалигида бозор муносабатларини ривожлантиришнинг умумий камчиликлари томонларнинг ўзаро мажбуриятларини тартибга солиш механизмининг йўқлиги ва бу мажбуриятларни мувофиқлаштиришдир. Шартнома шартларини бузганлик учун иқтисодий санкцияларни қўллаш механизми, шунингдек, маҳаллий давлат ҳокимияти тизимида - буюртмачи - ишлаб чиқарувчи - хизматлар истеъмолчиси, уй -жой коммунал соҳасидаги муносабатларни тартибга солиш воситалари ишлаб чиқилмаган.
Қишлоқ хўжалиги билан шуғулланадиган уй хўжаликлари бозорини модернизациялашга, кооперативларни мустаҳкамлашга кўмаклашишга, қишлоқ хўжалигига хизмат кўрсатиш соҳасини яратишга, инвестициялар оқимини кўпайтиришга ва қишлоқ хўжалигининг ривожланишига кўмаклашишга тўғри эътибор қаратиш лозим. Илмий -техник тараққиётни тезлаштириш ва қишлоқ хўжалиги инфратузилмасини шакллантиришга кўмаклашиш, молиявий хизматлар тизимини такомиллаштириш, қишлоқ хўжалиги солиқ ислоҳотларини амалга ошириш, қишлоқ ишлаб чиқарувчиларининг солиқ юкини камайтириш.
Ғарбий ҳудудларни ривожлантириш ва минтақавий тизимли ривожланиш сиёсатини фаол олиб бориш. Қолоқ минтақаларда қулай сармоявий муҳитни яратиш, уларни ҳар томонлама иқтисодий ва ижтимоий модернизациялашни амалга ошириш, уни саноатлаштириш ва урбанизация суръатларини тезлаштириш, бу ҳудудлар ва қирғоқбўйи минтақалари ўртасидаги алоқаларни ривожлантиришни рағбатлантириш зарур. Марказий, ғарбий ва шарқий минтақаларнинг интеграциясини кучайтириш. Мавжуд иқтисодий базани ишлаб чиқиш ва такомиллаштириш, давлат капиталини бошқариш тизимини ислоҳ қилишни давом эттириш лозим. Шу билан бирга, марказий ҳудудлар саноатини ҳам ривожлантириш керак. Давлат корхоналари Хитой саноатининг таянчи ҳисобланади. Кўп тузилмали иқтисодиётни шакллантиришни амалга ошириш, акциядорлик корхоналарини яратишга фаол кўмаклашиш, кўп даражали инвестиция тизимини яратиш муҳим, стратегик аҳамиятга ега корхоналар давлат назоратида бўлиши керак. Монопол характердаги корхоналарни ислоҳ қилиш, уларнинг рақобатбардошлик даражасини ошириш, якка тартибдаги ва хусусий корхоналарнинг ривожланишига кўмаклашиш, аҳоли бандлигини ошириш сиёсатини амалга ошириш ва иқтисодиётнинг бошқа соҳаларини жадал ривожлантириш зарур. Молия, солиқ, ерга эгалик қилиш соҳасида бозор ислоҳотларини ўтказиш, баркамол ривожланган нодавлат иқтисодиётининг шаклланишини тезлаштириш, инсоннинг индивидуал ҳуқуқларини кафолатлаш тизимини такомиллаштириш.
Бундай муносабатлардаги ноқулайликни, агар экспортчи уларни ўзаро манфаатли шартларда ташкил қила олса, бартараф этиш мумкин. Классик мисол - хусусий ёрлиқ остида маҳсулот етказиб бериш, баъзида улгуржи савдогарнинг савдо белгиси деб аталади. Бунда экспортчи товарларни улгуржи савдо компанияси талабларига мувофиқ ишлаб чиқаришга ва унинг товар белгиси ва қадоқланишидан фойдаланишга мажбур бўлади. Бу экспортчига бозорга мослашишга ва уни шартнома муддати давомида хавфсиз сақлашга ёрдам беради. Агар экспортчи хизмат кўрсатиш соҳасида етарлича малакали бўлса, у узоқ муддатли алоқаларни ўрнатиши мумкин. У, шунингдек, бошқа бозорларда ёки бозор сегментларида улгуржи савдогарларга воситачи брендли маҳсулотларни етказиб бериши ва шу билан қарамликни камайтириши мумкин. Аммо шунга қарамай, маҳсулотининг бир қисмини воситачи бренди остида тарқатадиган экспортчи ҳар доим катта хавф остида қолади.
Бозор тузилишидан сўнг, кейинги қадам - бу сотувчиларни индивидуал харидорлар атрофида ташкил этиш, бу еса етказиб берувчи компанияларга нарх зинапоясини кўтаришга имкон беради. Ушбу структуранинг кенг қўлланилиши бир неча сабабларга боғлиқ. Биринчиси, барча соҳаларда - саноат, истеъмол ва хизмат кўрсатиш соҳаларида концентрациянинг ортиши. Аксарият компанияларда сотишнинг 50 фоизигача харидорларнинг атиги 20 фоизи тўғри келади. Иккинчи сабаб - бу харидлар тўғрисида қарорлар қабул қилишнинг марказлашганлиги. Кўпгина ташкилотлар СБУ томонидан марказлаштирилмаган харидлардан ушбу функцияни марказлаштиришга ўтмоқдалар, бу еса умуман компаниянинг сотиб олиш қобилиятидан фойдаланишга имкон беради. Учинчи сабаб - харидор ва сотувчи ўртасидаги муносабатларнинг доимий мураккаблашиши. Харид қилиш жараёнида қанчалик кўп функциялар ва одамлар иштирок этса, мувофиқлаштириш зарурати шунчалик ошади. Натижада, кўплаб компаниялар сотиб олиш ва сотиш жараёнида индивидуал мижозлар билан муносабатларни бошқарадиган ва қўллаб -қувватлайдиган ва ривожлантирадиган ҳисоб раҳбарлари позициясини жорий қилмоқдалар. Бу тузилмалар бироз кейинроқ муҳокама қилинади.
Россияда пулли хизмат кўрсатадиган корхоналарни ўз ичига олган ижтимоий инфратузилма объектлари асосан маҳаллий ҳокимият ваколатига ўтказилди, лекин бу ҳамма жойда ҳам содир бўлмади ва ҳал қилинмаган муаммолар кўп. Биринчидан, аҳолига пуллик хизмат кўрсатишни янада такомиллаштириш ва ривожлантиришда федерал аҳамиятга эга бўлган барча даражадаги бошқарув функциялари, федерация субъектлари, улар ўртасидаги молиявий муносабатларни минтақавий, муниципал тарзда қайта қуриш муҳим аҳамиятга ега; хизмат кўрсатиш соҳасида ижтимоий стандартларни ишлаб чиқиш, улар учун норматив -иқтисодий базани яратиш. Бу борада минтақавий ва федерал даражада кўп ишлар қилинмоқда. Хизмат кўрсатувчи корхоналар мамлакат иқтисодиётининг турли хил, ҳаётий, доимий равишда ўсиб бораётган хизматларга бўлган эҳтиёжларини қондиришга мўлжалланган миллий иқтисодий тизимлар қаторига киради. Сўнгги 10-15 йил ичида миллий иқтисодиёт миқёсига етган хизмат кўрсатиш соҳасининг кенгайиши ва ривожланиши тобора муҳим аҳамият касб этмоқда ва у бозор муносабатларининг шаклланишида алоҳида ўрин тутади. Тармоқдаги корхона ва ташкилотлар ислоҳотлар йилларида, айниқса, аёлларда табиий равишда кескинлашиб бораётган бандлик муаммосини ҳал етишга ўз ҳиссаларини қўшмоқдалар ва барча даражадаги бюджетларнинг шаклланишига сезиларли даражада етарли бўлмаса ҳам ҳисса қўшмоқдалар.
Оддий бозор муносабатларига ўтиш билан Россиянинг бошқарув соҳаларида, давлат ва хусусий корхоналарда, шу жумладан жамоавий (акциядорлик) мулкчилик шаклидаги корхоналарда, шунингдек, жамоат ташкилотларининг нотижорат тузилмаларида (фондлар, уюшмалар, Ҳаракатлар ва бошқалар), бу биз учун муқаррар янги, лекин дунёда таниқли, ишлаб чиқаришни бошқариш ва маҳсулот яратиш муаммоларини ҳал қилишда маркетинг ёндашуви. 
Молиявий бозорни шакллантиришнинг объектив олд шарти - тадбиркорлик субъектларининг маблағларига бўлган еҳтиёж ва уни қондириш манбаларининг мавжудлиги ўртасидаги тафовут. Пул маблағлари эгаларидан олинади, инвестиция эҳтиёжлари эса бозор муносабатларининг бошқа субъектларидан келиб чиқади (ишлаб чиқариш, давлат ва бошқалар соҳасида фаолият юритувчи акциядорлик жамиятлари). Бинобарин, молия бозорининг мақсади - пул ресурсларининг ўз эгаларидан (эгаларидан) фойдаланувчиларга (инвесторларга) ўтишига воситачилик қилиш. Мулк эгалари-бўш маблағга эга бўлган ва даромад келтирадиган объектларга даромадли жойлаштиришни хоҳлайдиган юридик ва фуқаролар. Пул маблағлари фойдаланувчилари - тадбиркорлик субъектлари ва давлат уларни тадбиркорлик фаолиятининг турли соҳаларига (ишлаб чиқариш, товарлар, хизматлар кўламини кенгайтириш), шунингдек тақчилликни қоплашга. 
Мамлакат ҳукуматининг бухгалтерия ҳисобини бозор эҳтиёжларига йўналтиришга бўлган саъй -ҳаракатлари унинг асосий пойдеворини қуриш тамойилларини сезиларли даражада ўзгартириб юборди, лекин улар бозор иқтисодиётининг жаҳон стандартлари талабларига жавоб беришини жуда қисқа вақт ичида амалга оширмадилар. Шу сабабли, бухгалтерия ҳисоби тизими, бошқа иқтисодий тизимлар сингари, бозор даврига ўтишнинг барча қийинчиликларини ва унинг услубий ва услубий асосларини ислоҳ қилишнинг нотўғри ҳисоб - китоблари ва камчиликларини бошидан кечирмоқда. Бу, айниқса, мулк егалари ва давлат ўртасидаги иқтисодий муносабатлар тизимида яққол намоён бўлади.
Биринчиси, вақт ва аҳамият нуқтаи назаридан, бозор ва рақобат бўлмаган шароитда, кўпинча коррупция ёки мафия характеридаги монопол тузилмалар, товарларнинг кўп қисмини сотиш жараёнини ўзлаштиришга муваффақ бўлган шароитда, нархларни чиқариш. ва шунга мос равишда нархларни белгилайди. Эркин нархлаш бозорларда рақобатни талаб қилади. Бу бозор иқтисодиётининг самарадорлиги учун зарур шартдир. Талаб ва таклифни мувозанатлаштирадиган нархлар тизими кўплаб хўжалик юритувчи субъектларнинг қарорларини мувофиқлаштиришни таъминлайди. Эркин нарх ва рақобат шароитида ишлаб чиқариш кенгайиши керак, бизнинг мамлакатимизда еса нархларнинг ҳалокатли ўсиши ишлаб чиқаришнинг бир хил даражада ҳалокатли пасайиши билан кечади.
Давлат ролини ошириш вазифаси умумий назария нуқтаи назаридан айниқса долзарбдир. Ижтимоий иқтисодиёт, алоҳида шахсларнинг манфаатларига камаймаган, яъни функционал жиҳатдан уларга боғлиқ бўлмаган жамиятнинг ўзига хос манфаатларининг мавжудлиги. Демак, ҳар қандай товар сифат жиҳатидан бозор муносабатларининг турли иштирокчиларининг эҳтиёжларини қондира олади, шу жумладан жамиятнинг камайтирилмайдиган эҳтиёжлари, яхшиликнинг камайтирилмайдиган эҳтиёжларини - ижтимоий фойда. Иккинчисининг жисмоний шахслар учун фойдаси йўқлиги, ижтимоий фойда камайтирилмайдиган ижтимоий ёрдамга асосланганлиги билан боғлиқ бўлиб, у фақат шахсларнинг умумийлиги учун белгиланади. Бу давлатни бозорнинг тенг ҳуқуқли субъектига айлантирадиган ижтимоий фойда мустақиллиги. Буларнинг барчаси давлатнинг оқилона хатти -ҳаракати билан боғлиқ. Шу нуқтаи назардан, дунё бозор уйғунлигига эришишни кутаётган кўринмас қўлни эсга олиш мумкин.