O’zbekiston Milliy Universiteti Biologiya fakulteti 2-bosqich 207-guruh talabasi Mahmudov Komilning “
Biokimyo”fanidan tayyorlagan
MUSTAQIL ISHI
Mavzu: Noorganik ionlar va ularning funksiyalari
Bajardi:Mahmudov Komil
Tekshirdi:Muhammadjonova G
Toshkent-2021
REJA:
I.Kirish
II.Asosiy qism
1.Temirning eng muhim vazifalari
2.Temirning asosiy manbalari
3.Temirning tanadagi miqdori va tavsiya etilgan kunlik dozasi
4.Organizmda temir tanqisligi va uning oldini olish
III.Xulosa
IV.Foydalanilgan adabiyotlar
Temir (lot. Ferrum), Fe — Mendeleyev davriy sistemasining VIII guruxiga mansub kimyoviy element. Tartib raqami 26 ; atom massasi 55,847. Temir 4 ta barqaror izotop: 54Fe(5,84%), 56Fe(91,68%), 57Fe(2,17%) va 58Fe(0,31%) dan iborat. Temir qadimdan ishlatib kelingan. Inson dastlab metiorit temirini bilgan. Temirning qad. xalkdar tilida atalishi bunga dalildir: qad. misrliklar tilida "benipet" — "osmon temiri" maʼnosini bildiradi; qad. yunoncha sideros, lotincha sidus — yulduz, osmon jismi bilan bogʻlaydilar. Mil. av. 14-asrlardagi xettlar yozuvida Temir haqida osmondan tushgan metall deb eslanadi. Roman tillarida Temirning rumocha atalish negizi saklanib qolgan (mas., frans. fer, ital. ferro).
Mil. av. 2000 yillarda Osiyoning garbiy qismida Temirni rudalardan olish usuli topilgan; shundan keyin Temir Misr, Yunonistonda ham ishlatiladigan boʻldi; jez davrini temir davri egallay boshladi.
Temir tabiatda eng koʻp tarqalgan element. Yer poʻstida massa jihatidan 4,65% Temir bor. Temirning 300 dan ortiq minerallari maʼlum boʻlib, ular Temir rudalarining asosini tashkil etadi.
1-rasm
Temirning eng muhim vazifalari
Temir - tirik organizmlar uchun hayot uchun eng zaruriy elementlardan biridir. Issiqqonli organizmlarda, shu jumladan odam organizmida temir moddasi qonning eng muhim qismlaridan biri sanaladi. Aslida qonning rangi qizil bo‘lishining asosiy sababchisi ham aynan temir elementidir. o‘pkalarda kislorodni olib butun tana bo‘ylab tarqatadigan qon elementini gemoglobin deyiladi. Gemoglobin molekulasi to‘rt atom temir elementidan tashkil topgan bo‘ladi va aynan o‘sha atomlar o‘ziga kislorodni biriktirib, organizm bo‘ylab tashib manzilga yetkazadi. o‘rtacha qomatli odam organizmida taxminan 3 kg gacha temir elementi mavjud bo‘ladi. Organizmida temir moddasi yetishmayotgan odam xorg‘in va so‘lg‘in yuz ifodasi bilan ajralib turadi. U tez charchaydigan va toliquvchan bo‘lib qoladi. Temir yetishmasligi holati tibbiyotda anemiya deyiladi va u jiddiy kasallik sanaladi. Anemiyani ortga surmay, darhol davolashga kirishish lozim.
Anemiyani davolashning usullaridan biri - bemorni tarkibida temirning oddiy birikmalariga boy bo‘lgan oziq-ovqat mahsulotlari, yoki, preparatlar bilan ratsional oziqlantirishdir.
Temirning inson organizmida qanday rol o'ynashi haqida bir necha fikrlarni aytishimiz mumkin:
Temir ko'p ferment va oqsillarning ajralmas qismidir;
Qizil qon hujayralari shakllanishida va to'qimalarga va organlarga kislorod etkazib berishda qatnashadi;
Bu organizmdagi o'sish jarayonlarida muhim rol o'ynaydi;
Tananing qarshiligini oshiradi va stress va depressiya belgilari bilan muvaffaqiyatli kurashadi;
Charchoqni bartaraf qiladi va hatto terini yaxshilaydi.
Kislorod almashinuvini ya’ni to‘qimalar nafas olishini ta’minlaydi;
Asab tolalari va tanani o‘sishida ishtirok etadi;
Nerv impulslari xosil bo‘lishida va ularni uzatilishida ishtirok etadi;
Qalqonsimon bez faoliyatini boshqaradi;
Bosh miyani normal ishlashini ta’minlaydi;
Immunitetni ushlab turadi.
Hayvon organizmlari va usimliklarda urta hisobda 0,02% Temir buladi. U qondagi gemoglobin tarkibiga kiradi, kislorod almashinuvi va oksidlanish jarayonlarida ishtirok etadi.Oʻzida koʻpgina miqdorda Temir toʻplaydigan organizmlar (konsentratorlar) ham bor (mas., temir bakteriyalar 17— 20% gacha Temir toʻplaydi). Hayvon va oʻsimliklar organizmidagi Temir oqsillar bilan bogʻlangan buladi. Oʻsimliklarda Temir yetishmasa, usishi sekinlashadi va xlorofill hosil bulishi kamayadi, koʻpayib ketsa ham zarar qiladi, mas., sholi kam don tugadi. Odam va hayvonlar Temirni ovkatdan oladi (jigar, goʻsht, tuxum, dukkakli donlar, non, yorma, lavlagida Temir ayniqsa koʻp boʻladi). Odam organizmi uchun bir kechakunduzda 60– 100 mg Temir kerak. Tarkibida Temir boʻlgan dorilar (qaytarilgan Temir, Temir laktak, Temir glitserofosfat, Temir (II) sulfat, Blo tabletkasi, ferramid, gemostimulin va boshqalar) Temir yetishmaydigan kasalliklarda hamda kuvvat dori sifatida ishlatiladi.
Hayvonlar va o'simliklar temirga muhtoj. O'simliklar temirni xlorofill, fotosintezda ishlatiladigan pigmentdan foydalanadilar. Odamlar qonda gemoglobin molekulalarida temir moddasini iste'mol qiladilar, bu organizmga kislorodni to'qimalarga etkazib berish uchun imkon beradi.
Temir muhim mineral bo'lsa ham, uning ko'p qismi o'ta zaharli hisoblanadi. Qondagi erkin temir peroksid bilan reaksiyaga kirishib, DNK, oqsil, lipidlar va boshqa hujayrali qismlarga zarar etkazadigan kasalliklarga va ba'zan o'limga olib keladi. Bir kilogramm tana vazniga yigirma milligramm temir zaharli, kilogramm uchun esa 60 milligramm halokatli.
Temir birinchi navbatda +2 va +3 oksidlanish holatiga ega bo'lgan birikmalar hosil qiladi.
2-rasm
Temirning asosiy manbalari
Oziq-ovqat mahsulotlarining tarkibida temir moddasi tarkibidagi "rahbarlar" quyidagilardir: jigar, cho'chqa go'shti, buyraklar, qizil go'sht, don mahsulotlari va non mahsulotlari, parranda, tuxum, sharbatlar, o'riklar, baklagiller, yong'oq, ismaloq, istiridye, quritilgan mevalar, jigarrang begona o'tlar, sabzavotlar bilan boyitilgan vitaminlar. quyuq yashil barglari bilan.
Temirga boy ovqatlar ro'yxati
Oziq-ovqat turi
|
Dozasi
|
Temir moddasi
|
Kaloriyalar
|
Buyrak fasulyesi
|
1 stakan
|
15 mg
|
612
|
No‘xat
|
1 stakan
|
12.5 mg
|
728
|
Soya fasulyesi
|
1 stakan
|
9 mg
|
376
|
Karam
|
1 stakan
|
5 mg
|
227
|
Ismaloq
|
500 g
|
9 mg
|
75
|
Brokkoli
|
500 g
|
5 mg
|
170
|
Temirga boy ovqatlar ro'yxati
1-jadval
3-rasm
Temir zahiralarini eng ko‘p to‘ldiruvchi mahsulot bu hayvonlar jigari va go‘shti hisoblanadi. Kamroq qo‘y buyragida bor.
O‘simliklarda temir moddasini ko‘p tutish bo‘yicha quyidagicha tartib keltiriladi:
1.karam 10.oshqovoq danagi;
2.na’matak 11.olma
3.bug‘doy 12.ko‘katlar
4.manniy yormasi 13.nok
5.grechka 14.shaftoli
6.suli yormasi 15.xurmo
7.o‘rik qoqisi 16.anor
8.uzum 17.kartoshka
9.yong‘oq 18.sitrus mevalar
4-rasm
Temirning tanadagi miqdori va tavsiya etilgan kunlik dozasi
Odatda kattalar tanasi tarkibida 4 dan 5 g gacha temir mavjud. Taxminan 1 mg. kunlik kundalik "tuxum hujayralari" terisi va oshqozon-ichak traktining sirtini o'z ichiga olgan shilliq pardalar yuzasidan hujayralarni tabiiy tozalashdan kelib chiqadi.
Ma'lumki, organizmda temirni boshqarishda fiziologik mexanizm mavjud emas. Temirning emirilishi jarayonlari doirasida inson tanasidagi uning do'koni tartibga solinadi va mikroelements balansi ehtiyotkorlik bilan saqlanadi. Ammo, bu kishi mutlaqo sog'lom bo'lsa. Temir - "qirmizi" elementi va uning tarkibi to'g'ridan-to'g'ri tananing umumiy holatiga bog'liq. Ammo, aksincha, va aksincha.
