Baholarni shakllantirishning ob’yektiv asoslari

1. 
   Baholarni shakllantirishning ob’yektiv asoslari
   

Baho mohiyat jihatidan qiymatning puldagi ifodasi hisoblanadi. Tarmoq ichidagi raqobat natijasida tovarning individual qiymati uning ijtimoiy qiymatiga aylanadi va uning miqdori mehnatning ijtimoiy zaruriy xarajatlari darajasi bilan aniqlanadi. Bozor qiymati, ijtimoiy qiy-matdan farqli o’laroq, faqatgina tovarni ishlab chiqarish darajasi bilan emas, balki uni sotish shartlari bilan ham belgilanadi.

Bozor sharoitida mehnatning ijtimoiy zaruriy xara-jatlari va ijtimoiy foydalilik taqqoslanadi, ijtimoiy ishlab chiqarishning hajmi va tarkibiy tuzilmasining ijtimoiy ehtiyojlarga muvofiq (mos) kelishi aniqlanadi. Faqat ijtimoiy ehtiyoj va ijtimoiy foydalilik doirasi-dagina xarajatlar ijtimoiy zarur deb e’tirof etilishi mumkin. Shu munosabat bilan qiymat hosil bo’lishining iqtisodiy chegaralarini shakllantirish ijtimoiy foyda-lilikning funksiyasiga aylanadi.
Demak, bahoning asosi sifatida maydonga chiqadigan ijtimoiy zaruriy xarajatlar va qiymat murakkab jarayon natijasida vujudga keladi, o’zlariga turli-tuman sharoit va jarayonlarlarning ta’sirini sinab
ko’radi. Shunga mos ravishda bahoning modeli ham oddiy yoki bir xil bo’lishi mumkin emas.
Tovarlar har doim qiymat va iste’mol qiymatining o’zaro yaxlitligidan iborat. Tovarning iste’mol qiymatini tovarning qandaydir bir ehtiyojni qondirish qobiliyati sifatida tushunish qabul qilingan. Bozor sharoitida ishlab chiqarish sotib oluvchilarning talablarini qondirish maqsadida iste’mol va buning natijasida tovar ishlab chiqaruvchi tomonidan foyda olish uchun amalga oshiriladi. Demak, past iste’mol qiymatiga ega bo’lgan tovarlar past qiymatga ega bo’ladi va aksincha, yuqori darajadagi iste’mol qiymati qiymatning ham yuqori darajada bo’lishini ta’minlaydi. Shuning uchun ham bahoni aniqlashda faqat tegishli ne’matni ishlab chiqarish xarajatlarini inobatga olib qolmasdan, balki tovarning sifati orqali namoyon bo’ladigan uning iste’mol qiymatini, uning foydaliligini ham hisobga olmoq lozim. Bundan baho bozor mexanizmining pulda ifodalangan muhim elementidir, degan xulosa kelib chiqadi.
Baho yordamida mol etkazib beruvchi va iste’molchi foydalanayotgan resurslarning hajmi ifodalanadi, ular bir resurs bilan ta’minlanadi, bir vaqtning o’zida ikkinchi resursni oladi, buning natijasida resurslarning foydaliligi oshadi. Shunday qilib, baho kerakli mahsulot yoki xizmatga ega bo’lish uchun kishi berishi lozim bo’lgan resurslarning miqdoridir. Bahoning ijtimoiy zaruriy mehnat xarajatlariga yaqinlashishini ta’minlovchi modeli ana shundan iborat. Yuqorida bayon qilingan holatlarga asoslanib vujudga keltirilgan baho o’ziga tegishli bo’lgan funksiyalarni bozor iqtisodiyotida yaxshi bajaradi.
Eng avvalo, baho yordamida barcha tovarlarning yoki tovar birligining hajm, dona va og’irlik birliklaridagi qiymati pul birliklarida o’lchanadi. Pulli ekvivalentning mavjud ekanligi bahoga miqdor va son shakllaridagi tovar qiymatini ifodalovchi yoki o’lchovchi sifatida maydonga chiqishga imkon beradi. Bir vaqtning o’zida baho pulda ifodalangan turli tovar qiymatlarining o’lchovchisi hamdir. Ko’rilayotgan ana shu sifatda baho umumiqtisodiy samara-dorlikning eng muhim ko’rsatkichlaridan biri sanaladi, xo’jalik qarorlarini qabul qilish uchun mo’ljal, bashorat-lashning muhim vositasi bo’lib xizmat qiladi. Yuqorida-gilarning barchasi bahoning o’lchov(chilik) funksiyasidan darak beradi.
Ma’lum ma’noda, bahoning hisob-nazorat funksiyasi uning o’lchov(chilik) funksiyasining o’ziga xos bo’lgan “qo’shni”si hisoblanadi va qisman uning tarkibiga kiradi. Baho, milliy boylikning buyumlashgan va moddiy o’lchamlarini qiymat va demak, moliyaviy
o’lchamlarga aylantirib, qiymatning fuqa-rolarda, ularning oilalarida, XYuSlarda, tarmoqlarda, umuman iqtisodiyotda, qishloq, shahar, tuman, viloyat va mamlakat bo’yicha saqlanishi, jamg’arilishi va harakat etishi ustidan hisob va nazoratni olib borishning instrumenti bo’lib xizmat qiladi.
Bahoning taqsimlash funksiyasi uning qiymatdan farqlanishi imkoniyati bilan xarakterlanadi. Masalan, engil avtomobillarga bo’lgan bahoning yuqoriligi aholi ma’lum bir qatlamlarining mablag’larini ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish uchun qayta taqsimlashga imkon beradi. Ba’zi bir tovarlarga nisbatan baholarning past darajasi esa (masalan, bolalar va keksa yoshdagi qariyalarga mo’ljallangan tovarlar) ana shunday sotib oluvchi (iste’-molchi)lar foydasiga mablag’larning qayta taqsimlanishiga olib keladi. Bir tomondan, mamlakatda sanoat ishlab chiqarish xarakteriga ega bo’lgan ko’plab tovarlarga nisbatan baholarning erkinlashtirilishi va ikkinchi tomondan, bir necha qishloq xo’jaligi mahsulotlariga nisbatan baholarning davlat tomonidan tartibga solinishi qishloq xo’jaligiga tegishli bo’lgan daromadlar bir qismining sanoatning ayrim tarmoqlari foydasiga qayta taqsimlanishiga imkon beradi. Shunday qilib, demak, ulgurji baholarni oshirish yoki pasaytirish orqali tarmoqlar, XYuSlar, mintaqalar, ijti-moiy guruhlar va oilalarning daromadlari va foydasini qayta taqsimlash mumkin.
Aynan bahoning tartibga solish funksiyasi orqali bozor iqtisodiyotida ishlab chiqarish va iste’mol, taklif va talab o’rtasida aloqa o’rnatiladi (amalga oshiriladi). Shunisi xarakterliki, tartibga soluvchi baho tartibga solish jarayonining o’zida vujudga keladi va uning o’zi ham tartibga solinuvchi hisoblanadi. Shuning uchun ham bu yerda muvozanatli, ya’ni o’z-o’zidan o’rnatiluvchi, darajasi talab va taklifning tenglashishiga muvofiq keladigan baho yordamida tovar-pul jarayonlarini o’z-o’zidan tartibga solish funk-tsiyasi xususida gapirish aniqroq bo’lur edi.
Oila byudjetining o’zgarishi, aholi daromadlari va xarajatlarini qayta taqsimlash munosabati bilan chakana baholar o’zgarganda bahoning ijtimoiy funksiyasi vujudga keladi. Buning natijasida ijtimoiy ne’matlar va xizmatlarning u yoki bu turlariga nisbatan iste’mol qilish hajmlari oshadi yoki kamayadi. Chakana baholarning oshishi turmush darajasini pasaytiradi va aksincha, deb e’tirof etilgan. Biroq, agar bir vaqtning o’zida chakana baholar bilan birgalikda ulgurji baholar va aholi daromadlari ham o’zgarsa, bu “manzara” ko’p omilliga aylanadi va baholar dinamikasining turmush
darajasiga ta’siri xususida xulosa chiqarish uchun yanada chuqurroq tahlil o’tkazish zarur bo’ladi.
Bahoning rag’batlantiruvchi funksiyasi ishlab chiqa-rishni moddiy va mehnat resurslaridan samarali foyda-lanish, mahsulotning ma’lum bir turini ishlab chiqarish yo’nalishlarida rag’batlantirish orqali namoyon bo’ladi. Bunday baholar agar ular iste’molchi uchun qulay bo’lsa, iste’molni ham rag’batlantiradi. Bahoning rag’batlan-tiruvchi funksiyasi bozorni tartibga solishning muhim omili hisoblanadi, tovarlar va xizmatlar bozorida talab va taklif o’rtasidagi ma’lum bir nisbatning o’rnatilishiga o’z ta’sirini ko’rsatadi va shuning uchun ham u talab va taklifni muvozanatlashtirish(balanslashtirish) funksiyasi bilan uzviy bog’langan.
Baho funksiyalarining bunchalik ko’pligi, ba’zan alo-hida olingan unga tegishli bo’lgan funksiyalar maqsadlari va vazifalarining o’zaro qarama-qarshiligi shunga olib keladiki, bahoning barcha funksiyalarini muvaffaqiyatli ravishda amalga oshirish mumkin bo’lmay qoladi. Ratsional va hatto, optimal baholar xususida gapirib turib, odatda uning bir funksiyasi yoki funksiyalarning shunday hamkor-ligini nazarda tutish kerakki, ular ma’lum darajada amalga oshgan bo’lsin. Shuning uchun ham bozor iqtisodiyotida bahoning ayrim funksiyalari kamroq yoki ko’proq yuklama bilan “ishlaydi”. Masalan, mahsulotni qiymat ifodasida ishlab chiqarish, taqsimlash va iste’mol qilishni rejalashtirishda foydalaniladigan bahoning funksiyalari aralash iqtisodiyotda davlat sektoridagidek emas, balki unga nisbatan kamroq faollikda namoyon bo’ladi. Shu munosabat bilan bu yerda baho barcha funksiyalarining bir-biri bilan o’zaro bog’langanligi va o’zaro ta’sirchanligini, real hayot (amal)da bozor iqtisodiyotiga xos bo’lgan dinamik tizim sifatida namoyon bo’layotganligini hisobga olish muhim ahamiyat kasb etadi.

2.