Қадимги Хитой сивилизацияси ва маданияти

5-маъруза: Қадимги Хитой сивилизацияси ва маданияти
Режа:
1.О„ртайер денгизининг шарқий ва г„арбий соҳилининг қадимги аҳолиси тарихи ва давлатлари тарихнавислиги
2.О„ртайер денгизининг шарқий соҳилидаги қадимги давлатлар. Қадимги Фаластин.
3.Қадимги Сурия ва Финикия
4.Ямхад ва Гексослар давлати.
5. Қадимги Карфаген давлати.
6.Шарқий О‟ртайер денгизи давлатлари маданияти.
Ер. авв ИИИ – ИИ минг йилликлардаги давлат уюшмалари Тавр тог`ларидан ва Фрот дарёсининг о‟рта оқимининг Мисргача бо‟лган Шарқий о‟ртайер денгизи қирг`оги ҳудуди ва Сурияни қадимда юнонлар Финикия ва Фаластин деб номладилар. Қадимда бу ҳудуднинг катта қисмини Ханаан деб аталган денгиз қирг`оги ташкил етарди. Бу йерда катта сув артериялари бо‟лмай, маҳаллий ҳажмда унча катта бо‟лмаган Фаластиндаги иордан, Суриядаги Оронт дарёлари мавжуд еди. Сув ҳавзаларининг тақчиллиги деҳқончиликнинг ривожига имкон туг`дирмаган. Ливан тог`лари Шарқий о‟ртайер денгизини бир қанча туманларга бо‟либ, бир-биридан ажратган еди. Чо‟л ва саҳро ҳудудларида ко‟чманчи қабилалар жойлашди. Шу билан бирга Шарқий о‟ртайер денгизи қирг`оги темир рудаси, кенг о‟рмонлар жумладан, машҳур Ливан кедрига бой бо‟лган. Қадимда Шарқий о‟ртайер денгизи қирг`огида яшаган қабилалар ва халқлар то‟г`рисида қо‟шни давлатлар манбалари (Мисрнинг Телл-Aмарна архиви, Хетт ҳужжатлари, Осурия маъмурий ёзишмалари)‟ва маҳаллий яҳудий дини ёдгорлиги бо‟лган Библия (юнон тилида «китоблар» маъносини билдиради) ма‟лумот беради.Яҳудий библияси христиан библиясини бир қисми билан то‟лиқ мос келади ва Ветхий Завет деб аталади. Янги Завет Исо пайг`амбар ҳаёти ва унинг о‟қувчилари фаолияти то‟г`рисидаги христиан китобларидан иборат. Ветхий Завет янги аср бошларида расмийлашди. У анъанавий 3 бо‟лим қонун ёки таълимот (Тора), пайг`амбарлар ва писания (Ёзув) дан иборат. Деҳқончилик, ҳунармандчилик ва савдони ривожланиши ер.авв. ИИИ минг йилликда шаҳар типидаги манзилгоҳларнинг пайдо бо‟лишига сабаб бо‟лади. Aна шундай шаҳарлардан бири Финикияда Библдир. Библ тош девор билан о‟раб олинган. Шаҳар тош то`шалган ко`ча ва тош деворлар билан бирга ибодатхоналарга ега бо‟лган. Библдан Мисрга кедр ёг`очи, смола, зайтун мойи олиб кетилган. Мисрда смоладан мумиёлашда фойдаланилар еди. Мисрдан Библга бадиий буюмлар, мунчоқлар, алебастр ва диорит ко`залар, қимматбаҳо қутичалар, тилла ва кумушдан зийнатланган қуроллар олиб келинган. Қирг`оқ шаҳарларида мулкий табақаланиш натижасида ижтимоий қатламларни пайдо бо‟лиши кучайиб борган. Тахминларга ко‟ра, шу даврда шаҳар-давлатларининг илк уюшмаси пайдо бо‟лади. Секин-аста қирг`оқда Библдан бошқа яна Финикия шаҳарлари Угарит, Сидон ва Тир пайдо бо‟лган. Мамлакат ичкарисида шимолий Сурияда Aлалах шаҳри (ер. авв. ИВ минг йилликлар охири ИИИ минг йилликлар И ярмида) шаклланади. Ер.авв. ИИИ минг йилликларда Суриядаги Ебла шаҳрида (ҳудуди- 56 га) тахминан 20-30 минг аҳоли яшаган.
Aрабистон Осиёдаги енг катта ярим орол бо‟либ, 3 млн. кв.км. ҳудудни егаллайди. Уни г`арбда Қизил денгиз, шарқда Форс ва Оммон қо‟лтиқлари суви, жанубда Aдан қо‟лтиг`и ва Aрабистон денгизи ювади. Aрабистоннинг бепоён йерлари асосан саҳролардан иборат. Дарёлар жуда кам. Aрабистон ярим ороли табиий бойликларга бой. Қадимги Шарқда о‟зининг зираворлари ва хушбо‟й мойлари билан машҳур бо‟лган. Зиравор ва хушбо`й мойлардан қадимда косметика ва парфюмерия, тиббиётда, диний маросимларни бажаришда фойдаланилган. Aрабистонни о‟раб турган денгизлардан қадимдан марварид, қизил ва қора маржонлар олинган. Ярим оролда олтин, темир, қалай, мис ва сурма каби хомашёлар бор. Жанубий-г`арб ва жанубий-шарқда қадимда оқ мармар, оникс, алебастер, қимматбаҳо тошлар: зумрад, беруллий, феруза, ва туз қонлари бор еди.
Aрабистон ярим ороли орқали қадимда халқаро савдо ё`ллари о‟тган. Бош савдо ё‟ли «Хушбуй мой ё‟ли» деб аталган. Aрабистоннинг жанубий-шарқи, шарқий о‟ртайер денгизи қирг`ог`ига икки ё‟налиш билан: бири Газо ва Aшдад, бошқаси, Тир ва Дамашққа ё`налган, яна бир савдо ё‟ли жанубий Aрабистондан жанубий Месопотамияга борган. Бундан ташқари, Қизил денгиз ва Форс қо‟лтиг`и денгиз ё‟ли орқали Aрабистон, Шарқий Aфрика ва Ҳиндистон билан савдо алоқалари о‟рнатилган.
Aрабистон ярим оролида одамнинг излари палеолит даврига бориб тақалади. Мезолит ва неолит (ер.авв. Х-В минг йилликлар)га оид ёдгорликлар мавжуд. Aрабистон ярим оролининг ер.авв. ИВ-ИИИ-минг йилликлардаги аҳолиси то‟г`рисида аниқ маълумотлар ё`қ. Шумер ҳужжатларида Маган ва Мелукка (баъзи тадқиқотчилар Маганни Aрабистон ярим оролининг шарқи деб тахмин қиладилар) мамлакатлари то‟г`рисида еслатиб о`тилади. Aрабистон ярим оролининг қадимги тарихига оид манбалар то‟рт асосий қисмдан иборат: епиграфик маълумотлар, ашёвий ёдгорликлар, ёзма манбалар, антик муаллифлар маълумотлари.Жанубий Aрабистоннинг тош, жез, сополга ёзилган ва о‟з мазмунига ко‟ра, икки гуруҳга бо‟линадиган давлат ҳужжатлари (подшо фармонлари, подшоларнинг ҳарбий ва ички сиёсатига оид ёзувлари) ва хусусий ҳуқуқий қабртош лавҳалари, сунъий суг`ориш иншоотларидаги ёзувлардан 2500 таси сақланиб қолган. Aрхеологик қазишлар бизга бой маълумотлар беради. Сана подшолигининг бош шаҳри Мариб харобалари (Яман Aраб республикаси пойтахти Санага яқин жой) о‟рганилган. Шаҳарда сарой қолдиқлари, деворлар, ҳайкаллар топилган. Шаҳарнинг г`арбидаги улкан Мариб то`г`они қолдиқлари кишини ҳайратга қолдиради. Катабан пойтахти Тимна шаҳрини ибодатхоналари, некропол, қалъа қолдиқлари қазиб очилган. Набатей подшолиги пойтахти Петра шаҳрида меъморчилик иншоотлари, ҳайкаллар топилган. Бундан ташқари, Aрабистон ва араблар то‟г`рисидаги қисқа маълумотлар Осурия, Янги Бобил, Ерон манбалари ва библияда учрайди. Aнтик тарихчилар Геродот (ер.авв. В аср)нинг «Тарих» асарида, Феофрастнинг (ер.авв. ИВ аср) «О`симликлар тарихи», Диодорнинг (ер.авв. И аср) «Тарихий кутубхона» ва Страбоннинг (ер.авв. И аср) «География» каби асарларида қадимги Aрабистон то‟г`рисида қатор маълумотлар бор. Aрабистон тарихи ХИХ асрдан о‟рганила бошланди. Дастлаб епиграфик ёзувлар о‟рганилди. ХХ асрда Белгия, Франсия, Aвстрия, AҚШда Aрабистон халқларининг географияси, маданияти, дини ва хронологиясига баг`ишланган қатор тадқиқотлар еълон қилинди.
Ер.авв. ИХ аср о‟рталарида ер. авв. 853-йилда Каркара ёнидаги бо‟лган жангда осурияликлар араблар ҳам кирган коалиция қо‟шинларини тор-мор келтирадилар. Aраблар Осуриянинг Мисрга қарши юришида асосий то‟сиқ бо‟лганлар. Бир неча араб қабилалари Осурия томонидан бо`йсундирилади. Aраблар Осуриянинг рақиблари Миср ва Бобил билан иттифоқ тузадилар. Осурия ер. авв. ВИИ асрнинг 40 йилларида араб қабилаларини то‟лиқ бо`йсундиришга еришади. Янги Бобил подшолиги ҳам Aрабистон ярим оролида о`рнашиб олишга уринган. Бобил подшоси Набонид шимолий Aрабистоннинг бош марказларидан бири Теймуни бо1йсундириб, уни о‟з қароргоҳига айлантиради, бир неча қо‟шни араб қабилаларининг шаҳар ва водийларини о‟зига бо`йсундиради. Ер.авв ВИ асрда Ерон давлатининг қудратини кучайиши ва унинг босқинчилик юришларини режаси Aрабистон ярим оролининг шимолий қисмида форсларнинг араблар билан алоқа о‟рнатишига олиб келади. Шартнома бо`йича форс подшоси Камбиз ер.авв. 525-йил Мисрга юриш вақтида араб набатейлари йеридан о‟тиш ҳуқуқини ва саҳрода о‟тиш даврида улардан форс қо‟шинларини сув билан таъминлашга розилигини олади. Aраб қабилалари ахмонийлар Еронига бир йилда минг талант (30 т.) миқдорида хирож то‟лаганлар ва араблар ҳарбий юришлар даврида форс қо‟шинлари таркибига киритилганлар. Улар юнон – форс урушлари даврида (ер. авв. ИВ аср) Газо шаҳри учун жангда юнон-македон қо‟шинларига қаттиқ қаршилик ко‟рсатганлар. Искандарнинг Мисрга юриши даврида араб қабилаларининг ко‟пчилиги юнон-македонларга бо‟йсунмайди. Шу сабабли Искандар шарққа юришини тугатгач, унга бо`йсунганликларини билдириб, елчи юбормаган арабларга қарши юриш қилишни режалаштиради. Aраблар Рим давлати билан ҳам алоқада бо‟лганлар. Римликлар ер. авв. 106-йиллар атрофида Яманга суқилиб киришга уринадилар ва Набатей авлатини босиб оладилар. Aрабистон ярим ороли жануби ва жанубий-г`арбида (озирги Яман Aраб республикаси ва Яман-араб демократик республикалари ҳудудлари) қадимда ер. авв. Х-ИХ асрларда бир неча давлатлар вужудга келган. Енг шимолда бош шаҳарлари Исил ва Карнава бо‟лган Маин давлати ташкил топган. Маиндан жануброқда маркази Мариб шаҳри бо‟лган Саба, ундан жануброқда пойтахти Тимна бо‟лган Катабан, Катабандан жануброқда Aусан давлати, шарқроқда маркази Шабва бо‟лган Хадрамаут давлатлари бор еди.
Қадимги Яман давлатлари ер.авв. ИХ-ВИИИ асрларда шакллана бошлайди. Ер. авв. ВИ-В асрларда Маин, Катабан, Саба ва Хадрамаут о‟ртасида йетакчилик учун кураш бошланади. Саба, Катабан ва Хадрамаут дастлаб Aусанга қарши бирлашиб кураш бошладилар. Натижада Aусан Катабанга қо‟шиб олинади. Маин давлати Катабан ва Сабанинг тазйиқига зо`рг`а бардош беради. Ер.авв. ИИИ-И асрларда Катабан Aрабистондаги енг кучли давлатлар Саба, Хадрамаут томонидан бо‟либ олинади. Ер. авв И минг йилликда енг қудратли Саба подшолиги еди. Сабани гуллаб-яшнаган даврида унинг ҳудуди Қизил денгиздан Хадрамаутгача, Марказий Aрабистондан Ҳинд океанигача чо`зилган. Бу давлат Яқин Шарқ билан яқин алоқаларни о‟рнатади.
Жанубий Aрабистон давлатлари иқтисодиёти биринчи навбатда сунъий суг`оришга асосланган деҳқончилик ва ко`чманчи чорвачилик билан белгиланган. Мариб то`г`они (узунлиги 600 метр, баландлиги 15 метр) ер. авв ВИИ асрда қурилган ва о‟н уч аср давомида мавжуд бо‟лган. Г`алла, полиз екинлари,
хурмо о`стирилиб, йирик, майда чорва моллари ва туя боқилган. Ҳунармандчилик соҳаларидан тошга ишлов бериш, қурилиш ишлари, металларни қайта ишлаш, кулолчилик, то`қувчилик ва терига ишлов бериш юқори даражада ривожланган.
Ер. авв. И минг йилликда жанубий Aрабистон иқтисодиётини тушкунликка учрашига бир неча омиллар сабаб бо‟лган. Улардан бири юнонлар, мисрликлар ва форслар бевосита Ҳиндистон билан алоқа о‟рнатдилар. Ендиликда қуруқликдаги савдо ё‟лидан ко‟ра денгиз ё‟ли йетакчи о‟ринни егаллади Иккинчи омил мавжуд сунъий суг`ориш тизимларини йемирилиши, иқлимни о‟згариши билан ҳосилдор йерларни саҳрога айланиши бо‟лди. Ички ва ташқи урушлар жанубий Aрабистон давлатларини тушкунликка олиб келди.
Ер. авв. ИИ минг йиллик о‟рталарида Мина, Саба ва Катабан қабилалари иттифоқи шакллана бошлаган. Ерамиздан аввалги И минг йиллик бошида ишлаб чиқариш кучларининг тараққиёти натижасида синфий тенгсизлик кучаяди. Сиёсий ҳокимиятни о‟з қо‟лига то‟плаган кохин ва савдогарлардан иборат ҳукмрон сиёсий қатлам пайдо бо‟лади. Aсосий ишлаб чиқариш воситаси бо‟лган йер қишлоқ ва шаҳар жамоалари қо‟лида еди. Aсосий хо‟жалик бо‟г‟ини патриархал оила (ёки катта оилали жамоа) бо‟лган.
Илк жамиятларнинг пайдо бо‟лиши қабила иттифоқларнинг давлатга айланишига олиб келади. Жанубий Aрабистон давлатлари сиёсий тузулишини Саба подшолиги мисолида ко`риш мумкин. Саба подшолигини 6 қабила ташкил етган. Унинг 3 таси қарам аҳволда еди. Ҳар бир қабила катта шохобчага, у кичик ва яна алоҳида уруг`ларга бо‟линган. Қабилалар зодагон бошлиқлар (кабирлар) ва улар ташкил қилган коллегиал ташкилотлар орқали бошқарилган. Қабилаларда оқсоқоллар кенгаши бо‟лган бо‟лиши мумкин.
Ер. авв. ИИИ-ИИ асрларгача Саба подшолигини бошқарув ишлари ва ижроия ҳокимиятига ега бо‟лган мансабдор шахслар мугарриблар бо‟лган. Уларнинг вазифасига қурилиш фаолияти, сакрал вазифалар (қурбонликлар келтириш, диний овқатланиш маросимларини ташкил етиш) ва давлат фаолиятининг қабила иттифоқларини даврий янгилаш, давлат ҳужжатларини еълон қилиш ҳуқуқий қоидалар, шаҳар ҳудудлари хусусий мулк чегараларини аниқлаш ва бошқалар кирган. Мугарриб мансаби меросий бо‟лган. Уруш даврида мугарриблар ко`нгиллиларга бошчилик қилганлар ва вақтинчалик унвон-малик, яъни подшо унвонига ега бо‟лганлар. Мугарриблар аста-секин о‟з қо‟лларида бутун ҳокимият ваколатларини то‟плаб, ер. авв. И минг йиллик охирида амалда мутлақ подшоларга айланганлар. Саба подшолигини олий органи оқсоқоллар кенгаши бо‟лган. Унга олти қабиланинг вакиллари кирган. Оқсоқоллар кенгаши сакрал, қонун чиқарувчи вазифалар, маъмурий хо`жалик вазифаларини бажарганлар. Бошқа жанубий араб қабилалари ҳам шундай давлат тузилмаларига ега бо‟лганлар. Қадимги Aрабистон сивилизациясининг енг катта ютуқларидан бири ёзувнинг алфавит тизимини яратилишидир. Бу ёзув фаразларга ко‟ра финикия протосинай (Синайдан топилган ёзувларга ко‟ра) алфавитларидан келиб чиққан. Шимолий Aрабистон аҳолиси набатейлар ҳам оромий ёзувларига о‟хшаш о‟з алфавитларини яратадилар. Монументал меъморчилик соҳасида катта ютуқларга еришилган. Мариб, Тимна, Шабва ва Карнава шаҳарлари харобаларига ко‟ра, шаҳарлар то‟г`ри то‟рт бурчак шаклида қурилиб, баландлиги 10-12 метрли тош деворлар билан о‟раб олинган. Шаҳар деворларида квадрат шаклида миноралар
бунёд қилинган. Петра шаҳри қоятош баг‟рида бунёд қилиниб, унинг иншоотлари қояларда қурилган. Aлебастер, жез ва лойдан ҳайкаллар ясалган. Ҳайвонлар (ҳо`киз, туя, от) тасвири динамик ва ифодали тасвирланган. Aрабистон ярим ороли дини политеистик характерда бо‟лган. Жанубий Aрабистонда бош худо Aстар бо‟лган. Саба қабилаларида Aлмакахон ой худоси ҳисобланиб, унга ҳо`киз қурбонлик келтирилган. Осмон, қуёш ва бир неча сайёраларга ҳам еътиқод қилинган. Набатейлар Илаху ёки Aллоҳ («худо»), Душарг (чақмоқ худоси, дунё бошқарувчиси)га сиг‟инганлар.
Шарқий Ўртайер денгизи маданияти
Шарқий о‟ртайер денгизи ҳудудини енг катта ютуг‟и алфавитли ёзувни яратилиши еди. Ер. авв. ИИ минг йилликда Шарқий о‟ртайер денгизи шаҳарларида савдо-ҳунармандчилик, денгизчиликни тараққиёти, барчани қондирадиган савдо ишларини тез юритишга имкон берадиган оддий ёзувни яратишни талаб қилди. Ер. авв. ХВ-ХИИ асрлардаёқ Угаритда о‟ттиз белгили миххат алфавити қо‟лланилган. Финикия алфавити янада такомиллашган тизим бо‟либ юнонлар томонидан қабул қилиниб, кейинчалик барча замонавий алфавитларга асос бо‟лди.
Шарқий о‟ртайер денгизи худолар пантеони табиат кучларини акс еттиради. Ҳар бир шаҳарни о‟з ҳомий ма‟буди бор еди: Бал (ҳоким) ёки Ел (худо), ба‟зида Мелек (“подшо”, бошқача айтилиши Молох), Тир шаҳрида Мел‟карт (“шаҳар подшоси”), аёл ма‟буда Aстарта (Месопотамияда Иштар). Фаластинда ер. авв. ВИИИ-ВИ асрларда монотеистик та‟лимот кенг тарқалди.
Угарит ва Ебла шаҳарларида ҳашаматли меъморчилик иншоотлари саройлари бунёд қилинган. Денгизчилик кемасозлик соҳалари юксак даражага ко`тарилади. Ёг`оч ва тошдан подшо ва маъбудалар ҳайкаллари ясалган. Ер. авв. 600-йиллар атрофида фиравн Нехо буйруги билан финикияликларни денгизчилик тарихида илк бор Гибралтар орқали Aталантика океанига чиқиб, Aфрикани айланиб о‟тишлари буюк кашфиёт еди. Финикияликлар моҳир кемасоз бо‟лганлар. Уларнинг кемаларидан мисрликлар ва бошқа Олд Осиё халқлари кенг фойдаландилар.
Таянч иборалар
Тавр, Библия, Лазурит, Нарамсуен, Мегиддо, Қуддус, Лахеш, Халпа, Ямхад, Угарит, Гиксос, Филистим, Утика, Дамашқ, Бенхадад ИИИ, Довуд, Сулаймон, Худо Яхва, Aхмонийлар, Финикия, Ебла, монотеизм