Adabiy ma’lumotlarga ko’RA

---

1 

---

2 
MUNDARIJA 
KIRISH
3 
I BOB. 
ADABIY MA’LUMOTLARGA KO’RA 
MUAMMONING O’RGANILISH XOLATI
5 
1.1. 
Dastlabki o’rgatish bosqichida harakatli o’yinlarni o’tkazish 
uslubiyati
6 
1.2. 
Harakatli o’yinlarning jismoniy sifatlarning rivojlanishiga 
ta’siri.
18 
1.3 
Basketbolchilarning umumiy va maxsus jismoniy sifatlarini 
rivojlantirishda harakatli o‘yinlarining o‘rni 
22 
1.4 
13-14 yosh basketbolchilarning chidamliligini rivojlantirish 26 
1.5 
Harakatli o’yinlarning jismoniy sifatlarning rivojlanishiga 
ta’siri. 
34 
II BOB
TADQIQOTNING VAZIFALARI USLUBLARI VA 
TASHKIL ETILISHI 
51 
2.1. 
Tadqiqotning vazifasi
51 
2.2. 
Tadqiqotning uslublari
51 
2.2.1. 
Uslubiy adabiyotlardan olingan ma’lumotlar tahlili va 
ularni umumlashtirish. 
51 
2.2.2 
Pedagogik kuzatuv 
51 
2.2.3. 
Pedagogik testlash. 
52 
2.2.4. 
Pedagogik tajriba va nazorat. 
52 
2.2.5. 
Matematik statistika uslublari. 
52 
2.3. 
Tadqiqotning o’tkazilishi
52 
III BOB TADQIQOT NATIJALARI VA ULARNING
MUHOKAMASI 
54 
3.1. 
13-14 yoshdagi basketbolchilarning jismoniy sifatlarini 
rivojlantirishda 
xarakatli 
va 
estafetali 
o’yinlarining 
tajribasini o’rganish natijalari 
54 
3.2. 
13-14 yoshdagi basketbolchilarning jismoniy sifatlarini 
rivojlantirishda xarakatli va estafetali o’yinlarining 
samaradorligi sifatini darajasi
57 
XULOSALAR
59 
ADABIYOTLAR RO’YXATI
60 

---

3 
KIRISH
Mamlakatimiz spоrtini rivоjlantirish sоhasida tubdan o’zgarishlar amalga 
оshirilmоqda. Davlatimiz jismоniy tarbiya va spоrtning kеlajak avlоdni sоg’lоm qilib 
tarbiyalashdagi o’rnini hisоbga оlib spоrt ishlarini yanada takоmillashtirish, uning zamоn 
talablari darajasida o’quv va mоddiy-tехnik bazasini yaratish хamda aхоlining spоrtga 
bo’lgan qiziqishini оshirish yo’lida maqsadli davlat miqyosidagi tadbirlar ishlab chiqilib 
hayotga tadbiq etilmоqda.
Chunki spоrt millatning o’zligini anglashda uning aniq maqsadlari sari 
jipslashuvida va birlashuvida, o’zidagi bоr salоhiyatini hamda millat sifatidagi qudrati 
jahоn uzra namоyon bo’lib muhim ahamiyat kasb etadi. Shu nuqtai nazardan оlib 
qaraganda mamlakat spоrtini rivоjlantirish dоlzarb va nihоyatda muhim masaladir. 
Zеrо, jismоnan baquvvat sоg’lоm va yoshlari ko’p bo’lgan millat qudratli bo’ladi, 
uning davlati har tоmоnlama mustahkam bo’lib, buyuk taraqqiyot sari rivоjlanib 
bоradi(1). 
Mavzuning dolzarbligi O‘zbekiston Respublikasi Prizidenti Shavkat Mirziyoevning 
Jismoniy tarbiya va ommabiy sportni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari 
to’g’risuda”gi qarorida mamlakatda aholsining, ayniqsa yosh avlodning jisminiy tarbiya 
va ommaviy sport bilan shug’ullanishi uchun zamon talablariga mos shart-sharoitlar 
yaratiganligi, iqdidorli sportchilarni saralab olish va maqsadli tayyolash, o’quvchi va 
talabalar o’rasida tobora ommalashib borayotgan ”Umid niholari”, ”Barkamol mavlod”, 
“Universiada” sport musobaqalari yishlarni ommaviysport tarziga oshno qilishning 
samarali vositasiga aylangani takidlangan.(2.). “Jismoniy tarbiya va sport to‘g‘risida”gi
qonunda jismoniy tarbiya madaniyatning insonni jismoniy tarbiyalash, jismoniy 
rivojlanish va jismoniy tayyorgarlik orqali jismoniy hamda intellektual jihatdan kamol 
toptirish, uning qobiliyatini va harakat faolligini takomillashtirish, sog‘lom turmush tarzi 
ko‘nikmalarini shakllantirish, ijtimoiy moslashtirish maqsadida jamiyat tomonidan 
yaratiladigan hamda foydalaniladigan qadriyatlar, normalar va bilimlar yig‘indisidan 
iborat bo‘lib, jismoniy tarbiyalash yuksak madaniyatga ega bo‘lgan har tomonlama etuk 
hamda jismonan sog‘lom insonni shakllantirish maqsadida shaxsni tarbiyalashga, 

---

4 
insonning jismoniy imkoniyatlarini rivojlantirishga, uning jismoniy tarbiya va sport 
sohasida malaka va bilimlarini orttirishga qaratilgan jarayon ekanligi ko‘rsatilgan.(1,2) 
Vatan va jamiyat sog’lom insonlarning ongli faoliyati natijasida ravnaq topadi. 
Ayniqsa vatan taraqqiyotining kelajagi yosh avlod zimmasiga tushadi.O’zbekiston 
Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganidek, kelajak avlod xaqida 
qayg’urish sog’lom, barkamol naslni tarbiyalab kamol toptirishga etishtirish bizning 
milliy xususiyatimizdir. (9) 
Sog’lom avlodni shakllantirish va tarbiyalashning rang-barang yo’l yo’riqlari, 
usullari mavjud bo’lib, uning omillari xam ko’p. Ayniqsa bolalarning bo’sh vaqtlarini
to’g’ri tashkil qilish, badan tarbiya, jismoniy tarbiya va sport bilan shug’ullantirish, turli 
tuman xarakatli o’yinlarni o’rgatish bilan ularnig jismoniy rivojlantirish muxumdir. Bola 
tarbiyasining u tomoni ham davlat va jamiyat ahamiyatiga molik masaladir. 
Prezidentimiz shu muammoni davr talabi asosida hal qilishga e’tibor berib, 
o’quvchilarnig bo’sh vaqtlarini tashkil etishning, shu jumladan, ommaviy sport va 
jismoniy tarbiya, turizm sportning boshqa milliy turlarini va shakllarini tiklash hamda 
amaliyotga joriy etishdan iboratdir. Zero xarakatli o’yinlar, sport turlari bilan bir qatorda 
sog’lom avlodni tarbiyalash yo’lidagi muxum va zaruriy vazifalardan biridir (1,2,3,4,5.) 
Har qanday mamlakatning ertangi kuni, kelajak taraqqiyoti birinchi galda o’z 
xalqining, yoshlarining jismoniy va ma’naviy kamoloti bilan o’lchanadi. Hozirda 
davlatlar o’rtasidagi o’zaro musobaqa, kuch-qudratini namoyon etish bellashuvi, asosan 
ikki yo’nalishda- sport va jismoniy tarbiya hamda aql-zakovat, ya’ni intelektual faoliyat 
sohasida ustuvor ahamiyat kasb etmoqda. Ilmiy ta’bir bilan aytganda, xalqning jismoniy-
intelektual salohiyatini ro’yobga chiqarish, bu borada tegishli zaxiralarni shakllantirish 
XXI asrda taraqqiyot va yuksalish kafolatiga aylanib bormoqda. (7,8) 
YOsh sportchilarni ayniqsa viloyatda oxirgi o‘rinlarda kelayotgan basketbolchilarning 
jismoniy sifatlari kasb maxoratining oshishi texnik-taktik tayyorgarliklari va basketbol 
sport turiga bo‘lgan qiziqishni orttirish xam mavzu bugungi kunda dolzarbdir. 
Sog’lom avlod deganda, shaxsan men, eng avvalo, sog’lom naslni, nafaqat jismoniy 
baquvvat, shu bilan birga, ruhi, fikri sog’lom, iymon - e’tiqodi butun, bilimli, ma’naviyati 

---

5 
yuksak, mard va jasur, vatanparvar avlodni tushunaman. Sport yosh avlod ma’naviy 
kamolotining garovidir. U yoshlar qalbida Vatanga, xalqqa muhabbatni kuchaytiradi. 
O’zaro mehr – oqibat, do’stlik va hamjihatlik singari insoniy fazilatlarni yuksaltiradi. 
Buyuk millatni faqat sog’lom millat, sog’lom avlodgina qutqara oladi (7,8) 
Bu haqiqatni chuqur va har tomonlama idrok etib, mamlakatimiz Prezidenti Islom 
Abdug’anievich Karimov mustaqillikka erishgan dastlabki kunlarimizdan boshlab 
yurtimizda sog’lom va barkamol avlod tarbiyasini davlat siyosatining eng muhim va 
ustuvor yo’nalishlaridan biriga aylantirish, bu borada o’ziga xos milliy tizim yaratish 
chora tadbirlarini ko’rdi. Ana shu maqsadda istiqlolning dastlabki yilidayoq “Sog’lom 
avlod uchun” xalqaro xayriya jamg’armasi tashkil etildi, onalar va bolalar salomatligini 
mustahkamlash, sog’lom bola, sog’lom nasl uchun kurash yo’lida salmoqli qadamlar 
qo’yildi. Birinchi davlat mukofotining “Sog’lom avlod uchun” ordeni deb atalgani bu 
boradagi intilishlar qanchalik qat’iy va uzoq maqsadlarni ko’zlaganidan dalolat edi. 
Muhimi shundaki, davlatimiz rahbari mamlakatimizda jismoniy tarbiya va sportni 
rivojlantirish nafaqat bolalar va o’smirlarni, balki butun xalqni ommaviy sport 
harakatiga jalb qila oladigan o’ziga xos samarali tizimni shakllantirish, sog’lom va 
barkamol avlodni voyaga etkazish ishlarining uzviy va ajralmas qismi deb bildi, bu 
sohadagi tadbirlarni o’zaro uyg’un va mushtarak tarzda tashkil etish taklifini 
berdi.(19,24) 
Bugun mamlakatimizda jismoniy tarbiya va sport sohasida aholining turli 
qatlamlarini qamrab olgan samarali milliy tizim vujudga kelgani va u xozirdanoq yaxshi 
natijalar berayotgani nafaqat o’zimizning, balki xorijiy mutaxassislar tomonidan ham tan 
olinib, e’tirof etilayotgani mazkur sohadagi ishlarning naqadar puxta o’ylab, uzoqni 
ko’zlab amalga oshirilganini ko’rsatadi. Ta’kidlash joizki, bunday olijanob ishlar o’tish 
davrining nihoyatda murakkab bosqichida amalga oshirila boshlangani bilan yanada 
ahamiyatlidir(2,3,5,7,9). 
Ana shu ezgu ishlar hozirgi kunda ham izchillik va qat’iyat bilan davom ettirilib, 
xalqimiz, avvalo, yoshlarimiz o’rtasida sog’lom turmush tarzini targ’ib etishga
mustahkam zamin bo’lmoqda, mamlakatimizda jismoniy-intelektual resurslarning 

---

6 
ro’yobga chiqishini ta’minlamoqda. Buning zamirida yurtboshimizning “Buyuk davlatni 
faqat sog’lom millat, sog’lom avlodgina qura oladi” degan g’oyalari mujassam. Soddaroq 
qilib aytganda, yurtimizda sog’lom avlodni voyaga etkazish vazifasiga qudratli davlatni 
shakllantirish, ozod va obod vatan, erkin va farovon hayot barpo etish jarayoninig 
muhim sharti sifatida qaralmoqda. (26,29) 
Bugungi kunda poytaxtimizda, viloyat va tuman markazlarida sportning, ayniqsa, 
yoshlar orasida ommaviylashib borishini ta’minlovchi birlamchi omil-munosib shart-
sharoitlar yaratildi. Zamonaviy sport inshoatlari, va majmualarning barpo etilishi 
o’quvchi - yoshlarni ommaviy sport musobaqalari bilan to’la qamrab oladigan “Umid 
nihollari”, “Barkamol avlod”, “Universiada” o’yinlaridan iborat uch bosqichli milliy 
tizimning shakllanishiga asos bo’ldi. Natijada sport, jismoniy tarbiya yoshlar dunyo 
qarashiga ijobiy ta’sir etib, jismoniy-intelektual resurslar rivojining yangi bosqichga 
ko’tarilishini ta’minlamoqda.(6).
Tadqiqotning maqsadi. Ushbu maqsadga erishish quyidagi vazifalar asosida amalga 
oshirildi:
Dastlabki o‘rgatish bosqichida shug‘ullanuvchi 13-14 yoshli basketbolchilar jismoniy 
sifatlarining rivojlanish darajasini o‘rganish;
- harakatli va estafetali o‘yinlaridan foydalanish orqali 13-14 yoshli o‘quvchilarning 
jismoniy tayyorgarligini aniqlab, rivojlanish jarayonini kuzatish orqali ma’lum xulosalar 
chiqarish; 
- umumta’lim maktablari, BO’SM, kollej va sport majmualarda basketbol sport turi 
mashg‘ulotlarida harakatli va estafetali o‘yinlaridan foydalanish, o‘quvchilar, yosh 
sportchilarda jismoniy sifatlarni tarbiyalashning samarador usullari, shakllari, yo‘llarini 
aniqlashdan iborat.
Tadqiqot obekti Urganch shaxar 29 sonli umumtalim maktabida 13-14 yoshli
basketbolchilarining pedagogik kuzatuvlar o’quv mashg’ulotlari jarayonida olib 
borildi. 
Tadqiqot predmeti. Tadqiqotimz predmeti turli tadqiqot usullari yordamida 
aniqlanadigan sifatlar ko’rsatkichidir. 13-14 yoshli basketbolchilarni mashg‘ulotlarda 

---

7 
maxsus mashqlardan foydalanish orqali amalga oshirishda harakatli o‘yinlarni qo‘llash, 
ularni o‘quvchilarda jismoniy sifatlar, ko‘nikma va malakalarni shakllantirish 
sharoitidagi faoliyati. 
Tadqiqotning ilmiy yangiligi. 13-14 yosh basketbolchilar bilan o‘tkaziladigan umumiy 
jismoniy tayyorgarlik uchun vosita, uslublar tayyorlandi va nisbati aniqlandi. Umumiy 
jismoniy tayyorgarlik mashqlari basketbolchining tehnik-taktik ko‘nikma va malakalarini 
shakllantirishga yordam beradi. 
Tadqiqotning nazariy axamiyati. 3 oy muddat davomida basketbol bilan 
muntazam shug‘ullangan 13-14 yoshdagi basketbolchilarning jismoniy va funksional 
ko‘rsatkichlari harakatli va estafetali o‘yinlari orqali yuqori darajada shakllanishi 
ehtimol qilinadi.
Tadqiqotning amaliy ahamiyati. 13-14 yoshli basketbolchilar bilan basketbol 
bo‘yicha o‘tkazilgan tajriba mashg‘ulotlarida qo‘llanilgan o‘rtacha shiddatda bajarilgan 
umumiy va maxsus jismoniy mashqlar, harakatli va estafetali o‘yinlari, tadqiqot 
natijalari hamda ilmiy xulosalar. 
Muammoning o’rganilganlik darajasi: 13-14 yoshli basketbolchilarining jismoniy 
sifatlarini rivojlantirish usullarining nazariyasi va amaliyoti muammolariga bag’ishlan
gan bir qator ilmiy tadqiqotlar bajarilgan bo’lib, olimlarimiz jismoniy tarbiya va sport 
darslarida harakatli o’yinlardan foydalanish va ularning jismoniy sifatlarini oshirishning
uslubiyati masalalari yoritib berilgan. Bundan tashqari, Z.Azizova 2010 M.A.Qurbanova, 
M.U.Qosimova, va boshqalarning ilmiy ishlarida bir qator muammolar ishlab chiqilgan, 
biroq ularning ishlarida chaqqonlik tezkor-
kuch sifatlarni etarlicha yoritilmagan
Bitiruv malakaviy ishining xajmi va tarkibiy tuzulishi. Ushbu bitiruv malakaviy 
ishi”Adabiyotlar taxlili” I BOB, ”Tadqiqot vazifalari uslublari va tashkil etilishi” II BOB 
Pedagogik tajriba, III BOB “Tadqiqot natijalari va uning taxlili” bo’limlaridan va 63
4 ta jadvaldan iborat. 
Ish kirish, uchta bob, xulosa, adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Ish 63 betdan ibo
matnda bayon qilingan va 4 ta jadval bilan yoritilgan . Adabiyotlar ro’yxati 40

---

8 
manbani o’z ichiga oladi shulardan 10 tasi internet saytlari. 
Ishning kirish qismida tadqiqot mavzusining dolzarbligi, muammoni o’rganilganlik 
darajasi, ishning maqsadi, tadqiqot vazifalari, tadqiqot ob’ekti va predmeti, ilmiy yangiligi, 
nazariy va amaliy ahamiyati, tadqiqotning farazi to’g’risidagi ma’lumotlar keltirilgan. 
Ishning I-bobida so’z jismoniy tayyorgarlik va xususan talabalarning jiamoniy 
sifatlarini (tezkorlik, kuch, chidamkorlik, chaqqonlik, egiluvchanlik) bir-biriga bog’lab 
shakllantirish muhimligi haqida boradi.
Ishning II-bobida tadqiqotning vazifalari, amalga oshirish uslublari va tashkil 
qilinishi yo’llari bayon etilgan. 
Ishning III-bobida tadqiqot natijalari va ularning tahlili, Pedagogik tadqiqot 
natijalari, harakat va ko’nikma malakalarini egallashga yo’naltirilgan mashqlar
majmuasi tahlil qilinadi hamda xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yhatidan iborat.

---

9 
I.BOB. ADABIY MA’LUMOTLARGA KO’RA MUAMMONING O’RGANILISH
XOLATI 
1.1. Dastlabki o’rgatish bosqichida harakatli o’yinlarni o’tkazish uslubiyati. 
Ayrim harakat faoliyatiga o’rgatish jarayonida quyidagi bosqichlar farq qiladi: 
1. Dastlabki o’rgatish - bu o’rgatish jarayonida harakatning asosiy ko’rinishida va 
umumiy harakatlarda harakat ko’nikmalari hosil bo’ladi. 
2. Chuqurlashtirilgan o’rgatish natijasida harakat ko’nikmasi zarur darajada aniq 
bajaradi, ayrim oddiy harakatlarda malaka hosil bo’ladi. 
3. Harakatlarni mustahkamlash va keyingi takomillashuv harakatlar malakasini 
paydo bo’lishi bilan shuningdek, uning turli sharoitda turlanishi bilan farq qilinadi. 
Dastlabki o’rgatish bosqichida maqsad, ko’nikmaning hosil bo’lishi,harakatni 
asosiy variant ko’rinishida umumiy harakatlarni bajara bilish. O’rgatish jarayonida 
shug’ullanish harakat texnikasining asosini o’zlashtirishlari zarurdir. Bu bosqichning
xususiy masalalari quyidagilardan iborat: 
a) harakatlarning fazoviy va vaqt xarakteristikasini muskul kuchlanishining aniq emasligi 
(o’rinsiz); b) harakat faoliyatlarining turgun emasligi; v) keraksiz qo’shimcha harakatlarning 
mavjudligi; g) murakkab harakatlarni oralig’ida fazaning butunligini yo’qligi. 
A) Harakatlarni fazoviy va vaqt xarakteristikasi muskul kuchlanishining aniq 
emasligi birinchidan, asab jarayonlarining bosh miya po’stlog’ida irrodiatsiya bo’lishidagi, 
ikkinchidan esa ichki tormozlanishining kam kuchlanishiga bog’liqdir. Asab jarayonlarini 
bosh miya po’stlog’ining harakat taxlil irrodiatsiyasi funktsional harakatlarning ayrimlari 
ishtirok etish o’rniga il paytida boshqalarning ishtirok etishi qo’zg’alish jarayonida 
o’rinsizdir. O’rganuvchi ko’p ortiqcha kuch sarf qiladi (8,11,16). 
Bular hammasi esa ozgina ish bajarish orqali yuqori darajada charchash va 
ishchanlik qobiliyati pasayishi bilan xarakterlaydi. 
b) Harakat akti ritmining turg’un emasligi - bunda shugullanuvchi harakat akti 
ayrim fazalarni vaqtidan oldin bajarishga harakat qiladi. Bular ko’proq ko’p kuch 
sarflash bilan bog’liq bo’lgan asosiy fazalardir. Bu albatta asosiy fazadan oldin 
pauza bo’lishi harakatlarda farqlanadi. Dastlabki harakat ko’nikmalarini hosil bo’lish 

---

10 
xususiyatlarini hisobga olib, o’rgatishning birinchi bosqichida quyidagi vazifalar 
quyiladi: 
1. Shug’ullanuvchilarda harakat faoliyat bo’yicha to’liq tasavvur hosil bo’lishi uchun u to’g’risida 
asosli tushuncha hosil qilish. 
2. Yangi harakatlarni o’rganish uchun shugullanuvchilarning bilimlari to’g’risida kerak 
bo’lgan elementlar bilan to’ldirib borish. 
3. Harakatlarni butunlay bajarishga erishish. 
4. Ortiqcha muskul kuchlanishlarini va ortiqcha keraksiz harakatlarni yo’q qilish. 
Bu bosqichda qo’llaniladigan o’rganish metodikasi didaktik printsiplarini 
amalga oshirish bilan, o’rganishning shu bosqichi uchun kerakli bo’lgan metod va 
usullardan foydalanishda qator xususiyatlarga egadir. Bpularga so’z metodi, 
ko’rgazmalilikni ta’minlash metodi, shug’ullanuvchilarga oson tushunarli va 
individuallashtirish, muntazamlilik hamda talabalarni tabora oshirib borish printsiplari 
kiradi.(23,27) 
So’z metodi mashq to’g’risida tasavvur hosil qilish, shuningdek shu mashqni 
paydo bo’lishi haqida uning amaldagi va sport sohasida ahamiyati haqida so’zlab 
shug’ullanuvchilarni qiziqtirish. 
Ko’rgazmalilikni ta’minlash metodi o’rgatish lozim bo’lgan 
mashq to’g’risida shug’ullanuvchilarda aniq tasavvur hosil 
qilish uchun vositali va vositasiz variantlari ko’riladi. 
Harakatlarning aniqmasligi va xatolar oldin yirik so’ngra esa mayda xatolar 
yo’q qilib boriladi. Harakatlarning aniqmasligini va xatolar sabablarini ravshan 
belgilash zarurdir. Xatolar yo o’rgatish metodini oqilona bo’lmasligi, yo 
o’quvchilarning vazifalarini etarli daraja aniq tushunmasliklari, yo murakkab
harakatning avvalgi fazalarini noto’g’ri bajarish natijasida paydo bo’ladi. Birinchi
bosqichda o’rgatishning muntazamligi, vazifalarining optimal miqdorda 
takrorlanishning va ular orasidagi intervalning qanchalik zarurligi bilan 
xarakterlanadi.(23,26) 

---

11 
Chuqurlashtirilgan o’rgatish bosqichi va bosqichnig maqsadi Ilgari xosil qilingan “qo’pol” 
texnika ko’nikmalarini aniqlashtirishdir. Dastlabki o’rgatish jarayonida harakatlar shunday 
aniqlik bilan bajarilishi kerakki natijasida harakat ko’nikmasi harakat malakasiga 
aylanishi lozim. Agarda dastlabki o’rgatish harakat texnika asosini o’rganishdan iborat 
bo’lgan bo’lsa, ikkinchi bosqichda bu chuqurlashtirilgan holda o’rganiladi va uning 
detallari aniqlanadi.(22,27) 
Bu bosqichda harakatlarning vaqtli, fazoviy va ayrim murakkab harakatlar 
xarakteristikasi bilan xarakterlanadi. Bu bosqichning didaktik vazifalari quyidagilardan 
iborat: 
1. O’rganilayotgan harakatlarining qonuniyatlarini yanada chuqurroq tushunish; 
2. O’rganilayotgan harakatlar texnikasining detallarini o’rganish va aniqlash. 
3. Harakatlarni butunlay, aniq, bir tekis, oson bajarishga erishish. 
Bu bosqichga asosan so’z metodi, shugullanuvchilarga oson tushunarli va 
individuallashtirish metodi, keyinchalik jismoniy tarbiyaning metodik printsiplrdan esa 
talablarni tobora oshirib borish printsipi, onglilik va faollik printsipiga e’tibor etiladi. 
Harakatlarni mustahkamlash va yanada takomillashtirish bosqichi.(21,22) 
Jismoniy tarbiyaning umumiy yo’nalishiga bog’liq holda, bu bosqichni davom 
ettirish har xil bo’ladi. Bu bosqichda o’rgatish jarayoni harakat malakalarini 
rivojlantirishning 2 xil stadiyasini o’z ichiga oladi: 
1. Harakat malakasining asosiy varianti mustahkamlash stadiyasi; 
2. Ko’nikma va malakalarni qo’shimcha variantda hosil bo’lish stadiyasi. Birinchi 
stadiyada o’rganilayotgan harakat texnikasining asosiy variantiga mos dinamik stereotip 
mustahkamlanadi. 
Ikkinchi stadiyada esa, bu asosiy stereotipga qo’shimcha harakat reaktsiyalari 
mustahkamlanadi. Bu bosqichda vazifalar quyidagilardan iborat: 
1) Harakat ko’nikmasi, harakat malakasi xosil bo’lish uchun harakatlarning har xil variantlarda 
bajarilishi. 
2) E’tiborni oldingi bosqichda yo’l qo’yilgan xatoni yo’q qilinishiga qaratilishi 
zarur. 

---

12 
3) Asosan harakat texnikasini o’zlashtirish va mustahkamlashga erishish zarur. 
4) Harakat faoliyatini maksimal darajada aniq bajarilishiga erishishdir. 
Bu bosqichda o’rgatish metodikasi yuqorida ko’rsatilgan vazifalarni muvofiqli 
bajarishga qaratilgan bo’lishi kerak.(15.16).Onglilik va faollik printsipini amalga oshirishda 
shug’ullanuvchilarning diqqatini bir nuqtaga yo’nalishga qaratish lozim. Harakat aktiga 
hosil qilingan ritmning buzilishiga, alohida harakatlar o’rtasida o’zaro aloqalarning 
buzilishiga olib kelishi mumkin. Lekin bu bilan bu bosqichda ishga ongli munosabatda 
bo’lishning roli kamayadi deb tushunish mutlaqo noto’g’ri. 
Harakatlar faoliyatini takomillashtirish jarayonida ko’p vazifalarni hal qilishda 
ongli va faollik printspi etakchi rol o’ynaydi. Onglilik o’rganilayotgan harakat 
texnikasini, uning qonuniyatlarini va bajariladigan ishining natijasini yanada chuqurroq 
tushunib olishga qaratilishi kerak.(25,27) 
Bu bosqichda muhokama, suhbat, nazariy manbalar ustida mustaqil ishlash va 
hokazolar birinchi o’ringa quyiladi. Harakat malakasini mustaµkamlash jarayonida 
o’rgatishning ko’rgazmaliligi oldingi, bosqichlarga qaraganda boshqacha shakl yotadi. 
Harakatni o’rgatishga yordam beradigan qushimcha vosita va metodlar asta-sekin 
minimum darajagacha kamaytiriladi. Harakat malakasining mustaxkamlanishida harakat 
analizatori etakchi rol o’ynaydi, masofa analizatorlari esa "yo’qlanadi", bu diqqatni 
harakatning tashqi sharoitiga qaratishga imkon beradi. Bu o’z navbatida, taktik ko’nikma 
va malakalarni xosil qilish va takomillashtirish uchun qulay sharoit yaratadi. Bunda 
ko’rgazmali vositalar,video va kino materiallardan, turli xil taktik vaziyatlarni aks 
ettiruvchi rasm va chizmalardan foydalanadi. 
Muntazamlilik printsipi bo’lsa, harakat malakasini mustahkamlash va 
takomillashtirish harakatini butunlaycha qayta takrorlash sharoitlarida amalga oshiriladi. 
Hamda extiyojga qarab, qismlarni bo’lishga ham yo’l qo’yiladi. Bunda standart va 
o’zgaruvchan mashqlar metodlaridan birgalikda foydalanish juda katta ahamiyatga 
ega.(19,21) 
Bu bosqichning dastlabki o’rgatish bosqichida doimiy sharoitlarda o’tkaziladigan 
standart mashq yaxshidir, chunki hosil bo’lgan dinamik stereotip hali etarli darajada 

---

13 
mustaxkamlanmasdan o’zgartirishga urinilganda, asosiy variantda "salbiy ko’chish" 
ko’zga tashlanadi va o’rganilgan qismlarni aniqlash yuzasidan olib borilayotgan ishni 
davom ettirishga halaqit beradi. 
Bundan keyin malakaning mustahkamlanishiga qarab, asosiy o’rinni o’zgaruvchan 
mashq eggalaydi, bu mashq jarayonida xilma-xil sharoitlarda harakat turli o’zgaradi. 
Harakat malakalarini takomillashtirish jarayonida oson tushunarli va individuallashtirishni 
ta’mnlash bilan birga, o’rganilgan harakatning qanchalik mustahkamlanganligiga qarab 
musobaqa metodidan oldin harakat texnikasiga asosan, so’ngra butun funktsional 
imkoniyatlarini ko’rsatib yanada kengroq foydalaniladi. O’rganishning bu bosqichida 
jismoniy yuklanish bilan dam olishni almashinishi, takomillashining belgilanadigan 
darajasiga bogliqdir. O’rgatishning bu bosqichida malakaning mustaxkam bo’lishi va 
talabning tobora oshib borishi muhim o’rin egallaydi. Harakat ko’nikmalari va 
malakalarini takomillashtirish uchun shart-sharoit harakat vazifalarini muntazam ravishda 
yangilab mukamallashtirib turish va jismoniy sifatlarini har tomonlama rivojlantirishga 
qaratilgan funktsional jismoniy yuklanishlarni oshirish yo’li bilan yaratiladi. Shuni ham 
aytib o’tish kerakki bu bosqichda o’rgatish jarayonining xarkterli tomonlaridan biri bu 
o’rgatish jarayonining jismoniy sifatlarini tarbiyalash jarayoni bilan yaqin bog’liqligidir 
(15,17). 
Basketbol sport turiga tavsif va uning rivojlanishi xususiyatlari 
Basketbol – o‘z mohiyati, mazmuni va rom qiluvchi turli o‘yin malakalari va 
kombinatsiyalari bilan millionlab kishilarni o‘ziga jalb qilib kelmoqda. 
Zamonaviy basketbol o‘ta tezkor va katta g‘ayrat talab qiluvchi sport o‘yinlari 
turiga mansubdir. Yuqori texnik-taktik mahoratga sazovor bo‘lish uchun birinchi 
navbatda basketbolchining jismoniy sifatlari yuqori darajada rivojlangan bo‘lishi kerak. (
12, 14, 17) 
Mazkur sifatlarni o‘yin fikrlovi birgaligida boshqarilishi musobaqa g‘alabasini 
ta’minlaydi. ”Bugungi” basketbolchini bo‘yi o‘rtacha 195 smga teng bo‘lib, u 
harakatchan, o‘tkir zehnli, tez fikrlovchi, o‘zgaruvchan o‘yin vaziyatlariga munosib 

---

14 
harakat bilan javob qaytarishi va mazkur qobiliyatlarni uzoq vaqt davom etadigan 
musobaqa o‘yinlarida saqlab turishlari lozim.
Muntazam davom etib turadigan bunday o‘yin (musobaqa) me’yorlariga bardosh 
bera olishlik basketbolchidan yuqori ruhiy va biojismoniy tayyorgarlikni talab qiladi.
Shundan imkoniyatlarga ega bo‘lgan mahoratli basketbolchilarni etishtirish 
birinchi navbatda istiqbolli bolalarni qidirib topish, ularni to‘g‘ri tanlash va ko‘p yillik 
tayyorgarlik jarayonida saralov tadbirini maqsadga muvofiq amalga oshirishni taqazo 
etadi. 
Umumiy o‘rta ta’lim maktablarida o‘tkaziladigan jismoniy tarbiya darslarini 
basketbolsiz tasavvur qilish qiyin. 
Ko‘pgina olim va mutaxassislar o‘z tadqiqotlari va tajribalariga suyanib 
basketbolni shunday ta’riflaydilarki, ushbu sport turi o‘zining o‘ta o‘zgaruvchan vaziyat 
o‘yini ekanligi, tarkibiga hayotiy zarur malakalarni kiritishi (yurish, to‘xtash, sirpanish, 
chopish, sakrash va hokazo), tezkorlik, kuch, chaqqonlik, chidamkorlik, egiluvchanlik 
sifatlarini rivojlantirishi, katta-yu kichikni o‘ziga rom qiluvchi harakat malakalari va 
taktik kombinatsiyalari bilan o‘quv muassasalarida jismoniy tarbiyaning asosiy vositasi 
bo‘lib hisoblanadi va eng ommabop o‘yin sifatida bolalar e’tiborini qozongan.
O‘quv muassasalarida dars shaklida yoki darsdan tashqari mustaqil o‘tkaziladigan 
basketbol mashg‘ulotlari o‘zining sog‘lomlashtirish funksiyasi jihatidan global ta’sir 
kuchiga ega bo‘lib, shug‘ullanuvchilarning nerv, qon-tomir, nafas olish, mushaklar 
hamda boshqa tizim organlarini takomillashtiradi (18,20, 21). 
Basketbol bilan muntazam shug‘ullanish natijasida ko‘rish, eshitish, vestibulyar 
va boshqa analizatorlarga ijobiy ta’sir ko‘rsatib, ular faoliyatini shakllantiradi.
Basketbolda qo‘llaniladigan mashqlar va ushbu o‘yinning o‘zi harakat apparatiga 
ta’sir etib, mushak tolalarini rivojlantiradi, natijada ularning tonusi ortadi, jismoniy 
sifatlar taraqqiy etadi.
Shu bilan bir qatorda basketbol bilan shug‘ullanishda, mashg‘ulotlar jarayonida 
qo‘llaniladigan mashqlarda bolalarning yoshi, jinsi va boshqa xususiyatlari e’tiborga 
olinishi shart (10, 11, 15, 21). 

---

15 
O‘g‘il bolalarda 7-8 yoshda ayrim mushak guruhlar kuchini rivojlantirish 
maqsadga muvofiq. 
8-9 yoshda tezkorlik va umumiy chidamkorlik, muvozanat saqlash funksiyasi, 10 
-12 yoshdan boshlab chaqqonlik, maxsus chidamkorlik, kuch va tezkorlik sifatlarini 
taraqqiy ettirish mumkin. 
Mustaqil o‘tkaziladigan mashg‘ulotlarda quyidagi qoidalarga rioya qilish kerak bo‘ladi: 
-o‘rgatishning birinchi yilida tezkorlik mashqlarining hajmi chidamkorlik mashqlaridan 
kam bo‘lmaligi lozim; 
- umumiy jismoniy tayyorgarlik texnik-taktik mashqlar bilan uyg‘un ravishda qo‘llanilib 
borilishi darkor; 
Bunda albatta o‘g‘il va qiz bola, ayol va erkaklar o‘rtasidagi funksional farqlar 
e’tiborga olinishi zarur.(27,28,29)