Adabiy ma’lumotlarga ko’RA

Psixologik tayorgarlik. 
Butun trenirovka jarayonida trener o‘quvchilarni basketbol o‘ynashga o‘rgatibgina 

---

31 
qolmasdan, balki tarbiyalaydi ham. O’quvchilarga talabchanlik - to‘g‘ri tarbiyalashning 
ajralmas shartidir. Endigina shug‘ullanishni boshlagan o‘quvchi ko‘pincha mashqni 
bajara olmaydi. U qovushimsiz bo‘lib ko‘rinmaslik uchun mashqni bajarmaslikka harakat 
qiladi. Buni sezgan trener mashqni bajarishni talab qilishi lozim. O’yin sharoitida ham 
o‘yinchi bu mashqni bajarishga ko‘nikadi.(11,14,16) 
Eng asosiy talab, mashg‘ulotlarga intizom va vijdonan munosabatda bo‘lishdir. 
Birinchi mashg‘ulotlarni o‘zidayoq BO’SM da qabul qilingan tartib haqida tushuncha 
beriladi. Ozoda kiyinish va mashg‘ulotlarga kech qolmaslik. O‘quvchini xatosini bir 
martagina kechirilsa, unda xato qilish mumkin ekan degan fikr tug‘iladi.
Bularni tarbiyalashda eng asosiysi – bu trener o‘zini qanday tuta bilishidadir. 
Trenerning o‘zini gapiga, qilgan ishiga, o‘ziga bo‘lgan talab shug‘ullanuvchilarga 
bo‘lgan talabdan past bo‘lmasligi kerak. Trener trenirovkaga kech qolmaslikni talab 
qilishi, o‘zi ham o‘z vaqtida kelishi kerak. Agar o‘zi biror marta kech qolsa, bolalardan 
trenirovkaga o‘z vaqtida kelishni talab qila olmaydi. 
Sport jamoasida shaxsiyatparastlik, man-manlikni biron-bir shakli yoki katta 
o‘rtoqlariga va tengqurlariga nisbatan behurmatlikni ko‘rinishlari sira ham namoyon 
bo‘lmasligi kerak.(12,18,22) 
Trenerning birinchi va asosiy yordamchisi – bu yaxshi, sog‘lom, jinslashgan 
basketbolchilar jamoasidir. Jamoada trener qo‘ygan qiyin vazifalarni engil-oson bajara 
oladigan iqtidorli o‘yinchilar ko‘p bo‘ladi. 
Muvaffaqiyatga ba’zida osonlikcha etishmayotgan qobiliyatli bolalar kllektiv bo‘lib 
va shaxsiy trenirovkaga ancha sezilarli ta’sir qilishi mumkin. O‘z kuchi va imkoniyatiga 
yuqori baho berish, ustunligini namoyish qilish sezila boshlaydi. Trenerga bu 
muvaffaqiyatni yo‘lga solish ba’zi hollarda ularni sun’iy ravishda biroz to‘xtatish ham 
lozim bo‘lib qoladi. 
G‘alaba qilish lozim, bu o‘quv mashg‘ulotlarni yaxshi o‘tishiga rag‘batlantiradi 
ammo ba’zi paytlarda mag‘lubiyat ham muhim o‘rin egallaydi. Kuchli ammo juda o‘ziga 
bino qo‘ygan o‘yinchiga ma’lum o‘ziga xos sharoitlarni trenirovka va musobaqa 

---

32 
o‘yinlarida yaratish mumkin. Misol uchun: raqib jamoaning eng kuchli o‘yinchisini 
ushlashni belgilash (aytish), o‘yin vaziyati juda og‘ir sharoitida u o‘z mahoratini ko‘rsata 
olmaydigan paytlarda maydonga tushirish.(18,29) 
Biroq shunday bolalar borki, ular o‘z kuchlariga ishonmaydilar, ular qo‘llab-
qo‘ltig‘lashga intizorlar. Bundaylarni o‘yin sharoiti yaxshi paytlarda maydonga tushirish, 
trenirovka jarayonida ularga ko‘proq e’tibor berish lozim. 
Ko‘pincha, mag‘lubiyatdan so‘ng o‘zaro janjal va kelishmovchiliklar bo‘ladi. Bu 
o‘yinchilarni shundoq ham yomon kayfiyatini undan ham yomonlashtiradi. Bunday 
holda, trener o‘yinchilarni bu uyindan boshqa narsaga chalg‘itgani ma’qul. Trener ularni 
biron-bir narsa bilan band qilib, bolalar xursand bo‘lishiga harakat qilishi lozim. 
Jismonan charchagan va ruhiy ezilgan bolalar kula boshlasalar, bu balkim keyingi 
o‘yinda muvaffaqiyat qozonishining asosidir. Ma’naviy- irodaviy sifatlarni har bir 
mashg‘ulotda texnikani, taktikani o‘rganishda va jismonan tayyorgarlikda ham 
tarbiyalash, bularni bajarish o‘quvchilardan ma’lum iroda talab qiladi. Bularni har bir 
mashqlarida basketbolchi unday yoki bunday qiyinchiliklarga duch keladi. 
Qiyinchiliklarni enga olish natijasida odamning xarakteri maqsadga chiniqib erishish 
uchun iroda, tirishqoqlik, qat’iyatlilik tarbiyalanadi.(15,17,18,27) 
Shug‘ullanuvchilarda mashg‘ulotlarga ongli munosabatda bo‘lishliklarini 
shakllantirish jamoa oldiga qo‘yilgan maqsad va vazifalarga ko‘p jixatdan bog‘liqdir. Bu 
vazifalarni echishga qaratilgan bunday maksadga yo‘naltirilgan faoliyat mashg‘ulotlarga 
ongli ravishda munosabatda bo‘lishni, jamoani birlashtiradi, shug‘ullanuvchilarni e’tibori 
va qiziqishini oshiradi, natijada tarbiyalash va o‘rgatish jarayoniga ijobiy ta’sir 
ko‘rsatadi. 
Trenirovka va o‘rgatish jarayonida o‘rganilayotgan harakatni u yoki bu tomonlariga 
o‘z e’tiborini qaratishi, to‘g‘ri taqsimlashi juda muhim axamiyatga ega. (14,17,19,28). 
Bunday qilish shug‘ullanuvchilardan iroda sifatini tarbiyalashni talab qiladi. U yoki bu 
engishda iroda kuchi juda ham zarur. SHuning uchun harakatlarni, texnik premlarni va 
ba’zi o‘zaro harakatlarini o‘rganishda ularni shunday tashkil qilish kerak-ki, 

---

33 
shug‘ullanuvchilar doim, ammo enga oladigan ma’lum qiyinchiliklarga duch kelishlari 
lozim. Bu qiyinchiliklarni engishda faqat jismoniy kuch ishlatib emas, balki har xil ruhiy 
irodaviy sifatlar: faollik, tashabbuskorlik, dadillik, qati’yatlilik bo‘lishi zarur. 
Iroda kuchini namoyish qilish qobiliyatini rivojlantirish, o‘quv-sport faoliyatini zarur 
yo‘ldoshi 
bo‘lib, 
o‘yinchining 
irodasini 
tarbiyalaydigan 
omil 
hisoblanadi. 
SHug‘ullanuvchilarni irodasi ayniqsa, musobaqa jarayonida yaqqol ko‘zga tashlanadi. 
Musobaqa shug‘ullanuvchilarda mashg‘ulotlarga qizikishni oshiradi. Shu bilan birga 
musobaqalarga tayyorlanish va musobaqalarni o‘zi shug‘ullanuvchilarni kuchini, 
tayyorgarligini va irodasini tekshiradi hamda safarbar qiladi.(17,21,22) 
Juda og‘ir holatlarda ham iroda kuchi sababli bu sharoitdan chiqib olish 
mumkinligiga ko‘p misollar bor. 
1.5. Harakatli o’yinlarning jismoniy sifatlarning rivojlanishiga ta’siri. 
Jismoniy sifatlarni tarbiyalashda harakatli o’yinlarni axamiyati judda katta: tezlik, 
epchillik, kuch, chidamlilik, egiluvchanlik shu bilan birga harakatli o’yinlarda jismoniy 
sifat kompleks ravishda rivojlanadi.
Ko’pchilik harakatli o’yinlarda o’yin qatnashchilaridan tezlikni talab qiladi (tez 
qochib ketish,quvlab etish, tovush, ko’rish signaliga bir onda javob berish).
O’yinda doimiy ravishda o’zgarib turadigan vaziyat, o’yin qatnashchilaridan bir 
harakatdan boshqa harakatga tezda o’tish talab qiladigan, epchillikni tarbiyalashga 
yordam beradi. Tezkor-kuch bo’yicha yo’nalishdagi o’yinlar kuchni tarbiyalaydi. (12,13) 
Zo’r g’ayrat bilan qilingan harakatni ko’proq kuch va energiyani sarf qilish bilan bog’liq 
bo’lgan o’yinlar chidamlilikni rivojlantiradi.
Harakat yo’nalishni tez-tez o’zgartirishi bilan bog’liq bo’lgan, o’yinlar 
egiluvchanlikni rivojlantirishga yordam beradi.
Ma’naviy tarbiyalashda harakatli o’yinlar judda katta ahamiyatga egadir. Harakatli 
o’yinlar jamoa xarakteridagi deb nomlanadi, shu bilan birga talabalarni jamoa faoliyatiga 
o’rgatadi. O’yin o’quvchilarda o’rtoqlik xissini bir-birini qo’llashni va do’stlarni bir-
birlarini harakatlariga javobgarlikni rivojlatiradi. O’quvchi jamoa o’yinida qatnashib 

---

34 
komanda manfaatini ko’zlab o’zlarini qiziqishlari bilan fido qiladilar: yaxshi xolatda 
turgan o’rtog’iga to’pni in’om qilish, “asir”ga tushirgan o’rtog’ini qutqarishga harakat 
qilish va shunga o’xshash. O’yinda asta-sekin bir-birini harakatini qo’llashni va do’stlik 
tuyg’usini tarbiyalaydi. O’yinda keyinchalik bir-birlarini qo’llash o’rtog’iga yordam 
berishi namoyon bo’ladi.. (13,16,25) O’yinda o’ziga xos bo’lgan harakat bitta o’yinchi 
boshqasiga bir komanda boshqa komandaga qarshi harakatidir. Shu bilan bog’liq bo’lgan 
o’yinchilarni oldida, o’z vaqtida xal etishni talab qiladigan turli-tuman vazifalar kelib 
chiqadi. Buning uchun qisqa vaqt ichida kelib chiqqan vaziyatni baxolashda turli 
harakatni tanlash va uni bajarish zarur. Bu o’yinchini o’z-o’zini kuchini bilishga yordam 
beradi.
O’yinchilar o’rtasidagi aniq o’zaro munosabat musobaqalashish, kurashish 
nafaqat o’zaro xamkorligini, psixologik o’zaro moslashganligini umumiy xarakteri bilan 
ko’pchilik o’yin harakatlarini, jadallik bilan bajarish xususiyati va kuchlanishni umumiy 
katta kichikligi, ayrim kechinmalari o’tkirligi bilan aniqlanadi.
O’yin qoidalari ongli intizomini, o’zini tuta bilishni kuchli quzg’alishdan keyin 
“o’zini qulga olishni” bilish, o’zining birdan egallash jo’sh urib ketishini tarbiyalashga 
yordam beradi. (13,14,23) 
O’yin atrofidagi muxitni ta’siri, talabalar tushinchasida aloxida shaxslarni rolini, 
rollarni taksimlash bilan voqialarni ijro etish tushunishida, uni bajarishida talabalar 
o’zlarining ijodiy tasavvur qilishlarini kiritadilar. Bunday o’yinlar jarayonida ijodiy 
tasavvur qilish rivojlanadi va takomillashib boradi.
Ular sezishni va idrok qilishni rivojlantirishga yordam beradi, atrofni o’rab turgan 
buyumlarni va uni barcha o’zaro aloqasini paydo bo’lishini qabul qilishni o’rgatadi, uni 
o’rab turgan atrofidagi muxitni bilish va talabalarga yangi ta’surot yaratadi, 
kuzatuvchilikka shuningdek mantiqaiy fikrlashga o’rgatadi.
O’quvchi o’yinda o’zining barcha shaxsiy sifatlarini va xususiyatlarini namoyon 
qiladi. O’yin jarayonida shaxsiy o’ziga xos xususiyatlarini namoyon bo’lishi har bir 
talabani yaxshi bilishga yordam beradi va bizga kerakli yo’nalishda rivojlantirishga ta’sir 
ko’rsatadi.

---

35 
Faqatgina bitta faoliyat, o’yinda ravshan va talabani shaxsiy xarakter chiziqlarini xar 
tomonlama ochib bermaydi.O’quvchini o’yinga berilib yoki qiziqib ketishini kuzatish 
orqali undagi jismoniy va psixalogik tayyorgarligini bilib olishimiz mumkin. Yugurish 
(qisqa masofaga) o’quvchi uchun biroz qiyinchilik tug’dirishi ta’biiy xol lekin xarakatli 
o’yinlar (“tun va kun”, “oq terakmi ko’k terak” v.x.k.) da shug’ullanuvchilar qiqsqa 
masofaga yugurishni bir necha marta ortiqroq yuguradi va bu unga kerakli yuklamani 
o’yin orqali olishiga erishiladi.(28,29)Avditoriyada o’quvchilarga qo’shilmaydigan bola 
o’yinda o’zini mutloqo boshqacha namoyon qilishi mumkin yoki aksincha. Bular 
barchasi g’oyat
muxim bo’lganligi uchun bolalarga to’g’ri shaxsiy yondoshish kerak. Harakatli o’yinlar 
“Alpomish” va “Barchinoy” test me’yorlarini topshirish uchun zarur bo’lgan, u yoki bu 
sifat va malakalarni takomillashtirishga yordam beradi.
(23) 
Kuch va uni rivojlantirish usuliyati 
Tashqi ta’sirga qarshi muskul zo`riqishi orqali harakat faoliyati- shaxsning kuchi, 
uning kuch qobiliyati deb ataladi . Shug`ullanuvchi mashg`ulot paytida o`z tanasini tinch 
turgan holdan sport snaryadiga (uloqtirishda), o`z tanasini harakatlantirish 
maqsadi(gimnastika mashqlari va boshqalar)da, aylantirish, siljitish, ko`tarishga intilsa, 
ayrim xollarda uning teskarisi, tananing o`zi, yoki uni bo`lagiga tashqi kuch ta’sir etishi 
bilan uning statitik xolatini buzib o`z gavdasini oldingi(dastlabki) holatini ushlab turishga 
uri nadi. Bokschini raqibi mushtining zarbi, kurashchini raqibi tomonidan kuch ishlatib 
uni tanasini ayrim bo`laklarini egishga dosh berishi tana holatini o`zgartirmaslik orqali 
ro`y beradi. Bunda shug`ullanuvchi va uning raqibi ma’lum darajada qarshiliklarni, 
og`irliklarni yengish va ko`tarishda ma’lum darajada kuch sifatini namoyon
qiladi.(16,17,20) 
Ilmiy tushuncha tarzida kuch imkoniyati boricha o`zining aniq ta’ rifiga ega bo`lishi 
va farqlanishi lozim: 
1) harakatning mexaniq harakteristikasi sifatidagi kuch (“tanaga “m” massasidagi 
“F” kuchining ta’siri...”); 
2) inson jismidagi jismoniy sifat tarzidagi kuch (masalan, “yoshninng ulg`ayishi 

---

36 
bilan kuchning rivojlanishi; sportchi kuchini sport bilan shug`ullanmaydiganlarga 
nisbatan ko`p bo`lishi...” va x.k.). 
Bu 
sifatning 
psixofizik 
mexanizmi 
muskul 
zo`riqishining 
boshqa 
rilishi(regulyatsiyasi) va ularning ish tartibi (rejimi) bilan aloqador. Muskulning 
taranglashishi insonning kuchini namoyon bo`lishiga olib keladi. Ruxiy zo`riqa olishi va 
harakatni ma’lum tizimda bajarish markaziy hamda pereferik nerv tizimi, xususan, nerv 
markazlaridan musqo`llarga kelayotgan signallarga va musqo`llarning o`z xizmati 
xolatiga bog`liq.(16,17,20) Umuman, muskul tarangligi – zo`riqishi(kuch namoyon qila 
olishi) quyidagilar gaqarab aniqlanadi; 
1) markazdan musqo`llarga kelayotgan impulslarning chastotasiga (impuls 
chastotasi qancha katta bo`lsa, muskul shunchalik zo`r darajada o`zining tarangligini 
oshiradi) ko`ra; 
2) zo`riqishga qo`shilgan harakat birligining soni bilan; 
3) muskulning ko`zg`aluvchanligi va undagi quvvatning manbai miq doriga qarab. 
Muskul zo`riqishi-kuch namoyon qilishi uch xil rejimda ro`y berishi mumkin: 
o`zining uzunligini o`zgartirmay(statik, izometrik rejimda); tananing turlicha holatlarida 
(fozalar)da ushlanishi va x.k.lar uchun kullanadi; b)uzunligini kamayishiga hisobiga ro`y 
beradigan, bardosh berish Bilan (miometrik), lekin zo`riqish birdan- o`zgarmay turadi, 
bunday rejim tsiqliq va balastiq harakatlardagi muskul qisqarishi fazalariga muvofiq 
keladi; v) muskulni cho`zish vaqtida uning uzayishi hisobiga (yon berish, bo`sh kelish- 
pliometrik) kuch sodir bo`ladi. O`tirib turish, uloqtirish, depsinishda muskul qisqarishi 
uchun shu kuch namoyon bo`ladi.(17,30) 
Bardosh berish bilan, yon berish, bo`shashtirish bilan kuch namoyon qilishni 
dinamik rejimdagi kuch deb atash qabul qilingan. SHunday qilib bunday sharoitlarda 
maksimal kuchni ko`lami turlicha, qayd qilingan kuch namoyon qilish ning asosiy 
xillari kuch qobiliyatining klassifikatsiyasi sifatida qabul qilingan. Kuch 
qobiliyatlarining turlari muskul zo`riqishi tartibining kom binatsiyalashtira olish 
harakteriga qarab farqlanadi. Statik rejimda va sekinlashtirilgan harakatlarda namoyon 
bo`ladigan shaxsiy - kuch qobiliyatlari va tezlik - kuchi hisobiga sodir bo`ladigan 

---

37 
kuch(dinamik kuch), ya’ni tez bajariladigan harakatlarda ishlatiladi. Boshqachasiga buni 
sh i d d a t(portlash) k u ch i deb ham ataladi, bunga qisqa vaqt ichida eng ko`p darajada 
kuch namoyon qila olish qobiliyati deb qaraladi. Sakrashlarda bu sakrovchanlikda 
namoyon bo`ladi.(15,16,29,30) 
Insonning kuch namoyon qila olishdagi asosiy omil - muskul zo`riqishi, lekin uning 
tanasining massasi(vazni) ham ma’lum darajada ro’l o`ynaydi. SHunga ko`ra,absolyut va
nisbiy kuch deb ham farqlanadi. Birinchisida insonning tanasi vaznini hisobiga oshmay, 
qandaydir bir harakatda kuch namoyon qila olishi tushunilsa, ikkinchisida uning tana 
vazni har bir kilogrammiga to`g`ri keladigan qilib namoyon qilinadigan me’yo ri 
tushuniladi. 
Kuchni o`lchash. Absolyut kuch inson dinamometriyasi ko`rsatkichlari va 
boshqalarga asoslanib ko`tara oladigan (namoyon qila oladigan) u uchun chegara 
hisoblangan kuch. Nisbiysi esa absolyut kuchning shaxsiy vazniga (tana og`irligiga) 
nisbati bilan o`lchanadi. Vazni turli xil, lekin bir xil darajada shug`ullanganlikka ega 
bo`lganlarda absolyut kuch tana vaznining o’shishi orqali ko`payadi(ortadi), nisbiy kuch 
esa kamayadi. Buni shunday tushunish lozimki, tana o`lchovining qo`shilishi bilan uning 
og`irligi katta proportsiyada muskul kuchiga nisbatan ortib ketadi. Qator sport 
turlarida(masalan, uloqtirishda) yutuq absolyut kuch xisobigagina kulga kiritiladi. Qaysi 
ki tana vazni chegaralanadigan, vazn hisobiga olinadigan turlarda yoki tananing ko`p 
marotalab o`rni almash tirilib turiladigan sport turlarida(masalan, gimnastikada) yutuq 
nisbiy kuch bilan kulga kiritiladi. Kuchning namoyon bo`lishi harakatning bio mexaniq 
sharoitiga to`g`ridan- to`g`ri bog`langan: yelka suyagining va boshqa gavda chag`ining 
uzunligi, musqo`llarning fiziologik – yug`on yoki ingichkaligi, cho`ziluvchanligi, chayir 
yoki murtligi va x.k.larida e’tiborga olinadi.(16,17,30) 
Kuchni rivojlantirish metodikasi va vositalari. Kuchni rivojlantirish uchun yuqori
qarshilik bilan bajariladigan mashqlardan foydalaniladi. Ular ikki guruxdan iborat: 
1. Tashqi karshilik bilan bajariladigan mashqlar. Qarshilik sifatida jismlar vazni 
(girlar, toshlar, shtanga va boshqalar), raqibining qarshiligidan, o`ziga o`zining 
qarshiligi, boshqa jismlar qarshiligiga (prujinali espanderlar, rezinali bint, maxsus 

---

38 
moslama stanoklar) tashqi muxit qarshiligi(qumli yo’lkada, qalin qorda yugurish va 
boshqalar)dan foydalaniladi.(13,12,17) 
2. Individning o`z tanasi og`irligini yengish. bilan bajariladigan mashqlar(tayaning 
yotib qo`llarni tirsakdan bukish). Kuch bilan bajariladigan har qanday mashqlar o`zining 
ijobiy va salbiy tomonlariga ega. Og`irlik bilan bajariladigan mashqlarning qulay tomoni 
shundaki, ular yordamida ham yirik, ham mayda musqo`llar guruxiga ta’sir etish oson va 
ularni tozalash qulay. Salbiy tomoni shundaki, tezlik - kuch talab qiladigan harakterdagi 
harakatlar tartibi tez buziladi(ayniqsa og`irlashtirib, vazminligini orttirib, malol kelishi 
tezlashadigan mashqlarda), dastlabki holatda muskul tarangligi bir xil(statik holat) 
ushlanadigan mashqlarda, mashqning tashkillanishi qiyinligi (maxsus jixozning kerakligi, 
metal jixozning shovqini va boshqalar) ko`zga tashlanadi. O`z-o`ziga qarshiligi ko`rsatish 
bilan bajariladigan mashqlarning qulayligi shundaki, qisqa vaqt ichida katta dozada yuk 
berish mumkin va maxsus jixoz va inventarni talab qilmaydi, lekin musqo`llar 
elastikligining tezda yo’qol’ishiga olib keladi. Bundan tashqari, bu mashqlar yuqori nerv 
tarangligi(zo`riqishi)da bajariladi, shuning uchun ularni sog`lom, jismoniy tayyorgarligi 
talab darajasida bo`lgan odamlarga, o`z-o`zini nazorat qilish tizimli olib borilishi 
tavsiya etiladi ,(21,22,26) 
Metodlar. Muskul kuchining ortishi, asosan uni rivojlantirish metodlariga bog`liq 
dir. 
Maksimal zo`riqish metodi, ya’ni me’yordagi yoki me’yorga yaqin og`ir liklarni 
ko`tarish(o`z vaznining 90-95%), nerv muskul aparatining maksimal safarbarligi va 
muskul kuchining ko`p bo`lmasada, ortishini ta’ minlaydi. Ammo bu yuqori darajadagi 
nerv-psixik zo`riqishi bilan bog`liq , ayniqsa, o`quvchilar kuchini rivojlantirishda 
noqulaylik tug`diradi. Oz miqdodagi urunishlar modda almashinuvi va boshqa plastik 
jarayonlarni yo’lga qo`yolmaydi, natijada muskul massasi ortmaydi. Bu metod mashq 
texnikasi ustida ishlash uchun qiyinchilik tug`diradi, chunki me’yordan ortiq, nerv-
muskul tarangiligi nerv markazidagi qo`zg`alishni generalizatsiyalashishiga va ishga 
ortiqcha muskul guruxlarining qo`shilib ketishiga olib keladi. Va nixoyat, shuni hisobga
olish kerakki, xattoki, etarli darajadagi tayyorgarlikka ega bo`lgan sportchilarning nerv 

---

39 
sistemasi yaxshi rivojlanmagan bo`lsa, me’yoriga yaqin bo`lgan yuklardan foydalanish 
metodi muskul kuchining ortishida me’yor bo`lmagan yuklari bilan mashq qilish metodi 
bergan foydani ham bermaydi.(23,23,27) 
Me’yorga yaqin bo`lmagan (oz zo`riqish talab qilinadigan) yuk bilan mashq qilish 
metodida katta xajmda ish bajarish mumkin. Bu modda almashinuvida ma’lum 
o`zgarishlarga sabab bo`ladi va o`z navbatida, muskul massasining ortishiga olib keladi. 
Kuchli zo`riqishsiz yuklama bilan bajariladigan mashqlar harakat Texnikasini aniq 
nazorat qilish imkonini beradi, ayniqsa, bu yangi o`rganuvchi shug`ullanuvchilar uchun 
qulay. O`rtacha yuk trenirovka jarayonining boshlang`ich bosqichlarida katta bo`lmagan 
yuqori tiklanishni va quvvat manbalarini ko`zg`atadi, qaysiki, ular hisobiga sifatning bir 
oz o`sganligi ko`zga tashlanadi. Ayniqsa, yangi o`rganuvchilarning shikastlanishlari
oldi olinadi. Shuning uchun me’yorga yaqin va o`rtacha yuk bilan kuch talab
qilinadigan mashqlarni bajarish kuchni rivojlan tirishning asosiy metodi hisoblanadi. 
Jismoniy tayyorgarlikning ortishi bilan ko`proq, me’yordagi va me’yorga yaqin 
og`irliklardan foydalaniladi. 
Me’yorga yetmagan zo`riqishni qo`llash o`z kamchiliklarga ega. Energiya 
sarflashda me’yordan ortiq - muskul butunlay bajara olmay qol’adigan darajada ishlash 
samara bermaydi. Kuchni rivojlantirish nuqtai nazaridan aytarli ahamiyatga ega 
bo`ladigani asosan oxirgi urinishlar bo`lib, toliqish hisobiga o`ta zo`riqish susayadi, ishga 
ko`proq harakat birligi qo`shila boradi va ko`tarilayotgan og`irlik me’yoriga yaqin bo`la
boshlaydi. (16,30) Lekin bu urinishlar yarim sharlar po`stlog`i funktsiyasining 
susayganligi fonida(holatida) bajariladi. Bundan tashqari, takrorlash sonini ko`p 
marotabaliligi shug`ullanuvchilarda befarqlilikni uyg`otadi yoki fao liyatga munosabati 
salbiylashadi, albatta, ular mashq samarasining pasayishiga olib keladi. 
O`quvchilarning yoshiga xos hususiyatlar o`zgarishi bilan bog`liq kuch 
mashqlaridan mashg`ulotlarda, ayniqsa, darslarda foydalanish imkoniyati chegarillangan. 
Kichik va o`rta maktab yoshida shaxsiy kuchini rivojlantirishni o`ta oshirib yubormaslik 
lozim. Mashqlar tezlik kuchini rivojlantirishga yo’na’ltirilganligi, statik komponentlari 
chegaralangan bo`lishining ahamiyati muhimdir. Lekin uni butunlay chiqarib tashlab 

---

40 
bo`lmaydi, chunki statik holatlarni qo`llash, ayniqsa, qomatni tarbiyalashning etakchi 
vositalari hisoblanadi va uni qo`llash samaralidir. (22,23,28)Yosh o`tishi bilan bu 
mashqlar kengroq kulaniladi. Lekin albatta nafas olishning nazorati kuchaytirilishi kerak. 
Chnki nafasning zo`qishi paytida uzoqroq ushlash ayniqsa salbiy ta’sirga olib kelishi, 
xatto ularning xushdan ketib qolishlaridek holatlar sodir bo`lishi mumkin. 
Maktabda kuch tayyorgarligini olib borishning asosiy vazifasi opka va qorin
tomonning yirik rivojlantirishga yo’na’ltirilishi, chunki qomatning shakllanishi shu 
musqo`llarga bog`liq, rivojlanmaydigan muskul guruxlariga(tananing kiyshiqmuskul lari, 
harakat tayanch apparati musqo`llari, sonning orka tomoni musqo`llari va xo 
kazo)qaratilishi kerak.(12,13) 
Kuchni rivojlantirishning tipik vositalari: 7-9 yoshda jismlar bilan umumiy 
rivojlantiruvchi mashqlar, qiyshiq o`rnatilgan gimnastika skameykalariga tirmashib 
chiqish, gimnastika devoridagi mashqlar, sakrashlar, uloqtirishlardir; 10-11 yoshdagilar 
uchun - katta muskul tarangligi talab qilinadigan jismlarni ko`tarish bilan umumiy 
rivojlantiruvchi mashqlar(to`ldirma to`plar, gimnastika tayoqlari va x.k.)da, uch usul 
bilan vertiqal qanotga tirmashib, yengil jismlarni uloqtirish va boshqalar; 13-14 yoshda – 
to`ldirma to`plar, katta og`irlikka ega bo`lmagan gantellar, qanot(argamchi) tortishdek 
kuch talab qiladigan mashqlar, tortilishlar, kulda tikturish va boshqalar. to`g`ri 
o`smirlarda og`irlash tirish maksimal vaznga nisbatan 60-70%ni tashkil qilishi lozim, 
bundan tashqari, mashqlarni muskul to`la bajara olmay qolg`ungacha bajarish bu 
yoshdagilarda qat’iyan taqiqlanadi.(13,19,21) 
Qizlardan 13-14 yoshdan boshlab talab qilinadigan yuk bolalar uchun talab
qilinadigan yukga nisbatan o`z tanasinig maksimal vazni atrofida bo`lishi, ko`proq lokal 
holda muskul guruxlariga kuch mashqlari, tashqi og`irlashtiruvchi sifatida gimnastika 
predmetlari yoki og`ir bo`lmagan jixozlardan foydalanish tavsiya etiladi. 
Kuchni rivojlantirishda muskul zo`riqishi ko`lami (tirik organizm sodir qiladigan) 
ikki omilga bog`liq: a)orqa miyaning oldingi shoxchalari motoneyronlaridan muskulga 
boradigan impulslar; b)shartli ravishda - muskulni o`zi ning refaolligi, ya’ni ma’lum 
ko`zgolishlarda javob berish kuchi. Muskulni refaolligi uni fiziologik ko`ndalangi, tolasi 

---

41 
yo’g`onligi, uni qo`zg`ala olishi darajasi va boshqa tuzilishidagi bir qancha 
hususiyatlariga, markaziy nerv tizimsiga trofik(adrenalin-simpatik tuzumi orqali amalga 
oshiriladigan ta’siriga; shu daqiqadagi muskul uzunligi va boshqa holatlar, omillarga 
ham bog`liq . Muskul zo` riqishi darajasini zudlik bilan o`zgartirishda unga keladigan 
effektli impulslar harakteri etakchi mexanizmlardan biri hisoblanadi.(22,24,27) 
Yuk (og`irlik) kutarish, mashqlanish o`zining universalligi bilan qulay bo`lib ular 
yordamida faqat eng kichik musqo`llar guruxigagina emas, xatto eng yirik musqo`llar 
guruxiga ham ta’sir etishi mumkin. Ularni dozalash oson. Lekin bir qator salbiy 
hususiyatlari ham mavjud. Og`irlik bilan ishlash mashqlarida dastlabki holat muhim rol 
o`ynaydi. U albatta yukni statik holda ushlashni talab qiladi. Agarda yukni massasi og`ir 
bo`lsa dastlabki holatda turish qiyinlashadi. Bu o`z navbatida harakatni hal qiluvchi 
fazasida diqqatni kontsentratsiyalashda, qiyinchilikni yuzaga keltiradi. Bundan tashqari 
ahamiyatli massaga ega bo`lgan snaryadda birdaniga katta tezik berish qiyin xoxlaysizmi 
yo’kmi harakatning birinchi qismi(boshlanishi) sekin bajariladi. Harakat ritmi majburiy 
astalik bilan ortib boruvchi bo`ladi. Bu o`z navbatida lozim bo`lgan musqo`llar guruxiga 
zo`riqish berishda qiyiinchiliklarga sabab bo`ladi.(15,23,27) 
Egilib yana asli holatiga ulug`digan jixozlardagi qarshiligilarni engin bilan 
mashqlanish uchun harakatni oxiriga borib zo`riqishni ortirilishi harakterlidir. O`z tanasi 
og`irligini bilan bajariladigan mashqlar odatda gavdaning tayanch apparatlari yordamida 
bajariladi. Bunda tananing muskul apparati kuch namoyon qilishda o`tkazadi, ya’ni bir 
oz tayanish (proksimal)dan yuqori bo`lmagan kuch sarflaydi xolos. Oqibatda qandaydir 
harakatda tananing shaxsiy vazni yoki uning og`irligiga teng qarshiligini yengish kerak 
bo`lsa bu kuch namoyon qilish nuqtai nazaridan ancha yengil kechadi. Masalan, devorga 
suyanib kaftga tayanib kulda turishda qo`llar tirsak da bukib to`g`rilanganda o`z vazni 
uchun sarflangan kuch shu vazndagi shtangani ko`tarishdan yengilrok tuyuladi.(18,19,21) 
Kuchni rivojlantirish uchun taxminiy mashqlar. O`z gavdasi massasi bilan malol 
keladigan zo`riqish bilan namoyon qilinadigan mashqlar: perekladinada tortilishlar; 
polda, skameykada yotib kulga tayanib kulni tirsakdan bukish va to`g`rilashlar; 
skameykaga o`tirgan holda gavdani egish va to`g`rilash; orka bilan yotib oyoqlarni 

---

42 
kutarib uni uchini peshonaga tekkazish; gimnastika devori, perekladinaga osilib oyoqni
to`g`ri burchak hosil qilguncha kutarib tushurish; sakrash; musqo`llarni zo`r berib 
maksimal 
zo`riqtirish 
va 
maksimal 
bo`shashtirish(“iloji 
boricha” 
muskulni 
taranglashtirish va keskin ularni bo`shashtirish); mashqni musqo`llar bajara olmay
qolgungacha, 3-4 urinishda bajarish. 
Amartizator va espanderlar bilan mashqlar. Amartizatorlar gimnastika devori 
reykasiga maxkamlangan. Turlicha dastlabki holatlarda tik turib, yetib olgan holda 
qo`llar bilan harakatlar-pastga, yon tomonlarga, yuqoriga; shu harakatlar faqat bir qo`l 
bilan; qo`llarni aylantirishlar, burishlar, yelka bilan burilishlar.(16,17) 
Elka oldi - tirsak harakatlari bilan mashqlar turlicha dastlabki holatlarda bukish va
to`g`rilashlar( qo`llar oldinda holatidan o`nga, yon tomondan yuqoriga, pastga); 
gimnastika devoriga yonlamasiga turib(o`ng chap yonbosh bilan) yelka oldi suyagini 
ichkariga, tashqariga burishlar. Kaft harakatlari; bukish va to`g`rilashlar, uzoqlashtirish 
va yaqinlashtirishlar; aylantirish va boshqalar. Suzuvchini, uloqtiruvchini(orqaga 
o`rnashtirilgan amartizatorlardan foydalanib) harakatlarni taqlid qilish bilan(imitatsiya). 
Engashish, tanani burishlar, aylantirishlar o`tirib turishlar bilan qo`l harakatlari. 
Har bir mashq 6-12 marotabagacha takrorlanadi. 2-3 o`rinishdan so`ng musqo`llarni 
bo`shashtirish uchun mashqlar bajarish tavsiya qilinadi. 
E’tibor berilsa insonning hayotiy faoliyati( ishlab chiqarishda, hayotda, sportda) biz 
o`rganayotgan sifatlarni belgilangan darajada rivojlanganligiga bog`liq . Ular qanchalik 
rivojlangan bo`lsa organizmning ish qobiliyati shunchalik yuqori bo`ladi, mehnat 
faoliyatida nisbatan oz muskul energiyasi hisobiga samarali ish bajaradi, shug`ullanuvchi 
salomatligiga uni uzoq vaqt faol hayotiy faoliyatini ta’minlaydi, tashqi muhitning hamda 
ishlab chiqarishdagi zararli ta’sirlarga nisbatan organizmini qarshi tura olishi 
kuchayadi.(17,18,30) 
Jismoniy sifatlar insonni ma’lum yoshdan navbatdagi yosh kategoriyasiga o`tishi 
bilan tabiiy ravishda o`zgaradi. bunday o`zgarish yosh bilan bog`liq bo`lgan
rivojlanishlar yoki o`zgarishlar deb tushuniladi. Yosh bilan bog`liq jismoniy sifatlarni 
rivojlanishi nisbatan sekin va notekis boradi. 

---

43 
Jismoniy sifatlarni rivojlantirishning asosida organizmning ish qobiliyatini 
boshlang`ich darajasini oshirish maqsadida oshirib berilgan yuklamalarga javob bera 
olishi hususiyati unga javoban reaksiyasi deb tushuniladi. Organizm jismoniy yukga 
o`zidagi mavjud zaxiralarini jalb qilish orqali javob beradi. Mashq bajarish davomida 
energiya resurslari sarflanadi, asta-sekinlik bilan charchoqni his qila boshlanadi. 
Charchoq hosil bo`lgan mashg`ulotdan so`ng ish qobiliyati pasaygan holda qoladi, so`ng 
u asta sekinlik bilan tiklana boshlaydi. Ish qobiliyatini tiklanishi ish boshlangungacha 
bo`lgan holatga etib uni ortishi davom etaveradi (bu fiziologik qonun), shunday qilib 
organizm energiya resursini son jixatdan sarflanganini tiklab ulguradi. Bunday yuqori
tiklanishda ish qobiliyatini oshgan fazasi vujudga keladi. Bu faza bir oz vaqt ichida 
ushlanib turadi va son’g dastlabki holatga pasayadi. SHunday qilib jismoniy mashqlar 
bilan shug`ullanish mashg`ulotlaridan so`ng organizmni holatida uchta fazani kuzatish 
mumkin: charchash, dastlabki holat darajasigacha tiklanish, ish qobiliyatini dastlabki 
darajadan yuqoriroq ortishi.(16,17,29,30) 
Agarda keyingi mashg`ulot charchash fazasiga to`g`ri kelib qol’sa charchoqni 
ustma-ust to`planishi sodir bo`lib u to’lishga aylanadi. 
Shug`ullanish organizmning energiya resurslarini tiklanish fazasiga to`g`ri kelsa ish 
qobiliyati aytarli darajada oshmasligi, ish qobiliyatini yuqori darajadaligiga to`g`ri kelsa 
organizm jismoniy yukga tayyorligi, katta xajmda mashq bajarishni uddalay olishligi 
amaliyotda va fanda isbotlangan. SHunga ko`ra trenirovkalar organizmni yuqori
ishchanlikka ega bo`lgan fazalarda o`tkazilsa shug`ullanganlik darajasi doim o`sishi 
ko`zatilmoqda. Masalan, kuch talab qiladigan mashqlar bilan shug`ullanish 
mashg`ulotlarining chastotasi qator omillarga, xususan shug`ullanuvchilarning 
tayyorganligiga 
bog`liq. 
Tajribada 
isbotlanishicha 
shug`ullanishni 
endigina 
boshlaganlarda mashg`ulotlarni xaftada uch marotaba o`tkazish 1, 2 yoki 5 marotabali 
mashg`ulotlardan yuqori samara bergan, yuqori malakali sportchilarda esa 
mashg`ulotlar chastotasi ko`proq.(12,13,15,19) 
Shug`ullanganlik faqat tizimli mashg`ulotlardagina ortadi va uni to`xtatish bilan 
shug`ullanganlikni keskin pasayishi kuzatiladi. Jismoniy tarbiya jarayonida tanaffuslarga 

---

44 
yo`l qo`yilmaydi. Chunki mashg`ulotni ijobiy effekti yo’qoladi. Ijobiy effekt foni ( 
soyasi) muximdir. Zararli o`zgarishlar tanaffusning 5-7 kunlaridayok keskin namoyon 
bo`ladi. 
Muskul 
kuchi 
ozayadi, 
harakat 
tezligi 
susayadi, 
chidamlilik 
yomonlashadi.(20,24) 
Jismioniy tarbiya jarayoning- jismoniy sifatlarni rivojlantirishning uzluksizligi 
jismoniy kamolotga erishish uchun optimal sharoit yaratadi. Yukni intensivligi va 
xajmi, dam olish bilan shug`ullanishni(yukni) to`g`ri navbatlashuvini tizimliligi 
buzilishi, juda ham yuqori yoki past yuklama tanlash mashg`ulotlardan kutilgan 
natijaga olib kelmasligiga sabab bo`lishi mumkin kuzatilmoqda. 
Kuchning jismoniy sifati ostida odam organizmida ruxiy fiziologik jarayonining o`zaro 
harakati tushuniladi va u tashqi qarshiligini faol yengishga imkon beradi va tashqi 
kuchlarga qarshi turadi. 
Jismoniy sifat ostida kuch odam organizmining ruxiy fiziologik jarayonining o`zaro 
harakati tushunilib tashqi qarama qarshiligini yengib o`tishga va tashqi kuchlarqarshi 
turishga faol imkon beradigan kuchlar tushuniladi.(13,14,16) 
Kuchning sifati tashqi muhitga odamning jismoniy ta’sirini ta’minlaydigan kuchlilik 
qobiliyatlarining yig`indisi bilan belgilanadi. Kuchlilik sifati odamni muskul zo`riqishi 
ta’siri orqali rivojlanadigan harakat kuchi bilan harakterlanadi. 
Harakat kuchi muskul kuchlarini o`zaro to rtilishidir. Harakat kuchining ko`pligi tashqi 
omillarga bog`liq (tashqi muhit fazoda gavda va uning qismlarini joylanishi) va ichki
omillar (odamni ruxiy holati va musqo`llarni funksional holati).(17,19.21) 
Yuk odamni harakatiga ta’sir qiladi. Odam harakatsiz ob’ektga tezlik berishga yoki 
uni fazoda harakatini to`xtatishga intiladi. Ob’ektning massasi ko`payishi bilan 
harakat kuchi ko`payadi tezlanish esa kamayadi. 
Maksimal kuch ta’siri shunday ob’ekt massasida namoyon bo`ladiki qachon uning 
harakatlanishi uning harakatlanishi mumkin bo`lmay qolganda hosil bo`ladi. 
Sifatlarni ruxiy fiziologik mexanizm ish rejimi sharoiti bilan musqo`llarni qisqarishini 

---

45 
boshqarib borishga bog`liqdir.(12,13,19,22,25) 
Musqo`llarni funksional holati: 
1. Birichnidan markazdan kelayotgan impulslar chastotasiga. 
2. Zo`riqishni ta’minlaydigan harakat birligining soniga 3. Musqo`llarning uyg`onishi 
va qisqarishini tezligi va elastikligiga bog`liqdir. 
Odamni harakat kuchi absolyut va nisbiy kuchga ajratiladi. Absolyut kuch odam 
vaznini hisobga olmasdan musqo`llarni zo`riqishini maksimal ko`rsatkichlari bilan 
aniqlanadi. 
Nisbiy kuch absolyut kuchning o`z vaznini nisbati bilan aniqlanadi. 
N.k. absolyut kuch = 100 kg 
O`z vazni = 60 kg 
Qisqa vaqt ichida namoyon bo`ladigan kuch «Portlovchi kuch» deyiladi. Mashq
qilganlik darajasini satxi teng bo`lgan sportchilarda tana og`irligini o’shishi absolyut 
kuchini o`sishga olib keladi va nisbiy kuch xajmi pasayadi.(9,23) 
Jismoniy tarbiya sifatlari kuchini tarbiyalash harakat vazifalarini yechish orqali 
amalga oshiriladi. Vazifalar sharti shunday talab qilinadiki, ular asta-sekin katta 
muskul guruxlarni ishga jalb qilishni ta’minlansin va kam rivojlangan musqo`llarni 
rivojlantirsin. Muskul guruxlarga ta’sir qilish harakat faoliyatlar bilan yaratiladi va har 
xil biomexaniq tuzilishigi ega bo`lmasligi kerak. (kichik yoshlarda o`zining og`irligini 
yengib o`tish mashqlar). 
Og`irliklar bilan qo`llaniladigan harakatlar ta’sir qilish kuchini oshiradi va zo`riqishga 
bog`liq bo`ladi. Ko`p zo`riqish yurak kon tomir tizimsiga ta’sir qiladi. 
Kuchlilik sifatlarini tarbiyalash o`yin jarayonida amalga oshiriladi. 
Kuchlilik qobiliyatlarini harakteristikasi. 
Kuchlilik qobiliyatlar dinamik va statik ish rejimida muskul zo`riqishi bilan 
belgilanadi.(13,14,22) 

---

46 
1.
Muskul uzunligini o`zgarishi bilan harakterlanadi va tezkorlik kuchlilik 
qobiliyatlariga ta’sir qiladi. 
2.
Zo`riqishda muskul uzunligining doimiyligi bilan o`zining kuchlilik qobiliyati. 
Jismoniy tarbiya amaliyotda «Dinamik kuch» va «Statik kuch» deb yuritiladi. Harakat 
faoliyatini mazmuniga qarab muskul faolligi bir necha rejimda bo`ladi. 1.yengib 
chiquvchi. 2. yo’l beruvchi. 3. Saqlab turuvchi. 
Tezkorlik kuchlilikni rivojlantirish metodlari mashqlarni takroriy bajarish va aylanma 
trenirovka metodidir. 
1.
Takroriy bajarish metodi aniq muskul guruxini tezkorlik kuchlilik 
qobiliyatlarini rivojlantirishga imkoniyat yaratadi. (shtangani ko`krakdan ko`tarish elka 
musqo`llarini rivojlantiradi). 
Takrorlash metodida doimo usayotgan va moslashtirilgan qarshiligi bilan dinamik
mashiqlarni majmuasidan foydalaniladi.(13,14,27.29) 
Yoshidan jinsidan va og`irligining xajmidan kelib chiqqan holda mashqlar soni 6-10 
ga etishi mumkin.Doimiy qarshiligi bilan bajariladigan mashqlar og`irlik xajmi 
saqlanishi bilan (tosh ko`tarib turish) harakterlanadi. 
2.
Aylanma trenirovka metodi har xil muskul guruxlariga kompleks ta’sir qiladi. 
Mashqlarni shunday tanlash kerakki har bir kelgusi mashqlar yangi guruxlarni ishga jalb
qilsin. 
Bu metod ish bilan dam olishni almashtirishda yuklashni oshirishga yordam beradi. 
Muskul guruxlarini tezkorlik kuchlilik imkoniyatlarini kelib chiqishi ipga tortilgan 
yoki harakatlarni son birligi bilan belgilanadi. 
Bunda 2 ya’ni: 
1. Mashqlarni maksimal zur berishi. 
2.Chegaraga yaqin bo`lmagan zur berishi ogirliq bilan bajariladigan mashqlar. 
1.Maksimal zo`r berish harakat faoliyatini og`irligi maksimal yoki shunga yaqin 
bo`lganlarni bajarish (maksimal xajmidan 90-95 foiz). Bu muskul apparotini maksimal 

---

47 
jalb qilishga va muskul kuchini o`stirishga yordam beradi. Musqo`llarni zo`riqishi 
ruxiy zo`riqishni talab qilib nerv markazini katta qo`zg`alishga olib keladi va natijada 
ko`p muskul guruxlarni ishga jalb qiladi. Harakat texnikasini takomillashtirishni 
qiyinlashtiradi.(13,29,30) 
2.Chegaraga yaqin bo`lmagan mashqlar harakat jarayonini kam og`irlikda takrorlash 
soni yuqori maksimal bo`lgan darajada bajarish bilan harakterlanadi. Bu katta xajmda 
ish bajarishga imkoniyat yaratadi va muskul massasini ko`paytiradi. O`zining kuchlilik 
qobiliyatilari musqo`llarning izometrik zo`riqish sharoitida kelib chiqadi va uning 
qismlarini saqlab turishni ta’minlaydi. Odamga tashqi kuch ta’sir qilganda o`z holatini 
saqlab turishni ta’minlaydi. 
II.BOB.TADQIQODNING VAZIFALARI, USLUBLARI VA TASHKIL ETILISHI 
2.1. Tadqiqotning vazifalari: 
13-14 yoshli basketbolchilarining jismoniy sifatlarini rivojlantirishda xarakatli 
o’yinlarni samaradorli qo’llash
13-14 yoshli basketbolchilarining jismoniy sifatlarini rivojlantirishda estafetali 
o’yinlarni samaradorli qo’llash 
13-14 yoshli basketbolchilarni turli xil tayyorgarlik tamonlarini
aniqlovchi mashq qilish faoliyatiga samarali ta’sir ko’rsatuvchi omillarni
aniqlash; 
13-14 yoshli basketbolchilarini sport mashg’ulitlari va jismoniy tarbiya dars 
samaradorligini oshirishda xarakatli va estafetali o’yinlarni qo’llash bilan sifat 

---

48 
ko’rsatkichlarini aniqlash 
13-14 yoshli basketbolchilarining jismoniy sifatlarini rivojlantirishda xarakatli va 
estafetali o’yinlaridan foydalanishning o’rni samarali ekanligini aniqlab, tajribada 
asoslash. 
2.2. Tadqiqot ishining uslublari: 
Adabiyotlarni tahlil qilish, kuzatish, suxbat, anketa so’rovnoma, eksperiment. 
2.2.1. Uslubiy adabiyotlardan olingan ma’lumotlar tahlili va ularni
umumlashtirish. 
Ilmiy tadqiqotlar hamda jismoniy qobiliyatlarni rivojlantirish muammolariga oid 
adabiy ma’lumotlarni umumlashtirish davomida quyidagi masalalar bo’yichae’lon
qilingan ishlar tahlil qilindi 
2.2.2. Pedagogik kuzatuv. 
13-14 yoshli basketbolchilarni sport mashg’ulotlarida ularning jismoniy 
sifatlarini oshirish uslublari bo’yicha xarakatli va estafetali o’yinlarni qo’llashning 
o’ziga xos xususiyatlarni ochish uchun pedagogik kuzatuvlardan foydalanildi. Tadqiqot
jarayonida Urganch shahridagi 29 sonli umumtalim makabida o’tkazilgan
mashg’ulotlarining ma’zmuni, basketbolchilarning u yoki bu vaziatni bajarishga
munosabati, harakatli o’yinlar o’ynash davomida sportchilar duch keladigan 
qiyinchiliklar, jismoniy mashqlarni to’g’ri bajarish malakasi va boshqa ko’rsatkichlar 
tahlil qilindi.
2.2.3. Pedagogik testlash. 
Urganch 29 sonli umumtalim makabining 13-14 yoshdagi basketbolchilarning 
jismoniy sifatlarini rivojlantirishda jismoniy sport mashg’ulotlarida ularning jismoniy 
sifatlarini oshirish uslublari bo’yicha xarakatli va estafetali o’yinlarni qo’llashgan 
iborat. 
2.2.4. Pedagogik tajriba va nazorat. 
Pedagogik tajriba Urganch 29 sonli umumtalim makabida jismoniy sifatlarni 

---

49 
rivojlantirish bo’yicha amaliy samaradorligini qo’llash, shuningdek, ularning o’zaro
ta’sirini aniqlash maqsadida o’tkazildi. Pedagogik tajriba Urganch 29 sonli 
umumtalim makabida o’tkazildi. 
Foydalanilgan o’yinlar: xarakatli o’yinlar “To‘p uchun kurash, To‘pni oldirma, 
“Xo‘rozlar jangi”, “Ovchilar va o‘rdaklar”, “Qal’ani himoyalash”, “Quvlashmachoq”,
“
Kun va tun
”,
“
Nomerlarni chaqirish
”,
“
Bo‘ri—g‘ovda
”,
,
“
Etakchiga to‘p 
berma
”, “Qarg’a va chumchuqlar”,.. 
Estafetali o’yinlar: ”
To‘plar poygasi
”,” G’ovlardan aylanib o’tish”, “Govlardan 
sakrab o’tish”, ”Savatga to’p tashlash”, “Chaqqon oyoqlilar”…. 
2.2.5. Matematik statistika uslublari. 
Matematik statistik uslub–bu ilmiy tadqiqot ishi bo’yicha olingan ma’lumotlarni 
matematik hisoblashdan iborat, ya’ni natijalarning yig’indisi, olingan natijalarning 
o’rtacha arifmetik ko’rsatkichlari aniqlangan. 
2.3. Tadqiqotni o’tkazilishi 
Tadqiqot ikki bosqichda tashkil etildi. Birinchi bosqichda tadqiqotning ilmiy
yo’nalishini aniqlash bo’yicha ish olib borildi, adabiyotlar tahlil qilindi. Pedagogik 
izlanishlar tajribasini o’tkazish va tadqiqotni tashkil etish dasturi ishlab chiqildi 
(2019 yilning fevral, mart, aprel). 
Ikkinchi bosqich Urganch shahar Urganch 29 sonli umumtalim makabida
2019 yilning fevraldan aprel oyigacha davom etdi. Bu bosqichda 13-14 yoshli
basketbolchilarining jismoniy sifatlarini rivojlantirishni xarakatli va estafetali 
o’yinlaridan foydalangan xolda basketbolchilarning jismoniy sifatlarini oshirish ustida 
tadqiqotlar o’tkazildi. 29 sonli umumtalim makabida jismoniy tarbiya dars jarayonida
qo’llanilgan xarakatli va estafetali o’yinlarni jismoniy sifatlarni rivojlantirish
xususiyatiga ko’ra basketbolchilarni jismoniy tarbiyasi bilan shug’ullanuvchi tajribali
usuliyatchilar tomonidan amalga oshirildi. Butun tadqiqot davri davomida ilmiy- 

---

50 
uslubiy adabiyotlar ustida uzluksiz ishlandi, 29 sonli umumtalim makabidining ilg’or
tajribasi o’rganildi, shuningdek, 13-14 yoshli basketbolchilarning mashg’ulotlar
jarayoni ustidan pedagogik kuzatuvlar olib borildi. Tadqiqotda 20 nafar o’quvchilar 
tanlab olindi. 10 o’quvchi nazorat guruhiga va 10 o’quvchi tadqiqot guruhlariga ajratilib 
tadqiqot olib borildi. Tadqiqotdan so’ng har ikkala guruhda natijalar aniqlandi va tahlil 
qilindi.
1. Basketbol to‘pini erga urib kelib, sakrab turib jarima chizig‘idan savatga to‘p 
otish,
2.60 metrga yugurish. 
3.Arg’amchida sakrash (1daq). 
4.Yugurib kelib kichik to’pni uloqtirish (metr). 
Qayd etilgan tadqiqot uslublarini qo‘llash tartibi va ularning mazmuni muvofiq 
bandlarda to‘liq aks ettirilgan. 
III.BOB. TADQIQOT NATIJALARI VA ULARNING MUHOKAMASI 
3.1. 13-14 yoshdagi basketbolchilarning jismoniy sifatlarini rivojlantirishda 
xarakatli va estafetali o’yinlarining tajribasini o’rganish natijalari 

---

51 
I 
Is
h
n
i
n
g
m
a
q
s
a
d
i 
nazorat 12 nafar shug’ullanuvchi va tajriba 12 nafar shug’ullanuvchi guruhlariga 
ajratilgan. 13-14 yoshli basketbolchilda xarakatli va estafetali o’yinlarning 
jismoniy sifatlarni rivojlantirishda qanday ta’sir k
o’
rsatishini pedagogik tadqiqot 
yordamida 
o’
rganishdan iborat. 
Nazorat guruhi amalda q
o’
llanilib kelinayotgan ananaviy usul (URM va MRM) 
asosida shug’ullanib bordilar. Tajriba guruhida q
u
yidagi xarakatli va estafetali 
o’
yinlari q
o’
llanildi: 
Xarakatli o’yinlar Estafetali o’yinlar:
1.To‘p uchun kurash
1.To‘plar poygasi
№ 
F.I.O 
Fevral
Mart 
Aprel
Ko‘rsatkichlar
(sek-to‘p soni) 
Ko‘rsatkichlar
(sek-to‘p soni) 
Ko‘rsatkichlar
(sek-to‘p soni) 
1.
Ataeva Mexribon
38-1 
37-1 
36-1 
2.
Axmedova Nodira 
39-1 
39-0 
38-1 
3.
Raxmanova Dibar 
37-1 
37-1 
39-1 
4.
Yoldasheva Asal 
39-1 
37-1 
37-1 
5.
Rustamova Robiya 
36-1 
35-1 
36-1 
6.
Davletova Roxat 
35-1 
34-1 
32-1 
7.
Kenjaeva Salomat 
38-2 
37-1 
35-0 
8.
Erkaeva Zuxra 
37-1 
36-1 
36-2 
9.
Qutimova Go’zal 
35-1 
36-1 
34-1 
10.
Saidova Rano 
35-1 
35-1 
36-1
11.
Satimova Maqsuda 
36-1 
35-1 
33-1 
12.
Olimova Manzura 
40-1 
38-2 
38-1 
O‘rtacha
37,1-1,2 
36,7-1 
35,5-1

---

52 
2.To‘pni oldirma 2. G’ovlardan aylanib o’tish 
3.Xo‘rozlar jangi 3. Govlardan sakrab o’tish 
4.Ovchilar va o‘rdaklar
4.
Savatga to’p tashlash 
5.Qal’ani himoyalash 5.Chaqqon oyoqlilar 
6.Quvlashmachoq 
7.Kun va tun 
8.Nomerlarni chaqirish 
9.Bo‘ri-g‘ovda 
10.Etakchiga to‘p berma 
11.Qarg’a va chumchuqlar 
Yuqorida qayd etilgan xarakatli va estafetali o’yin turlaridan mashg’ulot 
jarayonlarida qo’llanildi.
 
Basketbol to‘pini erga urib kelib, sakrab turib jarima
chizig‘idan savatga to‘p otish natijalari (Nazorat guruhi)
1 jadval
Sportchi basketbol maydonining markaziy chizig‘ining o‘rtasida to‘p bilan tayyor 
turadi. Hakamning signali berilgandan so‘ng sportchi to‘pni erga urib jarima chizig‘iga 
kelib savatga sakrab turib to‘pni otadi, savatga tushgan yoki tushmagan to‘pni ilib 
sportchi qarama-qarshi tomondagi jarima chizig‘iga kelib sakrab to‘p otadi. Mashqda 
vaqt va tushirilgan to‘plar soni ko‘rsatkichlari aniqlanadi. 
Tadqiqot natijalari shuni ko’rsatdiki, nazorat guruxida fevral oyida basketbol 
maydonida harakatlanish ucun o’rtacha
37,1 daqiqa natijasi qayd 
qilingan. Savatga
to’p tushishlar soni 1,2 teng. Mart oyida basketbol maydonida harakatlanish ucun 
o’rtacha 36,7 daqiqa, may oyida esa 35,5