A ularni anglash

Ma’lumki, shaxsning sotsializatsiyasi asosan maktab yillariga to’g’ri keladi. Shuning uchun ham maktab oldiga qo’yilgan asosiy vazifalardan biri bolaning kamoloti uchun barcha sharoitlarni yaratish, uning individual va psixologik xususiyatlarini hisobga olgan holda ta’lim va tarbiyaning eng makbo’l shakllarini joriy etishdir. Lekin hammaga ma’lumki, hozirgi sharoitda maktab oldida ko’plab muammolar, hal qilinmagan masalalar mavjudki, ular barchasi maktabga har taraflama yerdamni takozo etmoqda. Oxirgi yillarda O`zbekiston Respublikasi Prezidentining ko’rsatmalariga asosan yeshlarning laekatlarini ilk yeshligidan aniqlash, ular iqtidorini har taraflama ustirish vazifalari o`quvchiga individual yondashuvning zarurligini, ukishning differensial bo`lishini talab qilmoqda, shunga yarasha maktab va jamoatchilik oldiga qator muammolarni keltirib chiqarmoqda. Testlar vositasida bilimlarni tekshirish, oliy o`quv yurtlariga va ta’limning barcha tarmoqlariga ham test sinovlari orqali kabo’lning amalga oshirilishi psixologik xizmatning tezrok Yo’lga qo’yilishini talab qilmoqda. Ijtimoiy psixologiya ham davrimizning maktab oldiga kuyayotgan talablari, uning hozirgi kunlarda boshdan kechirayotgan qiyinchiliklarni hisobga olgan holda, o`z oldiga :

a) ularni anglash:

b) ilmiy analiz qilish va :

v) oldini olish Yo’llarini kidirib, Yo’l-yuriklar ko’rsatish vazifasini kuymoqda.

Maktabga borgan ijtimoiy- psixolog nima ishlarni qilishi mumkin? U:

1. Maktabda tashqil etilgan psixologiya xizmati avvalo psixologdan usha maktab sharoitini har tomonlama, tulik o’rganib chiqishni, har bir yesh xususiyatlariga qarab, individual va guruhda ishlash uslublarini aniqlashi lozim.

2. Maktab psixologi bolalar o’rtasida uchrab turadigan psixik rivojlanishdan chekinish hollarini tulik o’rganishi unga sabab bo`lgan ijtimoiy-psixologik shart-sharoitlarni analiz qilishi lozim.

3. Maktab psixologida turli yeshli bolalar bo`yicha ularning qobiliyatlari, va kasbga qiziqishiga doir aniq ilmiy analizlar, test natijalari asosida to’zilgan malumotlar blanki bo`lishi kerak. Bu malumotlarga asoslanib, psixolog bolalarga alohida-alohida yendoshish, ayrimlariga kushimcha darslar tashqil etish, maktab, oila xamkorligida bolalardagi qobiliyatlarni ustirish bilan bog’liq aniq ko’rsatmalar ishlab chikmogi lozim.

4. Maktab psixologi umuman maktabdagi alohida sinflardagi ruhiy holatlarni o’zaro munosabatlar bilan bog’liq bo`lgan psixologik muxitni aniqlashi va rasmiy va norasmiy liderlar o’rtasidagi munosabatlarni chukur o’rganib, maktab mamuriyatiga tarbiyaviy ishlar bo`yicha direktor o’rinbosariga kerakli Yo’l-yuriklarni berib turishi kerak.

5. Bundan tashkari, maktab psixologi turli mojarolar, ziddiyatlar tartibbuzarliklarning oldini olish, ularning tabiatini o’rganish chora-tadbirlari bo`yicha konsultatsiyalar tashqil etishi kerak. Bunday konsultatsiyalar alohida ota-onalar va pedagoglar jamoasi uchun tashqil etiladi. Amaliy psixolog faoliyatining yana bir tomoni turli masalalar bo`yicha ukituvchilar jamoasiga konsultatsiya va yerdamlar berishdir.

Yo’qoridagi vazifalardan kelib chiqib, maktab psixologi faoliyatning asosiy yo’nalishlarini belgilashi mumkin. Ular diagnostik va tuzatish ishlari (har qanday rivojlanish jarayonidagi cheklanishlar, orqada qolish holatlarini aniqlab, chorasini topish, ularni oldini olish) psixo-profilaktik ishlar (psixogigiena, bolaning psixologik jixatdan normal rivojlanishini ta’minlovchi sharoitlar yaratish); psixologik konsultatsiyalar, ukituvchilar, ota-onalar va o`quvchilarning psixologik savodxonligini kutarish; psixologiyada qo’llaniladigan metodlarni konkret shartlarga moslashtirish, ulardan samarali foydalanish, to’plangan ilmiy ma’lumotlarni sistemali tarzda analiz qilib borish, testlar to’zish, ularning sezgirligini ilmiy asoslash va har bir bola qobiliyatini, qolaversa, ukituvchilar bilimdonligini testlar yerdamida muntazam tekshirib ilmiy xulosalar va ko’rsatmalar tayorlash kabilardan iboratdir.

O’ylaymizki, Respublikamizda maktabga psixologik xizmat ko’rsatish ishlarini takomillashtirish kelajagimiz bo`lgan bolalarimizni jamiyat oldida turgan ulkan va ulugvor ishlarga tayorlashga o’zining munosib hissasini kushadi;

Umuman jamiyatning psixologiya fani oldiga kuygan talablari ko’p. Ularni kondirish uchun jumxuriyatimizda avvalo keng ilmiy tadqiqot ishlarini rivojlantirish ularning natijalarini dadil amaliyotga tadbiq qilish davri kelgan. Amaliyot bilan nazariya o’rtasidagi bog’liqlik har bir ilmiy goyani hayotga tadbiq qilish psixologlar oldida turgan asosiy vazifalardandir.

Maktab psixologik xizmatining predmetini aniqlashda aniq hamma tomondan tasdiqlangan bironta fikr mavjud emas. Lekin bu jarayon o’zining ko’p yillik tarixiga ega bo’lishiga qaramasdan psixologiya fanlari qatorida yangi bir yo’nalishni kasb etadi. Chunki bu faoliyatda 3ta bir-birlari bilan bog’lik bo’lgan hodisalar uz mohiyatini topadi:

1.Maktab muammosiga kiradigan ilmiy psixologik muammo.

2.Amaliyotchi psixologning faoliyati.

3. Maktab psixologik xizmatini tashkil qilish jarayoni va uning tizimi.

Shulardan kelib chikkan holda maktab psixologik xizmatini ham 3ta yo’nalishda kurib chikish uning predmetini tashkil qiladi.

Ilmiy yo’nalish maktab psixologik xizmat jarayonini metodologik asosini ishlab chikishni takozo qiladi. Asosiy vazifa ilmiy tadqiqot ishlari olib borish, psihodiagnostika jarayonini ishlab chikish, ularni ham nazariy ham amaliy mohiyatlarini ochib berishga qaratilgan rivojlanuvchi uslublarni topish va maktab psixologik dasturini ishlab chikish. Bu ilmiy tadqiqot ishlari bilan shug’ullanuvchi ilmiy xodim maktab amaliyotchi psixolog ko’rsatmalariga asosan ish tutishi kerak, ya’ni u buyurtma bajaruvchi sifatida borishi kerak. Amaliy yo’nalish psixologik bilimlarni halk ta`limi hodimlari tomonidan amaliyotda kullanishini kuzda tutadi. Ko’rinib turibdiki amaliy va amaliyotga qaratilgan yo’nalishlarda psixologik xizmat tulaligicha ilmiy yo’nalishining rivojlanishi bilan boglik. Ilmiy yo’nalish nazariy koncepciyani shakllantiradi va maktab psixologik xizmatining mazmunini, mohiyatini aniqlab beradi. Hozirgi davrda maktab psixologik xizmat faoliyatida 2 ta asosiy yo’nalish mavjud. Ular zamonaviy va kelgusini kuzlagan.

Zamonaviy yo’nalish hayotiy muammolarni echishga qaratilgan bulib, maktab ta`lim-tarbiya jarayonida uchraydigan qiyinchiliklarni bartaraf qilishga qaratilgan. Kelgusini kuzlagan yo’nalishi har bir shahsni shahsiy xususiyatlari shakllantirishga, ularni jamiyat oldidagi psixologik tayyorgarlik hislarini shakllantirishga qaratilgan. Bu yo’nalishlar uzaro boglik bulib kelgusini kuzlagan vazifalarni amalga oshirishda o’quvchilarga ularni ota-onalariga yaqindan yordam beradilar. Amalda psixologlar tomonidan o’quvchilarga nisbatan boshlangich va ohirgi maqsadlarni bir-birlari bilan to’qnashish imkoniyatini hosil qilish zarur shart - sharoitdir.

Boshlangich maqsad-psixolog bilan o’quvchilar ta`siridir ya`ni kerak bulib kolsa o’quvchilarni maktabga tayyorlash shahsiy xususiyatlarini aniqlash ta`lim-tarbiya jarayonida mukobillashgan uslublarni izlab topishdan iboratdir. Oxirgi maqsad - psixolog bilan o’quvchilar ta`siridir, yaьni ularni psixologik tarzda hayotga tayyorlash, hayotda o’z-o’zini anglash, ijtimoiy va kasbiy jihatdan o’zlarini bilishdan iboratdir.Bu jarayon katta maksab yoshida shakllanib, o’quvchilar uzlarini har tomonlama hayotga tayorlanish hislarini ongli ravishda ifoda qiladilar. Natijada asta sekinlik bilan katta hayot bo’sag’asi tomon yo’l oldilar. Bu inson psixologik tizimini tula shakllanishi emas. Birok shakllanishi uchun imkoniyatlar yaratib beradigan faoliyat turidir, yoshlarni tula shakllanishlari uchun turli imkoniyatlar yaratish maktab psixologi zimasiga katta mas`uliyat yuklaydilar.

Manbalarda ko’rsatilishicha, maktab psixologik xizmat o’zida yoki maktabdan tashkaridagi muassasalarida ishlashlari bilan boglik. Bu modullarni biri o’ziga hosxususiyatga ega. Birinchi modul psixologlar guruhini tuman, shahar halk ta`limi bulimlari koshida ishlashlarini nazarda tutadi. Ular o’qituvchilar va ota-onalar uchun foydali bo’lgan psixologik ma`ruzalar yigindisini tashkil qiladilar. Demak, tuman va shahar mikyosida o’qituvchilar va ota-onalarining psixologik bilimlar doirasini kengayishiga yaqindan yordam beradilar. Ma`ruzalar mavzulari ta`lim tarbiya jaranini rivojlantirishga, o’qituvchilarga mavjud bo’lgan psihiatrik nuksonlarni yukotish usullarini diognostika turli maslahatlar berishiga muljallangan bo’lishi kerak. Ma`ruza mavzulari psixologik guruh a`zolarining psixologik bilimlariga mos bo’lishi kerak. Misol sifatida tubandagi ma`ruza mavzularini tadbik qilish mumkin:

1. Psixologlar pedagogik muammolar haqida.

2.Psixologlar ukitish jarayonini mukobillashtirish uslublari haqida;

3.O’quvchilarning uzaro munosabatlari psixolog nigohida;

4.Asosiy psixologik sindromlar;

5.Psihik kasalliklarning sabablari va klassifikaciyasi;

6.Shizofreniya va epilepciya nima?

7.Psihiatriya yordamini tashkil qilish;

8.Portlashni oldini olish mumkin;

9.Qiyin bolalar va qiyin ota-onalar;

10.Ko’chada yozilmagan qonunlar haqida;

11.Oz va ko’p bolali oila tarbiyasi;

12.Yoshlar ma’naviy dunyosining go’zalligi;

13.Farzand-umr mevasi;

14. Oilaviy munosabatlar odobi va psixologiyasi;

15. Psixologiyaning umumiy masalalari;

16. Yordamchi va maxsus maktablarda ta`lim tarbiya nazariyasi;

17. Oiladagi baxtsizlikning kelib chiqish sabablari;

18. Psixologik kasalliklarni oldini olish;

19. Ota-onalar va bolalar o’rtasida psxologik muvozanat;

20. Hayotni 1/3 qismida ko’zlagan mavzularni tadbik qilish mumkin;

Demak, asosiy faoliyat o’qituvchilar va ota-onalar talablarini kondirishga qaratilgan. Ular psixologiya fanidan ma`lum bir tushunchalarga ega bulagan holda, fakat o’quvchilarga aniq namoyon bo’ladigan ruhiy holatining kelib chikishi, tartib buzarlik sabablarini bilishga bo’lgan intilishlari bilan chegaralanib koladilar. Natijada bolalarni asosiy qismi psixolog nazoratidan chetga koladilar. Psixologik xizmat jarayonida eng havfli element bu ukuvilarni uzlariga turli yo’l bilan psixologning dikatini jalb kilayotgan bolalar bilan ko’prok ishlash emas, aksincha psiholok naozoratidan uzlarini chetga oladigan bolalar havfli manba hisoblanib, ular bilan ko’prok ish olib borish kerakligini tushinib etishdir.

Ikkinchi modul maktab psixologik xizmatini fakat maktabda amaliyotgan oshirishni talab qiladi. Ya`ni u bor imkoniyatni ishga solgan hoda turli tarbiyaviy jarayonlarga kirishib ketadi va o’quvchildar qatoriga har bir o’quvchini ruhuy holatlarini ularga ta`sir kiluvchi manbalarni bilib kolmasdan, har bir ota-ona bilan to’g’ridan to’g’ri yaqin munosabatda bo’ladi. Demak, u o’zining maslahatlari natijasini o’quvchi hayotida qanday urin topganligi va yana nimalarga e`tiborini karatish kerakligiga reja tuzadi.

Masalan o’spirin 16 yoshda. U har doim engil ta`sirlanuvchan, har narsadan qo’rquv holatida, har qanday munosabatni o’ziga salbiy kabul kiluvchan, tez hafa buluvchan ruhiyatda, kiyofasi o’z o’rnida, ko’pgina tengqurlarini o’ziga torta oladi. Suhbat turli mavzularga kuchadi. Shu payt ishdan otasi uyga kirib keldi. U charchagan, nimagadir homush holatda edi. Usmirlarni kulib, shuh suhbat ko’rayotganlari uni ranjitdi. Natijada otaning holati ularga ta`sir kilmasdan kolmadi va uglining suhbatdoshlarini kuchaga haydab yubordi. Ugli bu holatni o’ziga juda yaqin kabul kildi va ruhiy zurikish holati paydo buldi. Uzok vaqt yigi aralash bir nimalar haqida gapirib unda, uyku deyarli bulmadi. Ertasiga ota o’ziga kelib, uglidan kechirim suraganday buldi. Bola 2 kun davomida maktabga bormadi. 3-kun maktabga kelganida uni yana bir ruhiy asabiylashish holati kutmokda edi. Yaьni ruhiy holatda otasi tomonidan uydan haydab yuborilgan dustlari undan yuz ugirgan edilar. Usmir bu holatdan chikish uchun maktabga borishdan va ota bilan mulokotda bulishdan voz kechishga qaror qilgan edi. Keyin uni qayta maktabga borishga majbur qilishganlarida usmirning ung kulida titrash paydo bulib to’g’ri yoza olmas edi. Bundan tashkari nutqida ham duduklanish holatlari sezildi.

Demak, maktab psixologik xizmati o’quvchini otasi va dustlariga, ukituvchisiga tegishli maslahatlar berib, o’quvchini soglom hayotga qaytarishi mumkin. Bu modul bashariy vazifalarini hal qilishga qaratilganligi haqida turli misollarni keltirish mumkin.

Bunday misollar hayotda juda ko’p uchraydi. Psixologik xizmat bahtli oila qurish asosiga aylanib bormokda. Oila kurishda 2-la yosh qatnashadilar. Demak, baxtli oilani qurish bu ikkala yoshni shahs sifatida shakllanishi bilan boglik.

Shulardan kelib chiqqan holda maktab psixologik xizmatini hal qiladigan yana bir vazifasi «Oilaviy hayot etikasi va psixologiyasi» kursini o’qishdan iboratdir. Chunki bu predmetni specifik xususiyatini psixolog kasbiga ega bo’lgan kishi boshqa fan o’kituvchilariga nisbatan yaxshi tushunadi. Bulardan tashqari qarama-qarshi jinslar haqida umumiy fikrlar bildirgan holda turli muammoli vaziyatlarni echishga qobiliyatli kishi sifatida kiz bolalar va o’spirin yigitlar munosabatlarini to’g’ri yo’lga yunaltiradi, ularda o’rtoqlik, do’stlik tushunchalarini hosil qilgan holda, sevgi-muhabbat, baxt kabi tuyg’ular mustahkam baxtli oila qurish ekanligini yoshlar ongiga singdirib borish qobiliyatiga egadir.

Maktab hayotiga endi qadam qo’ygan psixolog xizmatchisiga birinchidan shoshilmasdan hamma jarayonga nazar tashlashni maslahat qilar edik. Amaliy faolyat qadamlarini birinchi davrining ko’nikish (adaptaciya) davri deb ataymiz. Ya`ni psixolog maktabga, maktab psixologga ko’nikishi kerak. Chunki, ular bir-birlarisiz juda yomon holatda bo’ladilar. Shuning uchun maktab rahbariyati bilan suhbatdan ish faoliyatini boshlash kerak. Sungra o’quvchilar, ularning ota-onalari bilan suhbat qilgandan keyin, darslarni kuzatish, sinfdan tashkari tadbirlarda ishtirok etish, maktab pedagogik kengashi ishlarida katnashish, ota-onalar majlislarida uz fikr mulohazalari bilan ishtirok etish hamda maktab hujjatlarini o’rganish kerak.

Maktab psixologik xizmat xodimining maktab sharoitiga ko’nikish muddati 3 oydan 1 yilgacha davom etadi. Bu davrda imkoniyat bulsa, u malaka oshirish kursidan utib kelsa maqsadga muvofik bo’ladi.

Maktab o’quvchilaridan fark qilgan holda maktab psixolog xizmati hodimi ham bolalar, pedagogik va ijtimoiy psixologiya sohasining mutahassisi sifatida maktabga keladi. U o’zining faoliyatida kasbiy bilimlarga asoslangan holatda ish olib boradi. Bu jarayonda unga ukuv rejasiga asosan ajratilgan 0,5 shtat hajmidagi soatlar juda kamlik qiladi. Shuning uchun ta`lim tarbiya jarayonini yaqindan bilish o’quvchilar bilan mulokot doirasini kengaytirish maqsadida unga boshqa fanlarni ham ukitish imkoniyati tugdirib berilsa, u uz faoliyati mavjud bo’ladigan turli muammolarni echishga ega bo’ladi. Chunki, psixolog maktabni hamma a`zolari qatorida teng hukukga ega bo’lgan shahs hisoblanadi, ba`zi bir hollar u maktab rahbariyati vazifasini bajarib, maktab jamoasidagi ta`lim tarbiya jarayonini to’g’ri rivojlantirish borasida davlat oldida javob beruvchi shahsdir ham. Faoliyat jarayonining foydali tomoni psixologik sharoitni yaratib bilish va o’quvchilarni komil inson va soglom qilib tarbiyalash imkoniyatlarini izlab topishiga boglikdir. U o’quvchilar faolyatidagi hali ochilmagan tomonlarni ocha bilishi kerak, o’quvchilarni yosh va psixologik xususiyatlariga asoslangan holda kichik maktab yoshining ohiriga kelib, o’quvchilar o’qib bilimini, ukishga bo’lgan havaslari hamda uzlarining imoniyatlariga hamda ishonch hislarini shakllantira olish kerak. O’quvchilarning usmirlik davri senzitiv rivojlanish davri bulib ular uchun psixologik yangiliklar, uzlarining hatti-harakatlarini ongli tarzda boshqarish, o’zidagi hisiyotlar darajasini hisobga ola bilish, ishtiyoklari xarakter xususiyatlaridan xizmat hodimi urinli foydalana bilish kerak. Ular bilan o’rnak namuna usublaridan foydalangan holda turli namunaviy uchrashuvlar kitobhonlar konferenciyalari, munozaralar utkazib turish kerak.

Psixolog oldida turgan asosiy muammoga psixologik fark qiladigan tomonlarning hamma xususiyatlari kiradi. Bir sinfdagi bolalar ham uzlarining sifatlari bilan bir-birlaridan fark qiladilar. Lekin shahsiy xususiyatlarni aniqlashda markaziy urinda qobiliyatlarining rivojlanish jarayoni kattalardan chidam va sabr tokat talab qiladi. Shuning uchun psixolog ular qobiliyatlarining rivojlanishidagi har bir intilishini kichkinagina bo’lgan uzgarishni ham dikkat e`tiborida tutishi kerak. O’quvchilar erishgan muvaffakiyatlar obьektiv (yani o’ziga boglik holda) va subьektiv (o’ziga boglik bulmagan) holatda sodir bo’lishini psixolog tushinib etishi kerak.

Maktabda hamma jamoa a`zolari uchun ijobiy psixologik mulokot muvozanatini tashkil qilish kerak. Buning uchun o’quvchilarni yosh va shahsiy xususiyatlari dikkat markazida bo’lishi kerak. Ba`zi bir hollarda aniq bulmagan, uzuk yo’luk nolishlar bo’lib qolishi mumkin. Ular asosida ko’pincha ba`zi bir o’kuvchilar ota-onalariga, o’kituvchilarga ukishni hohlamasliklarini izhor qilishlarini boshqalar bilan chiqisha olmasliklari kabi holatlar mavjud. Bulardan tashqari psixologga « tarbiyasi qiyin» bolalar bilan ishlash rejasini qanday to’zish, qanday yo’l bilan oilaviy munosatlarini to’g’rilash qanday qilib oila maktab hamkorligini amalga oshirish mumkin degan talablar tushadi. Ko’pgina talablar kasb tanlash ta`lim jarayonini muqobillashtirish, qanday yo’l bilan ma`lum sinfda o’qimasdan yukori sinfga utish mumkin degan muammolar bilan boglik. Ana shunday muammolarga duch kelgan maktab psixologi o’quvchilar bilan turli mavzularda trening mashgulotlari o’tkazib turishi tavsiya etiladi.