7-lekciya Quyash kosmoslıq nurlarınıń júrek-qan tamır keselliklerine hákis etiwi. Insan miyiniń iskerligi hám elektromagnit maydanı. Miydiń jeke elektr maydanı. Elektromagnit maydanınıń miyge tikkeley tásiri

7-lekciya
Quyash kosmoslıq nurlarınıń júrek-qan tamır keselliklerine hákis etiwi. Insan miyiniń iskerligi hám elektromagnit maydanı. Miydiń jeke elektr maydanı. Elektromagnit maydanınıń miyge tikkeley tásiri. Quyash kosmoslıq nurlarınıń hám nerv kesellikleri. Magnit maydanınıń haywanatlar dúnyasına tásiri. Quyash kosmoslıq nurlarınıń ósimlikler dúnyasına tásiri.

Tayansh sózler: radiosezgirlik, organlar, toqımalar, epiteliy, teri, máyeksheler, spermalar, Katarakta, asqazan-ishek, qan-tamır, dem alıw, nerv, endokrin ajıratıw sisteması, súyek-bulshıq et shemirshekler, individual radiosezgirlik.

Toqımalardıń nurǵa tásirliligi yamasa radiosezgirlik, kletkalar populyaciyasınıń tiykarǵı kórsetkishleri - stvolli kletkalar aqshannıń salıstırmalı úlkenligi, citokinetikasınıń tezligi, kletkalar proliferaciyasi, rawajlanǵan kletkalardıń saw organizmde utilizaciyasınıń tezligine baylanisli. Biz buni joqarida nurga tásirli kritikalıq sistemalar - súyek kumigi hám ishekler epiteliyasi hám radiorezistent sistema - oraylıq nerv sistemasi (MNS) misalinda kórdik.
Bergone-Tribando nızamına sáykes toqımalardıń nurǵa seziwsheńligi kletkalardıń proliferaciyasina tuwra proporcional, differenciaciya dárejesine teris proportsional. Ayırım jaǵdaylarda toqıma hám kletkalarda radiosezgirligi bul nızamǵa sáykes kelmesede, bul nızam nurǵa tásirliligin tuwra túsiniwge múmkinshilik beredi. Sonı aytıw kerek, toqıma hám kletkalar rawajlanǵanlıǵı menen onıń proliferativ aktivligi ortasında teris baylanıs bar. Yaǵnıy, rawajlanbaǵan jas toqımalarda proliferaciya kúshli (M. embrional toqıma, qan islep shıǵarıwshı toqımalar, jas biriktiriwshi – granulyaciyalıq toqıma) hám kerisinshe rawajlanǵan, joqarı differenciaciyalanǵan toqıma kletkalarınıń búliniwi kúshsiz (M. fibroz – rawajlanǵan biriktiririwshi toqıma, tınısh jaǵdayda rawajlanǵan súyek, bulshiq et) toqımalar radiorezicentler esaplanadı. Nerv toqqıması bolsa eń joqarı jetilisken hám kletkalar ámelde bólinbeydi. Bul toqıma eń radiorezicent. Basqa hár qanday toqıma kletkalardı joq etiwshi dozalar, nerv kletkalarında morfologiyalıq ózgariw payda etpeydi. Hár qanday toqımada júz beretuǵın postradiaciyalıq ózgariwlerdi, kletkalardıń proliferativ hám fiziologiyalıq aktivligine baylanıslılıǵın baqlaw múmkin. Fiziologikalıq regeneraciya aktiv bolǵan toqımalar (ósiwshi toǵay, súyek) nurǵa bayqaǵish hám kerisinshe, normal sharayatta xujayralari kem jańalaniwshi toqımalar (bulshiq et, óspeytuǵin súyek, togay) nurga rezistent teri hám terige uqsas strukturalar (TMS) radiosezgirligi teri hám TMS, tez jańalaniwshi kletkalar gruppasina kiredi. Usınıń sebepinen olar nur tásirine bayqaǵish. Sebebi teri epidermisınıń stvolovoy kletkalari nurga tásirli. ekenin aytiw kerek, epiteliy tez kóbeyiwshi hám túrli ziyanlaniwlardi sol esabinan radiaciyalıq ziyanlaniwlardıń hám ornin iyelewge beyim. Teri epiteliyasi kletkalarin óltiriwshi minimal doza Do - 5 Gr.ǵa teń hám ol gemopoetik toqimiǵa salıstırǵanda talay shidamli (gemopoetik toqımada Do - 0, 5 gr.).
Rentgen nurlarin bir ret, qisqa waqt ishinde berilgende teri kótere alatuǵin maksimal doza 10 gr. átirapinda. Odan joqari dozalar terınıń kúyiwi hám nekroziga alip keledi. Teride waqtinsha shash túsiriwshi (epilyaciya) dozasi - 4-5 gr., shash piezshasinda tiklenbeytuǵin ózgerisler - turaqli epilyaciya shaqiriwshi doza - 7 gr. (Eger nur bir ret hám qisqa waqt ishinde berilsa). Bul dozada teri hám may beziniń kópshiligi zálellenedi, keyinirek terınıń quruwi hám átirapiyasi júzege keledi.
Gúzek shaq perdesi sirtqi qatlaminda epiteliy kletkalar tez hám tinimsiz almasip turadi hám olar nur tásirinde tez ziyanlanadi. Áyne waqtta ishki qatlamda kletkalar bóliniwi ámelde baqlanbaydi hám olar radiorezistent. Shaq perde sirtqi qatlaminda tereń ózgeriwler shaqiriwshi doza ishki qatlamda ózgeris payda etpeydi. Eger ishki qatlamda málim bir nukta kuydirilse jáne oniń átirapinda regenerativ process aktivlesken bolsa, bul kletkalarda da radiaciya ózgeriwler batqala baslaydi.
Nurlaniwdan kóp aylar ótkennen keyin shaq qatlam ishki bólimdi kuydirilse de radiacion ózgeriwler kelip shiǵiwi bayqaladi. Bul nurdiń záleli jasirin saqlaniwin kórsetedi (konservatizm lushevogo porajeniya).
Júrek qan - tamıri sistemasınıń radiaciyalıq ózgeriwleri - Qan tamırlari ushin fiziologikalıq regeneraciya tán emes, qan tamırlarda nurǵa eń tásirli olardıń kollagenge bay sirtqi kavati. Usınıń menen birge kletkalardi 4-15 gr. dozada nurlandiriw- endoteliy (ishki qavat epiteliysi) kletkalardıń bóliniwi hám jańa qán tamır kapillrlari payda buliwi, revaskulyarizaci miyde oniń tómenlewine alip keledi. Nur tásirinde endovaskulitlar, trombovaskulitlar, panvaskulitlar (qan - tamırlar maylaniwi rawajlanadi). Bul processlerde qan tamır diywalidiń ishki, qalińlaniwi, tamır ishinde trombocitler, eritrocitler agregaciyasi (ózara jabisip qalıwi) hám fibrin shukishi nátiyjesinde qan jibisiwi - tromb payda buliwi, kishi tamırlarda qan aylaniw – mikro gemocirkulyatsi yaǵni oniń ayniwi payda boladi. Maylanǵan qan - tamırlar endoteliy kletkalari ziyanlaniwi nátiyjesinde dáslep tamır diywalidiń utuvchanligi artadi, keyinirek diywal tiǵiliwi, sklerozlanip mikrocirkulyaci yaǵni oniń ayniwi (tómenlewi) juz beredi. Úlken dozalar tásirinde tamırlar qurip, siyreklesedi, vaskulyarizaciya buziladi.
Júrek nurǵa shidamli organ dep esaplanar edi, sebebi bulshiq et kletkalari rawajlanǵan kletkalar. Biraq keyingi izertlewlerde júrekte ózgariwlerge salıstırǵanda úlken bulmaǵan dozalarda kelip shiqiwin kórsetdi. M: 5-10 gr. nur lokal bir ret tásirinen keyin dáslepki kúnlerde funkcional ózgeriwlar de uzaq múddetten keyin miokardiofibroz rawajlanadi. Buniń tiykarinda miokard kapillyarlari endoteliocitlarınıń ziyanlaniwi sebepli mikrocirkulyaci yaǵni oniń ayniwi boladi. Nátiyjede miokard aziqlaniwi buziladi. Zálellengen miocitlar orninda biriktiriwshi toqıma rawajlanadi. Nur tásirinde júrekte miokardit hám endokardit rawajlanadi. Endokardit sebepli júrek kameralarinda qan jiyilip tromblar payda buliwi múmkin.
Dem alıw organlarınıń nurga seziwsheńligi – bul tugrida birden-bir pikir júk. Óytkeni ókpe, bronxlar, ókpeniń qan - tamırlari túrli toqımalarǵa tiyisliligi bulsa kerek. Bronxlar hám traxeya shillik perdesınıń epiteliyasi regeneratsiyalanuvchi xujayralar retinde nurga salıstırǵanda bayqaǵish, oniń togay kismi, biriktiruvchi tukima elementleri bulshiq et talshiqlari salıstırǵanda radiorezistent. Al'veolalar epiteliy xujayralari hám belgili dárejede seziwsheńlıqqa iye. Upkaning úlken maydanı 5-10 gr dozada nurlaniwi oniń yalliglanishi - pul'monit chakiradi. Biraq bul waqitta qan tamır kapillrining ziyanlaniwi tiykarǵi rol' uynaydi. Nur terapiyasinan keyin upkada pnevmaskleroz hám fibroz rawajlaniwi málim. Bul uzgarishlar 35-50 gr bulaklab nurlashdan keyin júzege keledi.
Bas miy, periferik nervler hám orka miy radiosezgirligi – joqarida MNS-diń nurga shidamli ekeni aytilǵan edi. Nur tásirinde MNS-de ruy beretuǵin uzgarishlarning klinikalıq hákisi sol konkret tarawdiń funktsional waziypasi menen boglik. M: bas miy yarim sharlari, stvol kismi hám xid biliw oraylari úlken dozada lokal nurlansa (300 Gr) oradan 4-5 kún utgach oyoklar láńlanishi, sezimdiń yukolishi, orentatsiya (mákanda uz-uzini boshkarish) diń ayniwi ruy beredi. Patomorfologik tekseriwde demielinizatsiya, miyaǵniyng irishi, suyuklanishi (kollikvatsion nekroz), átirapda giperemiya hám isik gúzetiledi. Eger nurlanatuǵin taraw keńeytirilse uzgarishlar ertarok júzege keledi hám kúshlirok boladi. Bul uzgarishlar hám kópshilik qan tamırlarda ruy beretuǵin ziyanlaniwlar sebepli rawajlanadi.
Periferik nevrlar yukori radiorezistentlikga iye. M: utirgich nerv (sedalishniy nerv) 40 - 100 gr. dozada nurlaniwi morfologiyalıq uzgarish chakirmaydi. Nervdiń degeneratsiyasi 750 gr hám odan yukori dozalarda júzege keledi. Biraq soni da aytiw kerek, funktsional uzgarishlar (nervdiń elektr impul'slarini utkazishining ayniwi ) talay kishi dozadan kelip chikadi. Nur dástesi nuktali, kishi bulgan qallarda uzgarishlar kúshsizrok. Nerv talshiǵi úlkenrok kólemde nurlansa úlkenrok uzgarish júzege keledi. Periferik nerv talshiqlarindaǵi morfologiyalıq uzgarishlar - mielin perdediń, neyrofibrinlarining degenerativ uzgarishlari retinde boladi. Periferik nerv talshiqlari uzgarishlarining bir kismi qan tamırlarindaǵi uzgarishlar sebepli ruy beredi.
Nervdiń posttravmatik regeneratsiyasining ayniwi talay kishi dozalar 15-30 gr. tásiridanok júzege keledi.
Orka miyaǵniyng radiatsion uzgarishlari MNS hám periferik nervler uzgarishiga uxshab ketedi. Odaǵi ziyanlaniwlar hám klinikalıq belgiler nurlanayotgan orka miy kolemi hám doza artpaqtasi menen kúsheyip baradi. Uzgarishlar sol taraw segmentleri hám odan kuyida etken segmentlerinen tarkagan nerv tamırlari tárepinen boshkariluvchi dene kismlarida neyrotrofik buziliwlar (distrafiya, jaralar ) hám láńlikler retinde kórinetuǵin boladi.
Biologiyalıq tur quramalilasip bariwi menen túrli integraciyalaytuǵin faktorlar, radiatsion processlerge aralasadi. Nátiyjede nurga tásirlilik artadi. Álbette xar bir turning ishinde radiosezgirlik birdey emes. M. E. Coli 50 gr. Nur yutilganda, kópshilik kokklar 400-600 gr. dozada uladi. Keyingi jillari bunnan bir neshe un ret artik dozalarda ulmaydigan radiorezistent mikrokokklar - micrococcus radiodyrons yadro reaktorlarida neytronlarni jutiw ushin paydalaniletuǵin suwda tabilǵan.
Sút emizuvchilardi 30 kúnde 50% ólimge alip keliwshi nur dozalari.