7. harbiy faoliyatda tafakkur va nutq

7. HARBIY FAOLIYATDA TAFAKKUR VA NUTQ

Shubhasiz, tafakkur insonlar, jumladan, harbiy xizmatchilar hayotida katta rol o’ynaydi.

Tafakkur – bu borliqdagi buyumlar va hodisalar o’rtasidagi murakkab bog’lanishlarning inson ongida aks etishi, yoki boshqacha qilib aytadigan bo’lsak, tafakkur shaxning ob’ektiv voqelikdagi narsa va hodisalarni, ularni muhim xususiyatlari, bog’lanish hamda munosabatlarini vosita umumlashgan holda aks ettirishdan iborat bo’lgan akliy faoliyat.

Tafakkur-ob’ektiv voqelikni aks ettirishning eng yuksak shakli.

Tafakkur-voqelikni sezgi, idrok va tasavvurlarga qaraganda yanada chuqur, keng va to’liq bilishga imkon beradi.

Tafakkur inson miyasining alohida funktsiyasi bo’lib, miyaning ikkinchi signallar tizimiga asoslangan reflektor analitik-sintetik faoliyatining ruyobga chiqish shakli hisoblanadi.

Tafakkkurning nerv-fiziologik asosi birinchi va ikkinchi signal sistemalarining o’zaro munosabatidir.

Ob’ektiv borliqdagi buyumlar va hodisalar o’rtasidagi bog’lanish va munosabatlar moddiylashmagan, demakki, ularda sezgilar va idrok vositasida aks ettirib bo’lmaydi. Faqat tafakkur vositasidagina ushbu munosabat va aloqalar ong, akslanadi. Lekin, ushbu akslanish sezgilar va idrokning miyaga yetkazib bergan ma’lumotlari asosida amalga oshadi.

Masalan, jangovar vaziyat nafaqat ma’lum predmetlardagi sifat, xususiyatlar bilan, balki, ushbu predmetlar o’rtasidagi murakkab aloqa va munosabatlar bilan ham xarakterlanadi.

Bular:

- dushman kuchlarining jangovar tartibi;

- bo’linmalar o’rtasidagi o’zaro ta’sir va aloqalar;

- dushmanning jangovar rejalari;

- ularning yakuniy maqsadlari va hokazo.

Ushbu aloqa va munosabatlar tafakkur jarayoni vositasidagina jangchi ongida o’z aksini topadi. Sezgilar va idro vositasida olingan ma’lumotlar qayta ishlanadi. Bu qayta ishlash murakkab jarayon bo’lib, hozirgina olingan ma’lumotlar oldingilar bilan solishtiriladi.

Aynan tafakkurda voqelikni analiz va sintez qilish jarayoni amalga oshadi.

Tushuncha, uning tashuvchisi so’z (nutq) ob’ektiv voqelikni sintez va analiz qilishning asosiy vositasi hisoblanadi.

Til-fikrning namoyon bo’lish shakli yoki boshqacha qilib aytganda – moddiylashgan shakli.

Tushuncha-murakkab psixik tuzilma hisoblanadi. Aynan tushunchalarda predmetlardagi eng muhim xususiyatlar, sifatlar o’z aksini topadi.

Tushuncha insoniing shu paytgacha voqelikni bilish jarayonidagi analiz, sintez va solishtirish natijasi bo’lgan buyum, hodisalarning eng umumiy xususiyatlarini o’zida aks ettiradi.

Bu esa inson ayni paytda qabul qilayotgan ma’lumotlarni shunchalar vositasida analiz va sintez qilish ymkoniyatini beradi.

SHuning uchun ham o’zi idrok qilayotgan predmetni so’z-tushuncha bilan atash asnosida inson ushbu predmetning mohiyatini anglab yetadi.

Boshqacha so’z bilan aytganda tafakkur jarayonini tushuncha so’zlar vositasida qilinadigan ish, deb atashimiz mumkin.

Bu jarayon inson murakkab masalalarni, muammolarni yechganda to’liq namoyon bo’ladi. Har bir odam, u nima ish bilan shug’ullanmasin, har doim amaliy va aqliy xarakterdagi vazifalarni yechadi. Aqliy (nazariy) masalalar, odatda biron hodisa va uning sabablari o’rtasidagi bog’lanishlarni topish zaruriyati tug’ilganda paydo bo’ladi.

Vazifalar esa o’z mohiyatiga ko’ra oddiy, murakkab va o’ta murakkab bo’ladi.

Oddiy vazifalar shunday vazifalarki, bunda kerakli ma’lumotlarniig hammasi ochiq-oydin ko’rinib turadi.

Murakkab vazifalarni hal qilish uchun esa oldindan ma’lum bilimlarni egallash zarur. Masalan, hozirgi sharoitda urush olib borish uchun bo’linmalarning jangovar tartibini ma’lum taktik qoidalar bo’yicha zarur vositalar ketma-ketligi ko’rinishida tuzish kerak bo’ladi. Bular shu paytgacha to’plangan jangovar tajribaga asoslanishi lozim. Bunday masalalarni qiyinchiliklarsiz yechish uchun bilim yurtida nazariy bilimlarni puxta egallash maqsadga muvofiq.

Va nihoyat, o’ta murakkab vazifalar ham bo’lib, ularni mavjud bilim va tajribalar ko’magida yechib bo’lmaydi-endi ijodiy tafakkur talab etiladi. Har qanday vazifa-masalalarni yechishda uni turli bosqichlarga ajratish yaxshi samara beradi.

Masalani to’g’ri qo’yish muammoni hal qilishning birinchi bosqichi hisoblanadi. Birinchi bosqichning vazifasi qo’yilgan masalani oydinlashtirishdan iborat.

Topshiriqni tushunish malakasi harbiy xizmatchiga xos bo’lgan muhim sifat hisoblanadi. Uning vazifani qanchalik to’g’ri tasavvur qilishiga qarab, undagi ishga bo’lgan munosabatni bilish mumkin. Agar harbiy xizmatchi vazifaning ijrosiga uning mohiyatiga to’liq yetmasdan kirishar ekan, u yetarlicha mas’uliyatni his qilmasligi oydinlashadi. Bu esa qo’yilgan vazifa hech qachon bajarilmasligini anglatadi.

Tug’iladigan savollarga javoblarni oldindan hozirlab qo’yish aqliy jarayonning ikkinchi bosqichini tashkil qiladi. Bu bosqich psixologiyada gipotezalarni ishlab chiqish bosqichi, deb ataladi. Masalan, komandir o’zi qo’riqlayotgan hududga dushmanning yangi kuchlari kiritilganligini bilishi bilan kuchlar nisbatidagi o’zgarishlar xarakterini taxmin qiladi, o’zining jangovar rejalarini o’zgartiradi. Bu bos-faoliyatimiz ham, uning muvaffaqiyat va mag’lubiyatlari ham his-tuyg’ular uyg’otadi.

Hissiyotlar faoliyat ta’siriga ko’ra ikki xil bo’ladi: astenik va stenik.

Astenik hissiyot shunday hissiyotki, u kishining faoliyatini, g’ayrat-shijoatini susaytiradigan hislardan iborat bo’lib, ko’pincha kishi umidsizlanganda, ruhiy tushkunlikka tushganda ro’y beradi.

Stenik hissiyot esa, aksincha, shaxsning hayot faoliyati jadallashtiradigan, kuch-g’ayratini oshiradigan, barcha ruhiy jarayonlarini faollashtiradigan ijobiy hissiyot Masalan, xursandchilik.