6-мавзу: матн турлари ва уларнинг хусусиятлари. Режа: Матн ва унинг турлари

6-МАВЗУ: МАТН ТУРЛАРИ ВА УЛАРНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ.
РЕЖА:
1.Матн ва унинг турлари.
2. Микро матн ва макро матн.
3.Илмий ва илмий-оммабоп матнлар


1. Матн ва унинг турлари.
Ҳар қандай бутунлик каби матн ҳам уни таркиб топтирувчи унсурлардан, муайян бирликлардан иборат бўлади. Тилшуносликда қандай бирликлар матнни шакллантириши ёки матнни бўлакларга ажратганда қандай бирликлар айнан матн бирлиги деб ҳисобланиши борасида анча-мунча мунозаралар мавжуд. Бир қарашда, матн бирликларини белгилаш у қадар ҳам қийин иш эмасдек туюлади. Аммо аслида ундай эмас, шунинг учун ҳам матн лингвистикаси тадқиқотчилари орасида жуда кўп ва фарқли қарашлар мавжуд. Масалан, И.Р.Галперин гапни матн бирлиги бўла олмаслигини таъкидлайди. Унингча, бир неча гапни ўзида бирлаштирадиган йирик бутунлик – фразадан катта бутунлик матннинг бирлиги бўла олади Фразадан катта бутунликнинг таркибий қисми бўлган гап бир пайтнинг ўзида матннинг ҳам бирлиги бўла олмаслигини айтади. Кўпчилик тилшунослар эса гапни матннинг асосий шакллантирувчи унсури эканлигини таъкидлашади. Аслида ҳам матннинг мазмуний таркибини бу мазмуннинг объектив олам билан нисбатланишини, демакки, тўғри англанишини гапсиз тасаввур этиш мушкул. Шунга кўра гапнинг матн таркибидаги ўрнини, айниқса, унинг матн ҳосил қилиш имкониятини асло инкор этиб бўлмайди. Лингвистик адабиётларда гап, мураккаб синтактик бутунлик ва абзац матн бирлиги сифатида талқин қилинади. Гап ва мураккаб синтактик бутунликни матннинг асосий бирликлари дейиш мумкин, лекин абзацни мазкур бирликлар қаторига киритиб бўлмайди. Чунки, абзац, аввало, ёзма матнгагина хос бўлган ҳодиса.
«Матн» атамаси илмий адабиётларда турлича талқин қилинади. “Ўзбек тилининг изоҳли луғати”да матн сўзининг арабчадан ўзлашганлиги, эскирган китобий сўз эканлиги ва айнан текст сўзи англатган маънога тенглигига ишора қилинади. Изоҳли луғатнинг 156-бетида текст сўзига қуйидагича таъриф берилади: