6-Mavzu: Dukkakli don ekinlarining xalq xo’jaligidagi axamiyati,mevalar va rezavor mevalarning ahamiyati ularning guruhlari biologic xususiyatlari Reja

6-Mavzu: Dukkakli don ekinlarining xalq xo’jaligidagi axamiyati ,mevalar va rezavor mevalarning ahamiyati ularning guruhlari biologic xususiyatlari
Reja
1. Dukkakli don ekinlarini xalq xo’jaligidagi ahamiyati .
2. Dukkakli don ekinlarini botanik tarifi biologik xususiyatlari.
3 Dukkakli don ekinlarini urug’ning tarkibi, oqsil miqdori.
Adabiyotlar: 1) 44-70 b.; 2) 21-44 b.; 3) 31-70 b.; 5) 30-66 b.

Dukkakli don ekinlarining xalq xo’jaligidagi ahamiyati.

Dukkakli don ekinlariga ko`k no`xat, no`xat, soya, mosh, loviya, yasmiq, burchoq, xashaki dukkak, vigna, lyupin, vika kiradi. Ularning hammasi dukkaklilar oilasiga mansub. Biologiyasi, o`stirish texnologiyasi, olingan mahsulot sifati bo`yicha bu ekinlar o`xshash.
Dukkakli don ekinlari don ekinlariga nisbatan oqsilga boy, hazmlanishi oson, sifatli, arzon don hosili beradi va tuganak bakteriyalar yordamida havodagi azotni o`zlashtirish xususiyatiga ega.
Dukkakli don ekinlarini yetishtirish qishloq xo`jaligidagi uchta asosiy muammoni hal qilishga inikon beradi: 1) don yetishtirishni ko`paytirish; 2) o`simlik oqsili muammosini hal etish; 3) tuproq unumdorligini oshirish.
Dukkakli don ekinlari yetishtirishni ko`paytirish don yetishtirish muammosiga ijobiy ta`sir ko`rsatadi.
Ularning donida oqsilning miqdori 25-50% bo`ladi. Sifatli tayyorlangan dukkakli don ekinlarining somonida 8-14% oqsil bor, don ekinlarinikida esa 3-4%. Ammo ularning somoni hozirga qadar oziqa sifatida ishlatilmaydi.
Ma`lumotlarga ko`ra 1 kg hayvon oqsili olish uchun 5-7 kg, ba`zan 8-9 kg o`simlik oqsili sarflanadi. Oziqa moddalarning yo`qolishi ularni tayyorlash davrida 20-30 % ni tashkil qiladi. Bu oqsil tanqisligini yana kuchaytiradi. Zootexnik me`yorlariga ko`ra bir energetik oziqa birligi (EOB)da 110-115 g hazmlanadigan oqsil bo`lishi kerak. Hozirda chorvachilikda foydalaniladigan bir oziqa birligida 85 g hazmlanadigan oqsil bor.
Oziqalardan foydalanish tahlillarining ko`rsatishicha, oziqa birligida oqsil tanqisligi kovush qaytaradigan mollarda oziqa sarfini 1,3-1,5, cho`chqalarda 2 baravar oshirishga olib keladi.
Dukkakli don ekinlarining oziqaviy va oziq-ovqat qimmati bo`yicha ma`lumotlar 20-jadvalda keltirilgan. Dukkakli don ekinlari yuqori oziqaviy qimmatga ega bo`lishi bilan birgalikda tarkibida oqsil miqdori kam ekinlarning ham hayvonlar tomonidan yaxshi o`zlashtirilishini ta`minlaydi.
AQSh, Kanada, Argentina va boshqa rivojlangan mamlakatlarda oqsil tanqisligi dukkakli don ekinlari, bedani ko`p ekish hisobiga qoplanadi.
O`simlik oqsilini ishlab chiqish arzon. Dukkakli don ekinlarining urug`ida oqsil ko`p, arpa va sulining 1 o.b.da hazmlanadigan oqsil 70 va 63 g, ko`k no`xat, vika, soyada 160, 186, 300 g ga yetadi. Shuning uchun dukkakli don ekinlari ajoyib oziqa va oziq-ovqat ekinlari bo`lishi bilan bir qatorda boshqa oziqalarning ham qimmatini oshiradi.
20-jadval
Dukkakli don ekinlarining urug`larida oqsil, yog`, energiya, oqsil to`la qimmatligining saqlanishi (Posipanov bo`yicha, 1993)

Ekin	Oqsil, % AQM hisobida	Oqsilni to`la qimmatligi, %	Yog`,% AQM hisobida	Energiya, MJ 1kg		Oqsil 1 EOB da, g
				urug`	yashil massa
Soya	40	88	18	23,0	18,11	185
Oq lyupin	38	80	10	21,2	18,0	188
Sariq lyupin	42	so	7	20,8	18,08	212
Ekma vika	31	77	2	19,1	18,05	170
Tukli vika	30	73	2	19,0	18,0	166
Yasmiq	30	85	5	19,8	-	160
Loviya	30	85	3	19,2	-	163
Burchoq	28	77	2	18,9	18,21	164
Xashaki dukkaklar	28	75	2	18,9	17,79	164
Ekma ko`k no`xat	24	78	2	18,7	17,91	128
Dala ko`k no`xati	21	76	2	18,5	17,80	119
No`xat	23	78	5	19,2	17,80	122

Dukkakli don ekinlarining urug`laridagi oqsil miqdori faqatgina nav genotipiga va o`stirish sharoitiga bog`liq bo`lib qolmasdan simbioz yo`li bilan havo azotini o`zlashtirish sharoitiga, tuproq agrokimyoviy ko`rsatkichiariga hamda o`simlikning nam bilan ta`minlanganligiga bog`liq bo`ladi. Unumdorligi past, nam bilan kam ta`minlangan tuproqlarda simbioz faolligi past bo`lganligi uchun hosil va undagi oqsil miqdori past bo`ladi (21-jadval).

Dukkakli don ekinlarining urug`i va yashil massasidagi oqsilning o`rtacha miqdori bitta ekin bo`yicha turli tuproq-iqlim sharoitida bir-biriga yaqin holida saqlanadi.
Ularning urug`larida vitaminlardan A, B B₂, PP, B₆, E, unib chiqayotgan urug`larda S va ma`danli moddalar, mikroelementlar ko`p. Oqsil va kraxmalning nisbati dukkaklilar urug`larida 1:2,5-3 bo`lsa, don ekinlarida 1:6-7 ildizmeva va tuganakmevalarda 1:10-15 ni tashkil qiladi.
Almashtirilmaydigan aminokislotalar miqdori bo`yicha dukkakli don ekinlari qo`ng`irboshsimon don ekinlariga nisbatan 1,5-3,0 baravar ustunlik qiladi. Masalan, 1 kg soya donida shuncha bug`doy doniga nisbatan lizin miqdori 6 baravar ko`p (22-jadval).
21-jadval
Dukkakli don ekinlarining urug`i va yashil massasida oqsil miqdorming simbioz faolligiga bog`liqgigi, % AQM hisobida, (Posipanov bo`yicha, 1992)

Ekin	Urug`			Yashil niassa
	Simbioz faolligi
	yuqori	o`rtacha	simbioz yo`q	yuqori	o`rtacha	simbioz yo`q
Soya	52	40	29	26	22	13
Sariq lyupin	50	44	29	25	18	14
Oq lyupin	43	38	30	23	18	13
Loviya	38	30	24	-	-	-
Yasmiq	37	30	20	-	-	-
Xashaki dukkak	37	28	20	25	18	14
Ekma burchoq	36	28	19	26	23	13
Ekma vika	35	31	21	25	21	14
Tukli vika	35	30	21	25	21	14
No`xat	32	23	19	24	17	13
Ekma ko`k no`xat	30	24	19	26	IS	13
Xashaki ko`k no`xat	27	21	18	24	17	13

22-jadval

Dukkakli don ekinlari urug`laridagi almashtirilmaydigan aminokis- lotalar miqdori, quruq modda hisobida, g/kg (Posipanov, 1992)

Aminokislotalar	Soya	Loviya	Yasmiq	Ekma ko`k no`xat	Xashaki dukkak	Burchoq	No`xat
Lizin	24,0	23,3	22,3	22,7	14,5	18.4	20,7
Metionin	5,0	1,5	4,0	1,0	3,3	4,5	5,2
Sistin	4,6	6,2	6,3	2,8	4,2	3,0	4,8
Arginin	25,6	16.3	21,6	19,7	17,0	23,1	24,4
Leysin	41,6	44,0	38,8	31,8	24,8	33,5	39,6
Fenilallanin	16,0	14,6	13,0	11.6	6,2	10,0	11,3
Treonin	13,0	11,0	10,9	11,3	9,8	12,0	10,5
Valin	16,5	16,0	15,8	11,0	9,6	12,5	11,5
Triptofan	3,6	4,4	5,3	1,8	1,6	2,9	3,0
Gistidin	8,0	6.5	9,0	4,9	7,0	6,1	6.0
O`nta almashtirilmaydigan aminokislotalar yig`indisi	158	144	147	120	98	126	128