5-sinf Geografiya III chorak
Download 197 Kb.
|
5 GEO III chorak (2)
- Bu sahifa navigatsiya:
- Javobi yoziladigan testlar
- Tayanch kompetensiyalar
- O‘tilgan mavzuni mustahkamlash uchun savol-javoblar
Nazorat ishi (NI) – III Nazorat shakli: Test sinovi 1. Dunyo okeanining eng chuqur botig‘ini aniqlang. A) Puerto-Riko botig‘i B) Zond botig‘i C) Mariana botig‘i D) Peru botig‘i 2. Grunt suvlarining sathi ko‘tariladigan faslni aniqlang. A) Bahor B) Qish C) Yoz D) Kuz 3. …… deb okean, dengiz va ko‘llarning quruqlik ichkarisiga kirib borgan kichik va sayoz qismlariga aytiladi. A) Ichki dengizlar B) Bo‘g‘izlar C) Qo‘ltiqlar D) Kanallar 4. Materik yonbag‘ri deb necha metr chuqurlikkacha bo‘lgan joylarga aytiladi? A) 100 – 1500 m B) 150 – 2200 m C) 200 – 2500 m D) 300 – 3500 m 5. Yorug‘lik dengiz va okeanlarda necha metrgacha tushadi? A) 100 m B) 200 m C) 300 m D) 400 m 6. Dengiz suvining har bir litrida qancha tuz bo‘ladi? A) 15 gramm B) 20 gramm C) 35 gramm D) 45 gramm 7. Qaysi oqim uzunligi 30 ming km dan ortadi? A) Golfstrim B) G‘arbiy shamollar C) Shimoliy passat D) Janubiy passat 8. Berilgan oqimlardan sovuq oqimni aniqlang. A) Golfstrim oqimi B) Kurosio oqimi C) Shimoliy passat oqimi D) Janubiy passat oqimi 9. 1960- yil “Triyest” batiskafida qaysi okean botig‘i aniqlangan? A) Hind okeani B) Shimoliy Muz okeani C) Tinch okean D) Atlantika okeani 10. Yer yuzasidagi g‘ovak jinslar orasidagi suvlar…….deb ataladi. A) Artezian quduqlar B) Suvli qatlamlar C) Mineral suvlar D) Grunt suvi
11. O‘zan deb ataluvchi chuqurlikdan oqayotgan suv oqimiga nima deb ataladi? 12. Granit, ohaktosh, qumtosh, gil singari jinslar suvni yaxshi o`tkazadimi? 13. Daryo o‘z suvini biron joyga quysa o‘sha joy nima deb ataladi? 14. Mashhur «Titanik» filmini ko`rgan bo`lsangiz, kema qanchalik ulkan bo`lmasin to`satdan u nimaga urilib halokatga uchragan. 15. Tabiiy buloqlar qanday suvlardan paydo bo‘ladi? Uyga vazifa: O‘tilgan mavzularni takrorlash “Ko‘rildi” __________O‘IBDO‘
Yangi mavzu bayoni: Atmosferaning ahamiyati. Atmosfera – Yerni o‘rab turgan havo qobig‘i. Yunoncha “atmos” – bug‘, “sphaira” – shar ma’nosini bildiradi. Atmosfera Yer bilan birga aylanadi. Yer yuzini samodan keladigan meteor jismlardan, Quyoshning tirik jonlar uchun zararli bo‘lgan ultrabinafsha nurlaridan saqlaydi. Atmosfera bo‘lmaganida Yer yuzi kunduzi + 120 °C gacha qizib, tunda esa –180°, –200 °C gacha sovib ketar edi. Havo qobig‘i Yer yuzini shaffof ko‘rpa kabi asrab turadi. Yerning havo qobig‘i asosan ikki xil gazdan, ya’ni azot va kislorod aralashmasidan iborat. Havodagi gazlarning 78 % ini azot, 21 % ini kislorod tashkil etadi. Bulardan tashqari havoda karbonat angidrid, boshqa gazlar, suv bug‘lari, changlar ham bor. Azot va kislorod nisbati o‘simliklar ta’sirida saqlanib turadi. Lekin avtomobillardan chiqadigan is gazi, yirik korxonalardan chiqadigan tutun havoni ifloslaydi. Shuning uchun ham havo tarkibini, uning tozaligini doimo qattiq nazorat qilib turish, ifloslanishining oldini olish zarur. Negaki, insonning sog‘ligi atmosferaning tozaligiga juda bog‘liq. Yer havo qobig‘ining yuqori aniq chegarasi yo‘q. Taxminan 3000 km balandda deyiladi. Lekin turli balandlikda havoning tarkibi, harorati, zichligi har xil bo‘lib, atmosfera bir qancha qatlamlarga ajratiladi. Troposfera – atmosferaning quyi qatlami (“tronos” – yunoncha so‘z bo‘lib, aylanmoq, o‘zgarmoq degani). O‘rtacha qalinligi 10 – 11 kilometr. Qutblar ustida 8 – 9 km, ekvatorda 18 km gacha yetadi. Havodagi barcha suv bug‘lari shu qatlamda. Bu qatlamda bulutlar paydo bo‘ladi. Yog‘inlar yog‘adi, ob-havo o‘zgarib turadi, tirik mavjudotlar shu qatlamda yashaydi. Yuqoriga ko‘tarilgan sari har 1000 m da harorat 6° С pasayadi. Stratosfera – (yunoncha “stratum” – qatlam) troposferadan yuqorida joylashgan. Yuqori chegarasi 40 – 50 km balandda. Stratosferaning quyi qismida harorat –45 °С dan – 75°C gacha pasayadi. Lekin yuqoriga ko‘tarilgan sari havo isib, +10°C gacha ko‘tariladi. Mezosfera va termosfera – (yunoncha “mesos” – o‘rta va “therme” – issiq) atmosferaning yuqori qatlamlaridir. Bu qatlamlarda havo juda siyrak va koinotdan keladigan nurlar ta’sirida elektr tokini yaxshi o‘tkazadigan bo‘lib qolgan. Qutb yog‘dulari, “Yulduz uchishi” hodisalari shu qatlamlarda ro‘y beradi. Atmosfrani o‘rganish. Inson juda qadim zamonlardan ob-havoni, atmosferada bo‘ladigan hodisalarni kuzatib keladi. Atmosferada ro‘y beradigan ayrim hodisalar havo aynib, yomg‘ir yog‘ishidan, boshqa hodisalar esa havo ochilishi, Quyoshli kunlar bo‘lishidan darak berishini odamlar qadimdan anglab olganlar. Inson uchun ob-havoni oldindan bilish juda zarur. Hozirgi vaqtda atmosfera, unda ro‘y beradigan hodisalar dunyoning turli joylaridagi minglab meteorologik stansiyalarda o‘rganiladi. Bu ishda elektron hisoblash mashinalari, kompyuterlar, havo sharlari, meteorologik raketalar, Yerning sun’iy yo‘ldoshlaridan foydalaniladi. Barcha ma’lumotlar maxsus ilmiy-tadqiqot institutlarida o‘rganilib, ob-havo xaritalari tuziladi va ob-havoda ro‘y beradigan o‘zgarishlar e’lon qilib turiladi. O‘tilgan mavzuni mustahkamlash uchun savol-javoblar: 1. Yerni o‘rab turgan havo qobig‘i nima deb ataladi? Atmosfera 2. Atmosfera so‘zi qaysi tildan olingan va ma’nosi nima? Yunoncha “atmos” – bug‘, “sphaira” – shar 3. Atmosfera yer yuzini nimalardan saqlaydi? Samodan keladigan meteor jismlardan va quyoshning ultrabinafsha nurlaridan 4. Agar atmosfera bo‘lmaganda yer yuzasida harorat qanday bo‘lardi? Kunduzi +120 °C, kechasi -180, -200 °C 5. Havodagi gazlarning necha foizi azot? 78 % 6. Havodagi gazlarning necha foizi kislorod? 21 % 7. Azot va kisloroddan tashqari havoda yana nimalar bor? Karbonat angidrid, inert gazlar, suv bug‘lari, changlar 8. Azot va kislorod nisbati nima ta’sirida saqlanib turadi? O‘simliklar 9. Yer havo qobig‘ining yuqori chegarasi taxminan necha km? 3 000 km 10. Atmosferaning quyi qatlami nima deb nomlanadi? Troposfera 11. Troposfera so‘zi qaysi tildan olingan va ma’nosi nima? Yunoncha “tronos” – aylanmoq, o‘zgarmoq 12. Troposferaning o‘rtacha qalinligi qancha? 10 – 11 km 13. Qutblarda troposferaning qalinligi qancha? 8 – 9 km
“Ko‘rildi” __________O‘IBDO‘
Yangi mavzu bayoni: Havoning harorati termometr yordamida o‘lchanadi. Termometr yer yuzidan 2 m balandga, Quyosh nuri tushmaydigan soya joyga o‘rnatiladi. Meteorologik stansiyalarda termometr maxsus meteorologik quti ichiga qo‘yiladi. Quti ichiga havo erkin kirib-chiqib turadigan qilib ishlanadi. Qutining eshigi shimol tomonda bo‘ladi. Shunda quti eshigi ochilganda Quyosh nuri termometrga tushmaydi. Dunyodagi ko‘pchilik meteorologik stansiyalarda ob-havo holati, shu jumladan, havo harorati har 3 soatda kuzatib turiladi. So‘ngra o‘rtacha harorat aniqlanadi. Buning uchun sutka davomidagi barcha kuzatish natijalari qo‘shilib, necha marta kuzatilgan bo‘lsa, shunchaga bo‘linadi. Toshkentda 10 apreldagi bir sutkalik kuzatish natijalari quyidagicha deylik: kechasi soat 1 da +6°C, soat 4 da +4°C, ertalab soat 7 da +5°C, soat 10 da +10 °C, kunduzi soat 13 da +14°C, soat 16 da +16°C, kechqurun soat 19 da +10 °C, soat 22 da +7°C. Haroratlar yig‘indisi 72°С : 8 = 9°С. Sutkalik o‘rtacha harorat +9°C ekan. Oylik o‘rtacha haroratni topish uchun oydagi kunlik o‘rtacha haroratlar qo‘shilib, oyning kunlari soniga bo‘linadi. Yillik o‘rtacha haroratni topish uchun hamma oylar o‘rtacha harorati qo‘shilib, 12 ga taqsimlanadi. Havo haroratini kuzatish uning sutka va yil davomida ancha o‘zgarib turishini ko‘rsatadi. Havoning harorati kunduz kuni soat 14 va 15 larda eng yuqori, erta bilan Quyosh chiqishi oldidan esa eng past bo‘lishi kuzatiladi. Sutkalik havo haroratining eng yuqori va eng past ko‘rsatkichlari orasidagi farq havo haroratining sutkalik amplitudasi deb ataladi. Yil davomidagi eng yuqori harorat bilan eng past harorat orasidagi tafovut esa havo haroratining yillik amplitudasi deyiladi. Turli iqlim mintaqalarida havo haroratining sutkalik va yillik amplitudalari har xil bo‘ladi. Haroratning sutkalik o‘zgarishi okean va dengizlar ustida 1 – 2 °С bo‘lsa, dasht va cho‘llarda 15 – 20 °С gacha boradi. Yillik amplituda esa ekvator atroflarida 5 – 10 °C dan oshmaydi. Ekvatordan qutblarga tomon yillik amplituda kattalashib boradi. Masalan, Toshkentda u 28°C ga teng. Haroratning yil davomida o‘zgarishini chizma ko‘rinishida tasvirlash mumkin. Buning uchun bir-biriga tik qilib ikkita chiziq chiziladi. Yuqoridan pastga chizilgan chiziqqa harorat yoziladi. Yon chiziq 12 ga bo‘linib, har bir bo‘linmaga oyning bosh harfi yoziladi. So‘ngra har bir oydagi o‘rtacha harorat belgilanadi. Havo bosimi. Havo juda yengilga o‘xshaydi, lekin uning ham og‘irligi bor. Masalan, dengiz bo‘yida 1 m3 havoning massasi 1 kg 330 g. Havo qobig‘i yer yuziga katta kuch – 1 sm2 yuzaga 1 kg ga teng bo‘lgan og‘irlik bilan bosadi. Havoning Yer yuzasiga va undagi barcha narsalarga bergan bosimini havo bosimi deyiladi. Odam bu bosimni sezmaydi, chunki havo bosimi odam tanasidagi ichki bosim bilan bir xil, ya’ni muvozanatlashgan. Yuqoriga ko‘tarilgan odamga havo bosimining kamayishi seziladi. Agar tog‘da 3 000 m balandga ko‘tarilsa, nafas qisiladi, bosh aylanadi, 4 000 – 5 000 m balandda burun qonashi, tomirlar yorilishi mumkin. Havo bosimi barometr asbobi bilan o‘lchanadi (“baros” – og‘irlik, bosim, “metr” – o‘lchash). Barometr ikki xil bo‘ladi: simobli barometr va metall barometr – aneroid. Simobli barometr asosan uzunligi 1 m va kengligi 1 sm bo‘lgan shisha naychadan iborat. Naychaning bir uchi berkitilgan bo‘ladi. Shisha naycha millimetrlarga bo‘lingan. Shisha naychani simobga to‘ldirib, simob solingan idishga ochiq tomoni bilan botirib tik qo‘yiladi.
Dengiz bo‘yida havo harorati 0 °C bo‘lganda barometr naychasidagi simob 760 millimetr (mm) ni ko‘rsatadi. Shunda havo bosimi 760 mm simob ustuni bosimiga teng bo‘ladi. Bunday bosim normal (me’yordagi) bosim deyiladi. Dengiz bo‘yidan balandlikka ko‘tariladigan bo‘lsa, har 100 m ko‘tarilganda barometrdagi simob 10 mm pasayadi (yoki har 10 m da 1mm pasayadi). Bosim qanday o‘zgarishini bilgandan keyin turgan joyimizning balandligini aniqlashimiz mumkin. O‘tilgan mavzuni mustahkamlash uchun savol-javoblar: 1. Havoning harorati qanday asbob bilan o‘lchanadi? Termometr 2. Termometr qanday joyga o‘rnatiladi? Yer yuzidan 2 m balandlikda, Quyosh nuri tushmaydigan joyga 3. Meteorologik stansiyalarda termometr qayerga o‘rnatiladi? Maxsus meteorologik quti ichiga 4. Ob – havo holati, jumladan, havo harorari har necha soatda kuzatib boriladi? 3 soatda 5. Sutkalik o‘rtacha harorat qanday aniqlanadi? Sutka davomidagi barcha kuzatish natijalari qo‘shilib, necha marta kuzatilgan bo‘lsa, shuncha martaga bo‘linadi “Ko‘rildi” __________O‘IBDO‘
Yangi mavzu bayoni: Nega shamol bo‘ladi? Havoning tinch turgan vaqti juda kam bo‘ladi. Yozda kunduz kuni ko‘l, daryo bo‘yida, daraxtzor yoki dala chekkasida o‘tirsangiz, shamol esayotganini albatta sezasiz. Havoning gorizontal harakatiga shamol deyiladi. Shamol vujudga kelishining asosiy sababi Yer yuzasining turli joylardagi havo bosimida farq bo‘lishidir. Havo bosimidagi farqqa nima sabab bo‘ladi? Quyosh nuri quruqlik va suv yuzasini bir xil isitmaydi. Suv sekin isiydi va asta soviydi. Quruqlik esa tez isib, tez soviydi. Kunduz kuni quruqlik ustidagi havo isib, kengayadi va bosim kamayadi, past bo‘ladi. Ko‘l va dengiz ustidagi havo esa salqin turadi. Havo bosimi katta, yuqori bo‘ladi. Natijada ko‘l va dengiz ustidagi havo quruqlikka tomon harakatlanadi, ya’ni shamol bo‘ladi. Kechasi-chi? Kechasi quruqlik tez soviganidan havo bosimi ortib, shamol quruqlikdan dengiz tomonga esadi. Shunday bir kecha-kunduzda o‘z yo‘nalishini ikki marta o‘zgartirib turadigan shamolga briz shamoli deyiladi. Briz fransuzcha “brise” shabada degani (52- rasm). Yer yuzida esadigan asosiy shamollar. Mussonlar. Katta quruqliklar – materiklar yozda atrofidagi dengizlarga qaraganda ko‘proq isib ketadi, havo bosimi pasayadi. Dengizlarda esa havo bosimi yuqori bo‘ladi. Natijada butun yoz bo‘yi dengizlardan quruqlikka tomon shamol esadi. Qishda esa quruqlik sovib ketadi, bosim ortadi. Dengiz iliq bo‘ladi. Dengiz ustida bosim pasayadi. Butun qish davomida shamol quruqlikdan dengizga esadi. Mana shunday bir yilda o‘z yo‘nalishini ikki marta o‘zgartiradigan shamollarga musson shamollari deyiladi (musson arabcha mavsum so‘zidan olingan). Musson shamollari Sharqiy va Janubiy Osiyoda kuchli bo‘ladi. Yozda dengiz ustidan sernam havo keltirgani uchun ham yog‘in ko‘p yog‘adi. Qish vaqtida shamollar Osiyoning markazidan dengizlarga tomon esganligi uchun Sharqiy va Janubiy Osiyoda qishda yog‘in juda kam yog‘adi. Havo quruq bo‘ladi. Havo massalari nima? Troposfera havosining harorati, namligi, shamollari va boshqa xususiyatlariga INCLUDEPICTURE "../../../WINDOWS/Temp/FineReader11/media/image58.jpeg" \* MERGEFORMAT INCLUDEPICTURE "../../../WINDOWS/Temp/FineReader11/media/image58.jpeg" \* MERGEFORMAT INCLUDEPICTURE "../../../WINDOWS/Temp/FineReader11/media/image58.jpeg" \* MERGEFORMAT 
52- rasm. Kunduzgi va tungi briz. ko‘ra bir-birlaridan farq qiladigan katta qismlari havo massalari deyiladi. Ular juda katta hudud ustida vujudga keladi. Yer yuzining turli joylarida bir-biridan farq qiluvchi havo massalari tarkib topadi. Masalan, sovuq mintaqalarda Shimoliy yarimsharda arktika, mo‘tadil mintaqada mo‘tadil, tropik o‘lkalarda tropik, ekvator atrofida ekvatorial havo massalari hosil bo‘ladi. Havo massalari okeanlar va quruqlik ustida paydo bo‘lishiga qarab dengiz va kontinental havo massalariga bo‘linadi. O‘tilgan mavzuni mustahkamlash uchun savol-javoblar: 1. Havoning gorizontal harakati nima deyiladi? Shamol 2. Shamol yuzaga kelishining asosiy sababi nima? Yer yuzasining turli qismlaridagi bosimlar farqi 3. Havo bosimidagi farqqa nima sabab bo‘ladi? Quyosh nurining quruqlik va suv yuzasini bir xil isitmasligi 4. Quruqlik va suv yuzasining isishi va sovushida qanday farq bor? Quruqlik tez isib, tez soviydi, suv yuzasi sekin isib, sekin soviydi 5. Bir kecha-kunduzda o‘z yo‘nalishini ikki marta o‘zgartiradigan shamol nima deb nomlanadi? Briz shamoli 6. Briz so‘zi qaysi tildan olingan va ma’nosi nima? Fransuzcha “brise” – shabada 7. Briz shamoli kunduzi qaysi yo‘nalishda esadi? Dengizdan quruqlikka tomon 8. Briz shamoli kechasi qaysi yo‘nalishda esadi? Quruqlikdan dengizga tomon 9. Bir yilda o‘z yo‘nalishini ikki marta o‘zgartiradigan shamol nima deb nomlanadi? Musson shamollari 10. Musson shamollari butun yoz bo‘yi qaysi yo‘nalishda esadi? Dengizlardan quruqlikka tomon Uyga vazifa: Mavzuni o‘qib, topshiriqlarni bajarish “Ko‘rildi” __________O‘IBDO‘ Download 197 Kb. Do'stlaringiz bilan baham:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish