5 mavzu: Aristotelning adabiy-nazariy qarashlari reja

5 MAVZU: Aristotelning adabiy-nazariy qarashlari

REJA:

1. “Birinchi muallim” – Aristotel (Arastu) haqida

2. Aristotelning “Poetika” asari

3. Aristotelning qadimgi yunon eposi va dramasi tarkibidagi umumiy
qonunlarni ajratish prinsiplari

4. “Mimesis” va “katarsis” tushunchalari haqida

Tayanch iboralar: Mimesis, san’at turlari, katarsis, epos, lirika, drama, trop, metafora, taxayyul, to‘qima, sharq adabiyoti.

Aristotel “Poetika”sining adabiyotshunoslik fanining rivojida tutgan o’rni.
“Poeziya”, ya’ni badiiy adabiyot so‘zining ilmiy muomalaga kiritilishi
Aristotel nomi bilan bog‘langan. Aristotel o‘zining “Poetika” asarida badiiy
adabiyotni shu nom bilan, ya’ni poeziya deb nomlagan. Hozirgi zamon ilmi esa
badiiy adabiyot tarkibidan faqat she’riyatni poeziya nomi bilan ataydi. Ammo
Aristotelning nima uchun badiiy adabiyotni “poeziya” deb ataganligida jon bor.
Chunki, Aristotel davridagi dastlabki adabiyot, ya’ni epos va drama –– marosim
xorlaridagi rivoyat va hajviy dialog asosida yozilgan she’riy asarlardan iborat
bo‘lgan.

Aristotelning “Poetika” asarining asli nomi “Poeziya” san‘ati to‘g‘risida” deb
nomlangan. Aristotelning bosh maqsadi qadimgi yunon adabiyotidagi rivojlanish
jarayonlarini tanqidiy anglash va ular asosida alohida xulosalangan tizim
yaratishdan iborat bo‘lgan. Aristotel qadimgi yunon eposi va dramasi tarkibidagi
umumiy, qonunlashgan holatlarni, ya‘ni badiiy tur elementlarini ilmiy aniqlashga,
badiiy adabiyotni esa tur va xillarga bo‘linishiga asos solgan. Primitiv tarzda bo‘lsa
ham badiiy aks ettirish (художественное отражение – mimesis) badiiy adabiyot va
boshqa san’at turlarining vujudga kelish prinsipi ekanligi to’g‘risidagi fikr ham
Aristotelga tegishlidir. Mim, ya’ni biz “masxaraboz” deb bilgan so‘z ham, qadimgi
yunonchadan “taqlid qiluvchi” deb tarjima qilinadi. Aristotel fantaziya orqali hayotning o’xshashi obrazlarda yaratilishi haqida gapiradi hamda ana shu jarayonni mimesis deb ataydi. Shuningdek, katarsis to‘g‘risidagi ta’limot ham adabiyotshunoslikka Aristotel tomonidan kiritilgan. Katarsis qadimgi yunonchadan “poklanish” mazmunida tarjima qilinadi. Pifagor ta’limoti bo‘yicha musiqa qalbni poklash uchun tavsiya etiladi, ya’ni musiqani eshitish va anglash jarayonida inson estetik va etik prinsiplari shakllanadi. Ana shu katarsis g‘oyasi asosida keyinchalik Aristotel adabiyotshunoslikda “katarsis” atamasini qo’llagan. Katarsis badiiy adabiyotning musiqa kabi insonga ta’siri va ana shu ta’sirning inson ongi va shuurini poklash qobiliyatiga egaligi haqidagi adabiy tushunchadir. Qalbni poklash mavzui qadimgi Gresiyada ko‘plarni qiziqtirgan bo‘lib, Geraklid olov bilan poklanish, Platon esa insoniy hissiyotni o‘ziga bo‘ysundirish tananing
o‘z ruhidan ozod bo‘lishiga tengligi to‘g‘risidagi fikrni ilgari surgan.
Aristotel musiqa bilan poeziyaning juda katta tarbiyaviy ahamiyati haqida
gapiradi hamda mazkur san‘atlar insonning poklanishi (tarbiyalanishi) uchun
xizmat qiladi, deb hisoblaydi. Hozirgi zamon adabiyotshunosligi va nazariyasining
asosiy tamoyillarini belgilovchi ko‘pchilik istilohlar ham ilmga Aristotel
tomonidan kiritilgan. Masalan, epos, lirika va drama, asar fabulasi, badiiy matnda
uchrashi mumkin bo‘lgan badiiy trop, ya’ni badiiy sifatlash usullari bo‘lgan