5 mavzu: Aristotelning adabiy-nazariy qarashlari reja

Toledoda ibn Rushd sharhini olmoniyalik Xermen (vafoti 1256) lotin tiliga
o‘girgan. Insoniyat madaniyati tarixida Aristotelning “Poetika” asari anchayin
murakkab taqdirni boshidan o‘tkazib, musulmon arab madaniyati va G‘arb
renessansi tarkibida bizning davrimizgacha eramizdan oldingi III asrdan yеtib
kelgan.

Forobiy “she”r san”atini bezaydigan narsa so’zdir”, - deydi. Olim so ‘zning
ta’siri kuchi mavjudligini tan oladi va unga ishonadi. Shu bois, ko‘pchilik shoirlar
o‘z fikr va mulohazalarini boshqalarga o‘tkaza oladilar, deb hisoblaydi. Olim
fikriga ko‘ra, vaznni buzmaslik she’r qurilishining to‘kis, tarashlangan bo‘lishiga
olib keladi. Ammo Forobiy hozirgi ma’nodagi adabiy turlar va janrlar tuzilishini
aniq idrok eta olmagan. Ibn Sino tasavvurida ham badiiy adabiyotning tur va
janrlarga bo‘linishi ilmiy tafakkur darajasida emas. Ibn Sino she’riy asarning inson
va uning ruhiyatiga ta’siri, she’r insonni taajjublantirishi, xissiyotlarni kuchaytirishi,
she’rning o‘zida “tuyg‘u” bo‘lishi haqida gapiradi. “Forobiy va Ibn Sinolar
Aristotel “Poetika”siga yozgan sharhlaridagi qarashlarida epos va drama haqida, shuningdek turni aniqroq izohlab berishga qaratilmagan edi”. Keyinchalik esa qadimgi yunon ilmiy tafakkurining Sharqda ilmiy-ijodiy o‘zlashtirilgan natijalarini, uning Yevropa madaniyatiga ta’siri va mazkur ta’sir asosidagi adabiyot nazariyasi rivojini ko‘rish mumkin. “Sharq ta’siri faqat ilm-fan, falsafadagina emas, adabiyotda ham ancha sezilarli bo‘ldi. Ovrupadagi dunyoviy mazmundagi adabiyot dastavval Ispaniyada, avval arab tilida, keyinchalik mulamma (she’ru shakar) turida shakllandi. Bu she’rlar ko‘pincha zajal¹ va muvashshax janrlarida yaratilgan bo‘lib, ayniqsa, zajal keng rivoj topgan. Sharq bilan uchrashmaguncha Ovrupa mamlakatlari, xatto ilg‘or Fransiyada ham yozma adabiyot din arboblari tomonidan diniy mazmunda, lotin tilida yaratilgan asarlardan iborat bo‘lgan”. O‘rta asrlar Yevropa adabiyotidagi keng tarqalgan, hamda inson ichki ruhiyatiga qaratilgan romantizm hodisasining ilk vatanlaridan biri ham sharqdadir. Romantizm asosida ham sharq (arab va musulmon) adabiyoti namunalari ta’siri, aniqrog‘i uning arab ishqiy lirikasi asosida shakllanganligi, ya‘ni G‘arb romantizmi asosida Sharq ishqiy lirikasi yotishi ham isbotlangan ilmiy faktdir. Aristotel va Gorasiylarning she’r san’atiga aloqador bo‘lgan ilmiy qarashlari keyinchalik Yevropada keng tarqalgan renessans, ya’ni Uyg‘onish davrida, aniqrog‘i XIV-XVI asrlarda, arab-musulmon madaniyati ta’siri orqali qayta
shakllantirilib, ya‘ni Yevropa poetikalarining kelib chiqishiga asos bo‘ladi.