4-mavzu. Sharq Uyg‘onish davridagi qomusiy olimlarning asarlarida pedagogik fikrlar

---

4-mavzu. Sharq Uyg‘onish davridagi qomusiy olimlarning asarlarida 
pedagogik fikrlar (VII-XIV asrlar).
1.Abu Abdulloh Muhammad ibn Muso al-Xorazmiyning didaktik qarashlari.
2.Abu Nasr Forobiyning pedagogik g‘oyalari.
3.Abu Ali ibn Sinoning pedagogik g‘oyalari.
4.Abu Rayhon Beruniyning ilmiy-pedagogik qarashlari.
Asosiy tushunchalar: 
Renessans, uyg‘onish, aljabr, mamun akademiyasi, mineralogiya, fanlar 
tasnifi, logika, mantiq, baxt-saodat, “Geodeziya”, “Donishnoma”, “Tib 
qonunlari”, “Shohnoma”, maktab, madrasa, ta’lim-tarbiya,
dialektika, 
borliq, olam, fan, sanat, adabiyot, adabiyotshunoslik, ijtimoiy ong, qonuniyat, 
insonshunoslik, fanlararo aloqa, mumtoz adabiyot, pedagogik tahlil, tarixiy-
badiiy asar. 
Xitoy sayyohi Sima Szyan 630 yilda Samarqand haqida quyidagilarni 
yozadi: bu shaharda o‘g‘il bolalarning hammasi besh yoshdan boshlab yozish va 
hisoblashga o‘rgatiladi, o‘smirlik yoshiga yetganda esa savdo ishini o‘rganmoq 
uchun savdogarlarning karvonlariga qo‘shilib, safarga jo‘naydilar. “Buyuk ipak 
yo‘li” bo‘yida savdo sotiq ishlarida yetarli tajriba, malakaga ega bo‘lgan bolalar 
savdo kasbida vorislik qilganlar.
Savdogarlardan tashqari soliq o‘ndirish va mamuriy yozishmalar bilan 
shug‘ullanuvchi mirzalar ham savodli bo‘lshi kerak edi. O‘sha davrga doir 
arxeloglar topilmalarda qog‘oz, yog‘och, teri va boshqa vositalarda yozilgan 
ashyolar topilgani arablar istilosiga qadar O‘rta Osiyoda maktablar ta’limi 
rivojlanganidan dalolat beradi. 
Islom dini joriy etilgandan so‘ng ta’lim mazmuni o‘zgardi. Savod chiqarish 
harf va so‘zlarni yozishni o‘rganishdan boshlanardi “Maktab” arabcha yozishni 
o‘rgatadigan joy manosidan kelib chiqqan.machitlar huzuridagi maktabalar xalqni 
ma’naviy jihatidan buysindirish uchun xizmat qiladigan joy bo‘lib qoldi 
“Madrasa” kotib bo‘lishni istagan kishi musulmon ulamolarning darslari 
(maruzalari)ni tinglanadigan keyingi dars o‘qitiladigan yuqori ta’lim maskani 
hisoblangan. Madrasani xatm qilgan (tamomlab chiqqan) kishilar machitlarning 
imomi bo‘lib ishlar edilar, va mamuriy ishlarda xizmat qilardilar. XI asrda 
Bog‘dodda 300 bola o‘qitiladigan o‘sha davr uchun eng katta madrasa qurilgan. 
“Nizomiya” deb atalagan shu madrasada Al-G‘azzoliy matematika va boshqa 
fanlarni o‘qitishni joriy qildi. Dunyoviy fanlarni o‘qitishga boshqa madrasalarda 
ham urinib ko‘rildi, jumladan Samarqanda Ulug‘bek tashkil etgan madrasasida 
ham dunyoviy fanlar o‘qitildi. Ammo ruhoniylar bunga doimo to‘sqinlik qiladilar, 
madrasa foydasiga inom qilingan yer va boshqa mulklar ularning moddiy bazasi 
bo‘lib xizmat qildi. 
Machitlar huzuridagi maktablarning asosiy vazifasi bolalarga «Qur’on» 
o‘qishni o‘rgatishdan iborat bo‘lib qoldi. Bolalar maktabga kirgan dastlabki 
kundan boshlab ularga harflarni hijjalab o‘qish usuli bilan savod o‘rgatilar edi; bu 

---

usul alfavitli xatni o‘z tiliga moslab qabul qilgan xalqlar orasida qadimdan davom 
qilib kelgan usul bo‘lib, kotiblar tayyorlaydigan maktablarda har bir xalqning o‘z 
yozuviga uyg‘unlashtirilar edi, lekin bu usulning umumiy belgilari hamma joyda 
bir xil edi. 
Bu qiyin usulga ko‘ra, o‘quvchi dastlab hamma harflarni alfavit tartibida yodlab 
olishi, yani har bir harfning nomini bilib olishi (masalan, arab alfavitida: alif, be, 
te, se va hokazo), so‘ngra esa shu harflarni hijjalab qo‘shib o‘qishni mashq qilishi 
lozim edi. 
Shu mashqlar oxiriga yetkazilgandan keyin o‘quvchining qo‘liga birinchi 
kitob tariqasida «Qur’on» berilar edi. Maktabdor domla «Qur’on»ning boshidan 
boshlab har bir surasini jumlama-jumla baland ovoz bilan o‘qib berar, shogirdlar 
esa shu jumlalarni qayda-qayda takrorlab, aytib berar edilar. 
Islom dinining birinchi asrlarida arab bolalari mana shunday og‘ir usul bilan 
«Qur’on»ni o‘qishni o‘rganganlar: «Qur’on» tili ularning o‘z ona tili edi. Dastlabki 
arabcha maktablarning o‘quvchilari “«Qur’on»ni o‘tgan vaqtlarida alfavitdagi 
harflarning shakli bilan ancha tanish bo‘lar edilar, chunki ular hamma harflarning 
shaklini ham, harflar birikmalarini ham o‘z qo‘llari bilan yozar edilar. Keyinroq 
borib esa «Qur’on» tekstini o‘qish hatto arab o‘quvchilari uchun ham qiyinroq 
bo‘lib qoldi, chunki arab og‘zaki tili «Qur’on» tilidan anchagina farq qiladigan 
bo‘lib qolgan edi. Boshqa xalqlarning bolalari uchun arabcha tekstni o‘qish juda
ham og‘ir edi. 
O‘quvchidan hamma harflar va harflar birikmalarini o‘z qo‘li bilan yozish 
kerakligi talab qilinmaydigan bo‘lib qolganidan keyin savod chiqarish tag‘in ham 
qiyinlashib qoldi; harflarni va harflar birikmalarini domlaning o‘zi yozar, o‘quvchi 
esa ularni faqat domlaning ovoz chiqarib o‘qishiga qarab, unga taqlid qilib o‘qir 
edi, xolos. «Savod chiqarish»ni bunday «osonlashtirish» shunga olib keldiki, 
o‘quvchi hali harflarni yaxshi o‘qiy olmay turiboq, uning qo‘liga o‘qish uchun 
berilgan «Qur’on»ni o‘qib berolmay, juda qiynaladigan bo‘lib qoldi. Shu tariqa 
maktablarda kitob o‘qishga o‘rgatish yozishga o‘rgatishdan ajratib qo‘yildi; yozuv 
alohida «fan» qilib ajratildi, kotiblik kasbini tanlab olgan kishilargagina yozuv 
o‘rgatiladigan ko‘pchilik dehqonlar va hunarmandlarning o‘g‘illari uchun yozuvni 
bilish ortiqcha bir narsa bo‘lib qoldi. 
Islom dini tarqalgan mamlakatlardagi ko‘pdan-ko‘p maktablarda yozuv 
qurollarining yetishmasligi sababli ham hamma o‘quvchilarga yozishni o‘rgatish 
qiyin bo‘lib qoldi. O‘quvchilarni yozishga o‘rgatish uchun turli mamlakatlarda 
turli xil vositalardan foydalanar edilar, masalan, palma yaproqlariga yozib xat 
mashq qildirar, tuyalarning kurak suyaklariga harf o‘yib yozishni o‘rgatar, mis 
qozonning orqasiga ko‘mir bilan harf yozib mashq qildirar edilar; kamdan-kam 
joylardagina yozuv mashq qilish uchun qog‘oz, qamish qalam va qora siyohdan 
foydalanar edilar; ko‘p maktablarda harf yozishni ko‘pincha cho‘p bilan qumga 
chizib o‘rgatar edilar. 
Shunday bo‘lsa ham, maktablarga juda ko‘p o‘g‘il bolalar tortildi. Ayrim 
musulmon davlatlarining amirlari hamma musulmon bolalarining islom dinining 
asosi bo‘lgan «Qur’on»ni o‘rganishi uchun qattiq choralar ko‘rdilar; o‘g‘lini 
maktabga yubormagan otalarni jazolaydigan bo‘lib qoldilar. 

---

O‘rta Osiyodagi musulmon pedagoglar «Qur’on»ni yodlash har qancha 
mashaqqatli bo‘lsa ham shuni to‘g‘ri usul deb hisobladilar. Ular, bola «Qur’on»ni 
yodlab olish bilan arabcha so‘zlarni esda yaxshi saqlab qoladi, bu esa madrasada 
o‘qishni davom ettirish uchun kerak bo‘ladi; mashaqqatsiz o‘qishning samarasi 
bo‘lmaydi degan xulosaga kelganlar. 
Ota-onalar o‘z farzandlarini maktab tashvishidan barvaqt qutqarmoq uchun 
o‘g‘illarini, odatda olti-yetti yoshida va hatto besh yeshga kirishi bilanoq maktabga 
eltib berar edilar. O‘z o‘g‘lini maktabga yuborma-gan ota ko‘pchilikning tanasiga 
uchraydigan bo‘lib qoldi. 
Shaharlardagi boy va o‘ziga to‘q kishilar o‘g‘illarini maktabdor domlaga 
(o‘zi maktab ochib, o‘zi o‘qitadigan kishiga) qo‘yib o‘qitardilar. Yaxshi maktabdor 
o‘quvchiga husnixat va og‘zaki hisobni o‘rgatishga e’tibor berar edi, uning 
kattaroq yoshdagi o‘quvchilari «Qur’on»dan tashqari fors-tojik tilida va turkiy 
tillarda yozilgan bir necha kitobni o‘qib chiqar, ular turli usulda yozilgan qo‘l 
yozmalarni o‘qishni o‘rganardilar. 
Arab bo‘lmagan bolalarga islom dini asoslarini o‘rgatishni darsliklari O‘rta 
Osiyo maktablarida keng tarqalgan edi. Shulardan biri «Haftiyak» edi. Bu kitobni 
eron pe-dagoglari «Qur’on» suralaridan («yettidan birini») tanlab olib, taxminan 
VIII asrda tuzganlar. X—XII asrlarda esa islom dini ruknlarini fors tojik tilida sher 
va nasr bilan bayon qilgan «Chorkitob» paydo bo‘ldi. «Chorkitob» o‘zbek 
maktablarida ham o‘qitilar edi. XII asrdan boshlab islom dinini turkiy tillarda 
yozilgan sherlarda (XII asrda yashagan Ahmad Yassaviyning «Hikmat» degan 
to‘plamida, XVII asrda yashagan kattaqo‘rg‘onlik eshon So‘fi Allayorning ikkita 
to‘plamida va boshqa to‘plamlarda ommalashtirish boshlandi.
Hunar va tabiat to‘g‘risidagi bilimlar, odatda, maktabda o‘qitilmasdan, 
yakka shogirdlik tartibida o‘qitilar edi. Shaharlarda turli kasb-hunar rivojlana bordi 
muayyan bir kasb bilan shug‘ullanuvchi ustaxonalarning egalari uyusha 
boshladilar. Hunar o‘rganmoqchi bo‘lgan bola hunarmandga, masalan, temirchiga, 
novvoyga va shu kabi boshqa kasbdagi ustalarga shogird tushar edi, lekin buning 
uchun shu kasbdagi hunar ahllarining rozilik berishi shart edi. Bunday shogird 
ancha yil ustaning qo‘lida hunarga aloqasi bo‘lmagan ishlarni bajarib yurar, 
dastyorchilik qilar edi. Usta bunday tekin ishchi kuchidan mumkin qadar uzoq vaqt 
foydalanishga harakat qilar edi. Bunday shogirdlar hunarni taqlid qilish yo‘li bilan 
o‘rganar edilar, o‘qitishning muayyan tizimi yo‘q edi. Kasb deyarli otadan 
o‘g‘ilga meros bo‘lib o‘tardi 
Malaka bilan birga maxsus bilimlar ham talab qiladigan hunar ahllari — 
ustalar orasida tabiat to‘g‘risida ilmiy bilimlarning to‘plandi. Masalan, tabiblik 
shunday kasblardan biri bo‘ldi.
Ayrim atoqli hakimlar ham tib ilmini o‘rgatar edilar. Buxorolik Abu Ali ibn 
Sino shunday hakimlarning eng mashhurlaridan edi. U tib ilmiga doir ko‘pgina 
qo‘l yozma asarlarni o‘rganib, eng yetuk hakim bo‘ldi, shu bilan birga, ilmiy 
maqsadlarni ko‘zlab, muntazam ravishda kuzatishlar va tajribalar olib bordi. 
Tajribali hakim bo‘lgan ibn Sinoning shogirdlari ham bor edi. U o‘z shogirdlari 
uchun tib ilmidan «Tib Qonunlari» degan kitob yozdi. Yevropada bu kitob lotin 
tiliga tarjima qilinib, besh asr davomida vrachlar uchun har taraflama qo‘llanma 

---

bo‘lib xizmat qildi va shu kitobi tufayli ibn Sino butun dunyoga «Avitsenna» nomi 
bilan mashhur bo‘ldi. Hozirgi zamon sovet olimlari ibn Sinoning «Tib qonunlar» 
kitobining maydonga kelishini meditsina taraqqiyotidagi bir bosqich deb 
hisoblamoqdalar. 
VII-VIII asrlarda Sharqda aniq fanlarni rivojlanishida ulkan yutuqlarga 
erishishldi. Madaniyat va marifat markazlaridan biri bo‘lgan O‘rta Osiyoda 
yashagan xalqlar juda qadim zamonlardan Xitoy va Hindiston mamalakatlari bilan 
savdo, siyosiy va madaniy aloqa qilib turar edilar. Osiyoda fan va madaniyat juda 
og‘ir sharoitda-xalq ommasining mahalliy va chet el zolimlariga qarshi kurashlari 
sharoitida taraqqiy etdi. Falakiyot, matematika, tibbiyot hamda ijtimoiy fanlar 
rivojlana boshladi. Bu fanlarni markazlashtirish maqsadida halifa Mamun 
hukmronligi davrida dastlab Xorazmda bugungi Mamun akademiyasiga asos 
solindi. Keyinchalik u Bog‘dod shahriga “Dorul-Hukomo” (“Donishmandlar uyi”) 
barpo etilib, uning huzurida kutubxona va rasadxona tashkil etildi. Bu 
“Donishmandlar uyi”ga bir qancha mamalakatlardan istedodli olimlar chaqirildi. 
Mamun buyrug‘iga binoan, Xorazmdan Muhammad ibn Muso Xorazmiy ham 
taklif qilindi. U bu ilmiy markazga (Akademiyaga) bir qancha vaqt ilmiy rahbarlik 
qildi.
Tarixiy tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, Sharq uyg‘onish davri madaniyati 
fanlarning rivojlanishi, qomusiy olim, mutafakkirlar yetishish bilan butun kishilik 
jamiyati rivojlanishining yuksak bosqichi bo‘ldi. Al-Xorazmiy, al-Farg‘oniy, al-
Beruniy, ibn Sino, Ahmad bin Muhammad Farg‘oniy, Umar Xayyom kabi 
qomusiy olimlar va Ro‘dakiy, Firdavsiy, Yusuf Xos Xojib, Mahmud Zamahshariy, 
Abdishukur Balhiy, Ahmad Yugnakiy kabi mutafakkirlar samarali faoliyat 
ko‘rsatdilar. Ularning aksariyati avvalo, mudarislik yuzlab shogirtlarga ustozlik 
qilganlar.
Natijada mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiy etdi, renesansning beshigi 
bo‘ldi, XI asr Beruniy asri deb atalishiga yerishildi. Ta’lim-tarbiya borasidagi 
tajribalar rivojlandi, ta’lim-tarbiya jamiyat taraqqiyotining hal qiluvchi omili 
ekanligi haqidagi ilmiy ta’limotlarga asos solindi.