2-ma’ruza : xalifalik davri o‘zbek tilshunosligi

---

2-MA’RUZA

:  

XALIFALIK DAVRI O‘ZBEK TILSHUNOSLIGI 

Reja 

1. Xalifalik davri tilshunoslik. 

2. Аbu Nаsr Fаrоbiyning lingvistik qаrаshlаri. 

3. Аbu Rаyhоn Bеruniyning lingvistik qаrаshlаri. 

4. Ibn Sinоning lingvistik mеrоsi. 

 

Tayanch  so`z  va  iboralar:    xalifalik  davri,  lingvistik  qarashlar,  lingvistik 

meros,”Saydana”, “Falsafatu Aristatulis”, bilishning ikki ko`rinishi, hissiy bilish, idrikiy bilish, 

orttirilgan bilim, tanovoblar, tazohirlar. 

 

 

 

VII  asrda  arablar  Muhammad  payg‗ambar(s.a.v.)ning  safdoshi  xalifa  Abu  Bakr 

yetakchiligida  islom  bayrog‗i  ostida  Arabiston  yarim  orolini,  Yaqin  va  O‗rta  Sharq 

mamlakatlarini, Shimoliy Afrika, Ispaniya, O‗rta Osiyo va Kavkazorti mamlakatlarini bosib olib, 

632 yilda yirik arab xalifaligiga asos soldilar. Bu xalifalik 1258 yil, ya'ni mo‗g‗ullar tomonidan 

bitirilgunga qadar hukmronlik qildi. 

Xalifalik rang-barang el-elatlardan tashkil topgan juda keng  hududni  o‗zida  birlashtirgani 

tufayli  uni  boshqarish  qiyin  kechar,  o‗zaro  ichki  urushlar  va  xalq  qo‗zg‗olonlari  tez-tez  bo‗lib 

turar edi. Ana shunday kurashlar va xalq qo‗zg‗olonlari ta'sirida XIII asrning oxirlaridan xalifalik 

mayda-mayda qismlarga bo‗linib ketdi: idrisiylar (789 – 926), ag‗labiylar (800 – 909) davlatlari 

vujudga  keldi.  Eron  va  Movarounnahrda  IX  asrning  20-yillaridan      boshlab  tohiriylar  (821  – 

873), safforiylar (867 – 1495) va somoniylar (819 – 1005) o‗zlarining mustaqil boshqaruviga ega 

bo‗ldilar. Ular arab xalifaligiga nomigagina tobe bo‗lib, aslida alohida-alohida mustaqil davlatlar 

edi. Bu davlatlarni xalifalik tomonidan yuborilgan noiblar boshqarar, xalifalikka xiroj, juzya (jon 

solig‗i) va o‗lpon to‗lab turilar edi. 

Ana  shunday  katta  hududda  islom  dini  keng  quloch  yoydi.  Arab  tili  din  tili,  fan  tiliga 

aylandi.  Xalifalik  hududida  yashagan  barcha  din  va  fan  ahli,  qaysi  xalqqa  mansub  bo‗lishidan 

qat'i  nazar,  o‗z  asarlarini  shu  tilda  yozdilar.  Shuning  uchun  ham  dunyoga  arablarniki  sifatida 

shuhrat  qozongan  madaniyatning  shakllanishi  va  ravnaq  topishida  arab  bo‗lmagan  xalq 

vakillarining  ham  xizmatlari  kattadir.  Ular  orasida  Farobiy,  Beruniy,  Ibn  Sino  kabi  ko‗plab 

ajdodlarimiz borligidan faxrlanamiz.