14-mavzu. Ishlab chiqarish omillari bozori

---

14-mavzu. Ishlab chiqarish omillari bozori 
Reja: 
14.1. Mehnat munosabatlari va mehnat resurslaridan foydalanish ko’rsatkichlari. 
14.2. Ish haqi o’sishining dam olish vaqti bilan ishlash vaqti o’rtasidagi nisbatga 
ta’siri. 
14.3. Investitsiyani hisoblashdagi diskontirlangan qiymat. 
Maktabni tugatganingizda, daromadingiz kattaligi qanday turdagi ish olganingizda 
aniqlanadi. Agar kompyuter dasturlovchisi bo’lsangiz, siz yoqilg’i quyish shahobchasi 
xodimidan ko’ra ko’proq pul topasiz. Bu holat uncha hayron qolarli emas, lekin nima 
uchun buning to’g’riligi aniq emas. Hech qanday qonun kompyuter dasturlovchisining 
yoqilg’i quyish shahobchasi xodimidan ko’ra pul topishini talab qilmaydi. Hech qanday 
irqiy tamoyil dasturlovchilarni qadrliroq deb ko’rsatmaydi. Sizga yuqoriroq to’lanishi 
qanday belgilanadi?
Odamlar o’z daromadni turli yo’llar bilan ishlab topishgan. Ishchilar buning 3 dan 4 
qismini maosh hamda ijtimoiy to’lovlar ko’rinishida ishlab topishgan. Qolganlari esa yer 
egalari va kapital egalariga—iqtisodiyotning asbob va uskuna zahirasi—ijara, foyda va 
dividentlar ko’rinishida borgan. Ishchilarga qancha to’lanishi kerak? Yer egalarigachi? 
Kapital egalarigachi? Nima uchun ba’zi ishchilar boshqalarga nisbatan yuqoriroq ish haqi 
olishadi, va ayrim yer egalari boshqalardan yuqoriroq ijara haqi, va ayrim capital egalari 
boshqalardan ko’proq foyda oladilar? Nima uchun, umuman kompyuter dasturlovchlari 
yoqilg’i quyish shahobchasi xodimidan ko’ra yuqoriroq pul ishlab topadi?
Bu savollarga javob asosan iqtisodiyotdagiga o’xshab, talab va taklif bilan bog’liq 
deb aytiladi. Ishchi kuchiga taklifi va talab, yer va kapital ishchilarga to’lanadigan narxlar 
ishchilar yer egalari va kapital xo’jayinlari uchun to’lanadi. Nima sababdan ba’zi odamlar 
daromadi boshqalarga nisbatan yuqori ekanligini, biz do’konlaridagi xizmat ko’rsatishlar 
uchun ular ta’minlay oladigan holatini chuqurroq ko’rib chiqishimiz kerak. Bu va keyingi 
bo’limlardagi vazifa shulardan iboratdir.
Bu bo’lim ishlab chiqarish omillari bozorini tahlilining umumiy nazariyasini ochib 
beradi. Ishlab chiqarish omillari hom ashyo sifatida tovarlar va xizmatlar ishlab 
chiqarilishida foydalaniladi. Kompyuter firmasi yangi programma ishlab chiqsa, bu narsa 
dasturlovchining vaqtidan, uning offisi joylashgan yerdan, ofis binosi va kompyuter 
uskuna-sidan foydalaniladi. Huddi shunday, yoqilg’i quyish shahobchasi yoqilg’i sotganda 
u ishchining vaqtini (mehnat), tabiiy joy (yer), va yoqilg’i nasosi va tsisternasini (kapital) 
ishlatadi. 
Ko’p jihatdan omillar bozori xuddi o’tgan bo’limda muhokama qilinganidek 
tovarlar va xizmatlar bozoriga o’xshaydi, lekin bir muhim jihati ular har xil. Ishlab 
chiqarish omili uchun bo’lgan talab bu hosil bo’lgan talabdir. Bu degani firmaning ishlab 
chiqarish omili uchun bo’lgan talabi uning boshqa bozorga taklifidan kelib chiqadi. 
Kompyuter dasturlovchilar uchun bo’lgan talab bevosita kompyuter dasturlarining taklifi 
bilan bog’langan va yoqilg’i quyish shahobchasi xodimi uchun bo’lgan talab esa bevosita
yoqilg’iga taklif bilan bog’liqdir. 
Bu bo’limda, biz foydani maksimallashtiruvchi raqobatlasha-yotgan firmalarning 
qancha omillarga tayangan holda talab omilini fikr mulohaza qilish orqali tahlil qilamiz. 

---

Dastlab tahlilni ishchilar uchun bo’lgan talabni tekshirib olish orqali boshlaymiz. Ishchilar 
mahsulot ishlab chiqarilishi uchun muhim omil sanaladi. 
(a)
Olma uchun bozor 
(b)
Olma teruvchilar uchun bozor