11-mavzu: shaxs taraqqiyotini davrlarga bo‘lish (4soat) Reja

---

11-MAVZU: SHAXS TARAQQIYOTINI DAVRLARGA BO‘LISH (4soat) 

Reja: 

1.Inson rivojlanish davri psixologik prinsiplari va asoslari.                                             

2.Shaxsning psixik rivojlanishini  tabaqalashtirish sxemasi (D.B.Elkonin).        

3.Shaxs kamolotining bosqichlari.

 

 

 

Tayanch so`zlar: shaxs,  o`sish, rivojlanish, o`zlik, men,  psixodinamik, 

shaxs,  o`sish, rivojlanish, o`zlik, men,  psixodinamik, muhit, konvergensiya, 

irsiyat. 

 

Turning  rivojlanishidan-filogenezdan  farqli  ravishda  individning  taraqqiyoti 

“ontogenez” tushunchasi bilan ishlatiladi. Bu tushunchani nemis biologi E.Gekkell 

taqdim etgan. Psixika ontogenezi insonning tug‘ilganidan to umrining yakunigacha 

davom  etadigan  uzluksiz  rivojlanishi  sanaladi.  Psixik  taraqqiyot  haqidagi  masala 

boshqa so‘z bilan, ya’ni psixik taraqqiyotning harakatga keltiruvchi kuch masalasi 

orqali psixologiyadagi eng muhim muammolardan bir sanaladi. Uzoq yil davomida 

olimlar  ushbu  muammoga  yondashgan  bo‘lsalarda,  ammo  yagona  bir  to‘xtamga 

kelmadilar.  YOsh  psixologiyasi  –psixologiyaning  alohida  sohasi  bo‘lib,  inson 

taraqqiyotining  dalillari  va  qonuniyatlarini  o‘rganadi.  Psixik  taraqqiyotni 

belgilovchi  ikkita  an’anaviy  kategoriya  mavjud:  biologik  va  sotsial.  “Muhit”, 

jamiyat  taraqqiyotini  asosiy  belgilovchi  roli  to‘g‘risidagi  tasavvur  tarafdorlari 

mavjud bo‘lib,  ular sotsiogenetiklar deb nomlanadi. Ushbu  yo‘nalish  vakillaridan 

bir  ingliz  filosofi  Dj.  Lokk  hisoblanadi.  Uning  talqinicha  bolaning  qalbi  nimani 

xohlasa  yozish  mumkin  bo‘lgan  toza  doskaga  (tabula  rasa)  o‘xshaydi.  Olimlar 

shaxsning  har  qanday  qirrasi  shaxs  tajribaga  bog‘liq,  tug‘ma  omillar  katta 

ahamiyatga  ega  emas  degan  g‘oyani  qo‘llab  quvvatladilar.  Insonning  psixik 

taraqqiyotida  ta’lim  va  tarbiyaning  ahamiyati  bilan  bog‘lovchilar  hozirgacha 

mavjud. Masalan, shaxs nazariyasining “vaziyatlilik”  yondashuviga ko‘ra insonlar 

boshidan pok va pok emas,  mehribrn  yoki vahshiy,  fidoiy  va egoist bo‘lmaydilar, 

ular  vaziyatning  bosimi  ostida  tarkib  topadilar  degan  g‘oyaga  tayanadilar. 

YUqoridagi  yondashuvga  qarama-qarshi  g‘oyani  ilgari  surganlar  esa  fransuz 

faylasuflari  R.  Dekart  va  Jan-Jak  Russolardir.  Bu  yo‘nalish  vakillari 

biologizatorlar  hisoblanadilar.  Ularning  fikricha  shaxs  taraqqiyotida  belgilovchi 

rolni  nasliy,  genetik  omillar  belgilashi  ta’kidlanadi.  Bola  tabiat  qonuniyatlariga 

muvofiq  rivojlanadi.  SHaxs  rivojlanishida  har  ikkala  yondashuvni  uyg‘unligini 

ta’minlovchi  qarashlar  mavjud  bo‘ldiki,  bu  konvergensiya  nazariyasi  deb  ataladi 

va  V.  SHternga  tegishli.  U  psixik  taraqqiyot  tug‘ma  xususiyatlarni  va  tashqi 

ta’sirlarni  oddiy  namoyon  bo‘lishi  emas,  balki  ichkiimkoniyatlarni  taraqqiyotning 

tashqi shart-sharoitlari bilan o‘zaro konvergensiyasi deb  hisobladi. Konvergensiya 

nazariyasiga  ko‘ra  psixik  taraqqiyot  X  –  nasliy  element  va  U-muhit  elementlari 

ostida  to‘planuvchi  jarayon  sifatida  qaraladi.  Bu  g‘arb  psixologiyasida  eng  keng 

tarqalgan  konsepsiya  sanaladi.  Masalan,  ingliz  psixologi  G.  Ayzenk  80%  muhit 

ta’sirida , 20% irsiyat ta’sirida aniqlanadi deb hisoblaydi.  Ammo konvergensiya 

nazariyasi  vakillari  irsiy  omillarning  o‘rni  muhim  hisoblab,  muhit  nasliy 

belgilarning  tartibga  soluvchi  ruyobga  chiqishini  ta’minlovchi  sanaydi. 

Konvernetsiya  nazariyasining  biologik va  sotsial  omillarni  mexanik qo‘shishidagi 

---

cheklanganligi  insonning  tabiat  va  jamiyatdagi  mohiyatini  tushunishga  olib 

kelmadi.  Masalani  hal  etishga  yo‘naltirilgan  boshqa  bir  yondashuv  ikki  omilning 

ta’siri  bilan  bog‘liqlikni  psixoanaliz  va  ko‘pgina  neofreydistlarning  ishlarida 

kuzatildi.