10-mavzu: suv resursi va uni muhofazasi reja



Download 132,23 Kb.
Sana18.04.2020
Hajmi132,23 Kb.
#45738
Bog'liq
Ekologiya. 8-mavzu

10-MAVZU: SUV RESURSI VA UNI MUHOFAZASI
Reja:
1. Suvning yer yuzidagi ahamiyati.

2. Suv zaxiralari.

3. Suvni ifloslanish yo’llari va manbalari.

4. Suvning tozalash usullari



Tayanch so’zlar: Suv resurslari, Suv resurslarini ifloslanishi, Tozalash-zararsizlantirish.
Suv yerdagi hayotning mazmuni hisoblanadi. Barcha tirik orgnaizmlar uchun yirik ingridient hisoblanadi. Ma’lumotlarga qaraganda, ko’pchilik organizmlarning tanasini 50 foizdan 95 foizigacha suvdan tarkib topgan. Fotosintez, transpiratsiya va boshqa barcha hayotiy jarayonlar suv ishtirokida yuz beradi. Suv suv havzalari, daryolar va ko’llardan foydalanilib, kishilar uy xo’jaligi, biznes, qishloq xo’jaligi va mahsulot ishlab chiqarishda foydalanishadi. Biroq suvdpan foydalanish hozirgi paytda ortib ketmoqda. O’simlik va hayvonlarga suv yetishmasligiga ham insoniyat sabachi bo’lib qolmoqda. CHunki, tejamkorlik bir maromda ketganicha yo’q.

Qishloq xo’jaligida o’g’itlarning qoldiqlarini suvga tashlanishi, yoki ko’llarda va hovuzlarda suv o’tlarining ko’payib ketishi salbiy oqibatlarga olib keladi. Ko’l va hovuzlarda suv o’tlarining ko’payib ketishi suvda erigan kislorodni tanqisligini vujudga keltiradi va zooplanktonlarning hayotiga zomin bo’ladi.


Suvning tarqalishi

Okean




Tuproq va havodagi namlik

Dengizlar





Suv resurslari





Yer osti


Daryo va ko’llar



Muzliklar


suvlari



1-jadval

Suv resurslari tarqalishi (Lvovich)




Gidrosfera qismlari

Yalpi suv ming km3

%

Almashish aktivligi yili

1

Dunyo okeani

1307324

93,96

3000

2

Yer osti suvlari

600000

4,12

5000

3

Shu jumladan aktiv almashishni zonalari

4000

0,27

330

4

Muzliklar

24000

1,65

8000

5

Ko’llr

280

0,019

7

6

Tuproq namligi

85

0,006

0,017

7

Atmosfera

14

0,001

0,027

8

Daryolar

1,2

0,0001

0,031




Jami:

1454193

100

2800


2-jadval

Chuchuk suv zaxiralari




Gidrosfera qisimlari

Chuchuk suv km3

%

1

Muzliklar

24000000

85

2

Yer osti suvlari

4000000

14

3

Ko’llar va suv omborlari

155000

0,6

4

Tuproq namligi

83000

0,3

5

Atmosferadagi suv

14000

0,06

6

Daryo suvlari

120

0,004



Suvning ifloslanishi
Insoniyat faoliyati toza suv muhitiga zarar keltiradi.Fermer xo’jaliklar va o’tzorlar o’g’itlardan to’ldiriladi , shuningdek bular suvga kelib quyiladi , hovuzlar va ko’llarda suv o’larining o’sishiga olib keladi .Bu organizmlarning o’sishi va chiritadi, suvdagi kislorod miqdorini qisqartiradi va ba’zi organizmlarning hayot kechishida qiyinchilik tug’diradi . Bu muommolarni oldini olishda , oqindi suvlarni qo’yib yuborishdan avval ularga ishlov berish lozim . Insonlar ko’llar va hovuzlarning ifloslanishi bilan bog’liq muommolar haqida bilimga ega bo’lishi kerak. Bu kabi nazoratlar ko’plab toza suv ekotizimlarini asl holiga qaytarishda boshqaruv usuli bo’lib xizmat qilishi kerak.1

Ifloslanish suvga ham ta’sir o’tkazmoqda. Havodagi ifloslanish yomg’ir orqali yerga tushadi. Amerika Qo’shma Shtatlari va boshqa ko’plab mamlakatlarda ifloslanishning oldini olish uchun ifloslangan suvlarni taqdim etishdan avval qayta ishlash qonunan talab qilinmoqda. Ammo dunyoning ko’plab hududlarida ularni qayta ishlashning iloji yo’q. Ifloslanishning yana bir sababi, bu insonlar dengizlar, ko’llar va okeanlarga chiqindilar va ishlatilgan materiallarni tashlashlari hamdir (1-rasm).



1-rasm. Suvning ifloslanishi
Yer usti suvlari
Suv ifloslanishlari baliqlar va boshqa tirik organizmlarni zaharlamoqda va bu suvda suzadigan va shu suvni iste’mol qiladigan insonlarga ham zarar yetkazish mumkin. Misol uchun ferma yerlaridagi kimyoviy pestitsid parchalari ariqlar va ko’llarga oqiziladi. Bu kimyoviy moddalar baliqlar, toshbaqa va qurbaqalar uchun ozuqa vazifasini bajaradigan hashoratlarga zarar yetkazmoqda. Ozuqani yetishmasligi esa suv ostida yashovchi hayvonlarning o’limiga olib kelmoqda. Ba’zi ifloslanishlar xususan simob va boshqa metallarni ozuqa orqali baliqlar tanasiga o’tkazmoqda. Zararlangan baliqlar va qisqichbaqalar bu metallarni insonlar, qushlar va boshqa hayvonlarga o’tkazishlari mumkin bo’ladi. Bu zararlangan hududlarda insonlar ifloslangan suv yo’llaridan keltirilgan baliqlar va qisqichbaqalarni yemasliklari haqida ogohlantiriladi. Dengiz suv o’tlarining gullashi boshqa bir suv ifloslanish muammosi sanaladi. Ortiqcha o’g’itlangan va ishlov berilmagan oqar suvlarda katta miqdorda azot mavjud. Agar ular ko’l yoki hovuzlarga oqizilsa, dengiz o’tlarining jadal o’sishiga sabab bo’ladi. Qachonki, suv o’tlari halok bo’lsa, ulardan suvda ko’p kisloroddan foydalanadigan bakteriyalar parchalanadi. Baliqlar va boshqa organizmlar esa suvda kislorodning kamligi sababli nobud bo’ladi.
Okean suvi
Dengizlar va ariqlar o’zi bilan chiqindilarni olib oxiri okeanlarga quyiladi. Har yili taxminan 4 mln kg moylar okean suvlariga quyiladi. Ko’plab moylar esa okean suvidan oz yoqilg’i sisternasini yuvish uchun foydalanadigan kemalardan kelib chiqmoqda.

3-jadval

Amudaryo suvlarida ifloslovchi moddalar miqdori mg/l hisobida

(Termez sh.)


Modda nomi

1979

1900

1981

1982

1982

1986

1987

1988

1989

1990

Mineralizatsiya

-

579,1

643,8

674,8

624,9

553,0

511,3

529

712

653,2

Azot

2,62

0,989

0,510

0,603

0,878

0,404

0,954

0,891

0,847

1,349

XPK

18,1

14,4

17,1

13

17,7

13,1

11,9

12,3

11,7

10,4

Miss

-

8,5

9,6

6,3

5,3

8,1

1,9

2,6

3,8

3,2

Xrom

8,0

10,9

12,6

11,9

12,0

2,3

2,3

1,9

0,7

2,8

DDT

0

0

0

0,011

0,018

0,002

0

0,019

0

0

Alьfa-GXTSG

-

0,153

0,41

0,011

0,026

0,023

0,029

0,036

0,017

0,011

Gamma-GXTSG

-

0,052

0,016

0,002

0,051

0,018

0,017

0,022

0,006

0,009

O’zbekistonda sug’orish uchun asosiy suv manbalari Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon, Qashqadaryo, Surxondaryo, Chirchiq va Oxangaron daryolaridir. Respublika bo’yicha yer osti suvlarining tabiiy zahiralari 66342 ming m3.

Suv resurslarini ifloslanish manbalari asosan qishloq xo’jaligi ekinlarini sug’orishda, mineral o’g’itlar va turli pestitsidlardan suv bilan birga yuvilib oqova suv hosil qilishi chorvachilik komplekslari orqali ochiq suv havzalari va er osti suvlarini ifloslanishi, sanoat ishlab chiqarish korxonalari suvni og’ir metall ionlari va turli xil zaharli moddalar bilan ifloslab oqova suvlarni hosil qilishidir. Bunday suvlar tarkibida, sanoat korxonalaridan og’ir metallar, fenol, xlor, kaprolaktom, neft mahsulotlari, biologik va kimyoviy ifloslantiruvchi moddalar uchraydi.

Suv resurslarini ifloslantirishda temir yo’l, aviatsiya transport vositalari, shuningdek avtokorxonalarning ham hissalari bor.

Sanoat chiqindilari orasida neft va uning mahsulotlari, daryo va ko’llarning ifloslanishida eng havflilari hisoblanadi.

Atom elektrostantsiyalaridan chiqadigan radioaktiv chiqindilar daryo suvlarini ifloslantiradi. Ular suvdagi plankton va baliqlar organizmida to’planib, ulardan boshqa organizmlarga o’tadi.

Maishiy chiqindilar aholining o’sishi, yangi shaharlarning barpo qilinishi tufayli oqova suvlarni ko’payishiga olib keladi. Maishiy turmushdagi oqova suvlar daryo va ko’l suvlarini kasallik tug’diruvchi bakteriyalar va gelmintlar bilan ifloslanish manbai bo’lib qolgan, shu bilan birga suv havzalarini maishiy turmushda keng foydalanayotgan sintetik yuvuvchi vositalar ifloslantirmoqda.

Tozalash-zararsizlantirish. Daryo va boshqa suv havzalarida suvni o’z-o’zidan tabiiy tozalanishi kuzatiladi. Ammo rivojlangan davrda chiqindilar ko’pligi, uni suv havzalarini ifloslantirishi natijasida oqova suvlarni tozalash zaruriyati kelib chiqdi.

Oqova suvlarni tozalashni quyidagi metodlarini ajratish mumkin:

Mexanik, fiziko-kimyoviy va biologik metodlardan foydalanish, ya’ni aralash metodlar ma’lum.

Mexanik tozalash metodining mohiyati, oqova suvni tindirish va filьtrlashdan iborat.

Fiziko-kimyoviy tozalash metodida oqova suvlardagi organik chiqindilardan va oksidlanadigan yoki yomon oksidlanadigan organik moddalarni parchalab yuboriladi. Bunda elektroliz usuli keng qo’llaniladi. Ifloslangan oqova suvlar yuqoridagilardan tashqari ulьtratovush, ozon, ion almashtiruvchi smolalar va yuqori bosim ostida tozalanadi. Xlorlash ham yaxshi samara beradi.

Biologik metod ham oqova suvlarni tozalashda katta rol o’ynaydi. Buning uchun bir necha turdagi biologik qurilmalar, ya’ni biofiltrlar, biologik hovuzlar va aerotenkalardan foydalaniladi.

Biofilьtrlar orqali oqova suvlar yirik donador material qatlami ustiga yupqa bakteriyalardan iborat qatlam orqali o’tkaziladi.

Biologik hovuzlarda esa suv havzalaridagi barcha organizmlar oqova suvlarni tozalashda ishtirok etadi.

Aerotenkalar temir betondan qurilgan katta rezervarlardir. U erda oqova suv bakteriyalar va mayda jonivorlardan tashkil topgan faol loyqalarda tozalanadi.

O’zbekistonda halqaro meyyorga mos keladigan tabiiy muhit va suvni muhofaza qiladigan qonun va meyyoriy hujjatlar qabul qilingan. SHulardan 1992 yil 9 dekabrda qabul qilingan «Tabiatni muhofaza qilish» haqidagi qonunni aytib o’tish mumkin. Tabiatni muhofaza qilish qo’mitasi 100 dan ortiq qonunlar loyihasini ishlab chiqishda ishtirok etgan. SHulardan bittasi O’zbekiston Respublikasida suvdan foydalanish va suv haqidagi qonunni aytish mumkin. Hozirgi kunda O’zbekiston Respublikasida ana shu qonun asosida ish olib boriladi.

Nazorat savollari:

1. Suvning ahamiyatini tushuntiring.

2. Suvdan global foydalanish nima?

3. Suv yetishmaslik indeksi haqida tо‘xtaling?

4. Suvni ifloslanishi qanday rо‘y beradi?

5. Oqova suvlar qanday tozalanadi?



6. О‘zbekistonda suv iste’moli qanday taqsimlangan?
Download 132,23 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish