10-MAVZU: SELEKSIYa JARAYoNINI TAShKIL QILISh. DAVLAT NAV SINOVI Reja.
1. Seleksiya jarayonini tashqil qilishda dala sinovining asosiy qoidalari va usullari.
2. Seleksiya ekinzorlarining xillari va ularning vazifalari
3. Nav yaratish jarayonida o‘tkaziladigan nav sinash xillari, ularning vazifalari va hajmi. Hisob va ko‘zatishlar o‘tkazish.
4. Yangi navni Davlat nav sinash komissiyasiga taqdim qilish
5. Davlat nav sinovining vazifalari va uni tashqil qilinishi. Davlat nav sinash dalalari, ularning xillari.
6. Nav sinash dalalaridagi nav sinash usullari va olib borish tartibi.
7. Nav sinash dalalarida nav sinovi utkazilishi paytida olib boriladigan ko‘zatishlar, hisoblar va taxlillar.
8. Yangi navlarni Davlat nav sinoviga qabul qilish va ularni rayonlashtirish tartibi.
.
Har qanday seleksiya ishi yakuni nav chiqarish bilan tugaydi. Shuning uchun ham navlarni yaratish bo‘yicha tez va muvaffaqqiyatli ish olib borish va uni to‘g‘ri tashqil etish katta ahamiyatga ega. Seleksiya jarayonini tashqil qilish va olib borish tartibi birinchi navbatda mazkur ekinning biologik xususiyatlariga, seleksiya vazifalariga, navlarga bo‘lgan talablar, seleksionerning mahoratiga va boshqalarga bog‘liq.
Seleksiya jarayoni o‘zidan changlanuvchi va chetdan changlanuvchi o‘simliklarda turlicha bo‘ladi. Masalan, o‘zidan changlanuvchilarda seleksiya materiallarini yonma-yon ekish va ulardan olingan urug‘larni keyingi yil ekish mumkin. Chetdan changlanuvchilarda ularning genetik ifloslanishi mumkinligi tufayli soflik yo‘qoladi. Shuning uchun ularni cheklangan holda ekish zarur.
SELEKSIYaDA DALA TAJRIBALARINI O‘TKAZIShNING ASOSIY QOIDALARI. Nav yaratishda ekinlarning turli nus’halari o‘zaro bir-biri bilan va noxiyalashtirilgan eng yaxshi navi bilan taqqoslanadi. Har bir nus’ha bo‘yicha asosiy mezon dala sinovlarida barcha belgi buyicha olingan ma’lumotlarni hisoblash orqali olinadi. Olingan natija asosida andoza (standart) dan ustunlari ajratib olinadi. Seleksiya materialini o‘rganish va baholashning maqsadi ham shundadir.
Olingan natijalar aniq va ishonchli bo‘lishi kerak. Ya’ni, tajribada sinalayotgan nav bo‘yicha olingan natijalar ishlab chiqarishda ham tasdiqlanishi kerak. Bunday ishonchli ma’lumot olish uchun seleksiya jarayonining barcha bosqichlarida tajribaning aniqligini ta’minlash va tajriba utqazishdagi yagona farq qoidasiga amal qilish kerak. Har qanday dala tajribasiga 2 ta asosiy talab quyiladi. Tajribaning aniqligi va tipikligi. Sinash uchun olingan biror navning dalaning bir qismiga ekib olingan hosilini shu navni dalaning hamma qismiga eqilganda olinishi taxmin qilingan hosilga muvofiqlik darajasi TAJRIBA ANIQLIGI deyiladi. Bu aniqlik nav sinashning hamma paykallarida mutlaqo bir xil sharoitni barpo etishning imkoni yo‘qligi tufayli kelib chiqadigan nuqsonlar bilan belgilanadi. Nuqsonlar qancha kam bo‘lsa tajriba aniqligi shuncha yuqori bo‘ladi. Tajriba TIPIKLIGI -tajriba o‘tkazilayotgan sharoit kelgusida yangi nav eqilishi zarur bo‘lgan sharoitga xos bo‘lishi kerak (utmishdoshlar, ekish usullari, agrotexnika, o‘g‘itlarning kullanilishi, mexaniza-siyalashtiirish). Undan tashqari ilg‘or agrotexnika qo‘llanilishi ham zarur. Navlar va seleksiya materialini sinashda yagona farq- har hil navlarning bir hil agrotexnikaga munosabatidir. Tajriba variantlari eqishga muljallangan dalaga 1-yili tekshiruv ekinlari ekiladi (yoppasiga ekiladigan ekinlar-arpa,so‘li,bug‘doy). Ularning hosilini yigib olishdan oldin dala kichik paykallarga ajratiladi va har bir kichik paykalning hosili aloxida aniqlanadi. Keyin bir-biriga tutash bo‘lgan va taxminan teng bo‘lgan dalalar birlashtiriladi va BOG‘LANGAN MAYDONLAR olinadi. Tajriba uchun ajratilgan har bir dala bir nechta to‘g‘ri to‘rtburchak (yoki kvadrat) shakldagi maydonchalarga ajratiladi. Ularning unumdorligi bir hil bo‘lishi kerak. Sinalayotgan navlar (variantlar) bitta maydonchaga joylashtirilishi kerak. Dalada tuproq unumdorligini teng-lashtirish uchun barobarlashtiruvchi ekinlar ekiladi (bahorgi ekinlardan biri). Ekishdan oldin go‘ng solinib chuqur xaydaladi. Umuman ko‘riladigan choralarga qaramasdan hamma vaqt tasodifiy va doimiy nuqsonlar kelib chiqadi.
