1. Xioniylar, kidariylar va eftaliylar. Turk hoqonligi. Hoqonlik davrida O’rta Osiyo xalqlarining iqtisodiy va madaniy rivoji

---

 

4-Modul: Ilk o’rta asrlarda o’zbek davlatchiligi: ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va 

madaniy hayot. 

1. Xioniylar, kidariylar va eftaliylar. 

2. Turk hoqonligi. Hoqonlik davrida O’rta Osiyo xalqlarining iqtisodiy va madaniy 

rivoji. 

3.Movarounnahr  arablar  tomonidan  istilo  etilishi  va  arablarga  qarshi  harakatlar. 

Islom dinining O’rta Osiyoga kirib kelishi. Qur’oni- Karim-muqaddas kitob. 

4.  Xadislar  va  ularning  ijtimoiy-siyosiy  mohiyati.  Islom  dini  ta’limotini 

rivojlantirishda  O’rta  Osiyolik  olimlarning  hissasi.  Ma’naviy  kamolotga  erishuv 

yo’lida muhaddislar merosining ahamiyati  

 

   

1. Xioniylar va kidariylar va eftaliylar. 

Uzoq  o’tmishda  xioniylar  va  ular  tarkibidagi  barcha  qabilalar  Shimoliy  Xitoyda, 

Sibirda,  milodiy  1-2  asrlarda  esa  Qozog’iston  cho’llarida  yashaganlar.  Ularning  ayrim 

guruhlari  shu  asrlarda  Movarounnahr  va  Xorazm  hududlariga  ham  kelib  joylashganlar. 

Xioniy  qabilalari  kirib  kelgan  paytda  Movarounnahr  va  Xorazm  hududida  xorazmliklar 

so’g’diylar, kushonlar, qang’arlar va bir qancha boshqa xalqlar yashagan.  

V asrning 20 yillarida O’rta Osiyoga Sharqdan Sirdaryo va orol bo’ylari orqali yana 

bir  ko’chmanchi  aholi  kidariylar  (yuejchji  yoki  toxarlarning  avlodi)  kirib  keladi.  Kidar 

ismli  hukmdor  ularga  yo’lboshchilik  qilgani  uchun  kidariylar  nomi  bilan  tilga  olinadi. 

Kidariylar  So’g’diyonani  Amudaryo  bo’ylaridagi  yerlarni  egallab  o’z  hukmronligini 

o’rnatadilar.  Kidariylar  Balx  shahrini  o’z  davlatining  poytaxtiga  aylantiradilar  Biroq 

kidariylar  hukmronligi  uzoq  davom  etmaydi.  Kidariylar  bilan  sosoniylar  o’rtasida 

ziddiyatlar kuchayib, ular o’rtasida bir necha marta qurolli to’qnashuvlar bo’ladi. 456 yilda 

bo’lgan navbatdagi jangda kidariylar sosoniylardan qaqshatqich zarbaga uchradilar. Ayni 

paytda shimoldan janubga siljib kelayotgan eftaliylar bosimiga uchrab, shimoliy Hindiston 

tomon chekinishga majbur bo’ldilar.  Kidariylar u yerda 75 yilcha hukmronlik qildilar.  Bu 

hududlarni  turk  hoqonligi  egallaganda  xorazmliklar  va  so’g’diylar  qatorida  kidariylar, 

xioniylar, eftaliylar va boshqa xalqlar ham bo’lgan. Xion (xioniy), Kidariylar etnoslarining 

kelib chiqishi haqida xaligacha aniq ma’lumotlar yo’q va tadqiqotchilar orasida ham turli 

baxsli fikrlar mavjud.  Masalan, xioniylarni eftaliylarga yoki kidariylarga tenglashtirgan, 

ba’zan esa buning teskarisi eftaliylarni xioniylar deyilgan. 

Xioniylar tarixiy manbalarda milodiy 4 asr o’rtalarida tilga olingan. Beyshida (6 asr) 

bir  vaqtlar  xunlar  Sude  (So’g’d)  xokimini  o’ldirib  Sudeni  egallagan  edilar.  Shu 

ma’lumotlarga ko’ra 350-356 yillarda xioniylar So’g’diyonani va uning markaziy shahri 

Samarqandni egallaganlar. 356 yilda xioniylar sarkardasi o’g’li bilan Sosoniylar podshosi 

Shopur  2ni  Amida  (Suriya)  shahrini  qamal  qilishda  ittifoqdosh  sifatida  unga  yordam 

bergan. Shu yilda xioniylar Zarafshon vohasini egallagandan so’ng Amudaryo vohasiga 

chiqib  Eron  sosoniylari  bilan  chegaradolsh  bo’lib  qolgan.  Dastlab  xioniylar  Sosoniylar 

bilan ittifoqchilikda yashagan bo’lsada, 4 asr oxiri 5 asr boshlarida ular bilan raqiblashib 

kelganlar. 460 yili xioniylarning katta qismi Hindistonning shimoliy-g’arbiy hududlariga 

ko’chadilar ularning ayrim guruhlari Movarounnahrda qolib, eftalitlar bilan aralashadilar 

va keyinchalik o’troqlashib, tub yerli aholiga qo’shilib ketadilar.  

Xitoy  manbalaridan  eftalitlarni  “ida,  yeda,  idan,  idyan”  deb,  suriya  va  lotin 

manbalaridan esa “eptalit, eftalit, adbal”, arman yozuvlarida “idal, tetal, xeptal”, arab va 

---

fors  mualliflari  “haytal,  yaftal,  hetal”,  hind  manbalarida  “xuna”  va  hokazo  deb  eslatib 

o’tiladi. 

Xitoylik  mualliflar  eftalitlarni  turklar  (tukyue)  bilan  bog’liq  ravishda  ta’riflaydilar. 

Vizantiyalik tarixchilar, masalan Prokoliy (6 asr) eftalitlarni xunlardan deb ko’rsatar ekan, 

“ular (ya’ni eftalitlar) xunlardandir, tanalari esa oq” deb eslatadi. 

Eftalitlar bilan sosoniylar o’rtasida birinchi to’qnashuvlar 5 asr 30 yillardayoq sodir 

bo’lgan edi. Arman tarixchisi Vardapetning ma’lumotiga ko’ra 5 asrning 50-yillariga kelib 

eftalitlar ittifoqi nihoyatda ko’chayib ketadi. 456 yildayoq eftalitlar o’z elchilarini Xitoyga 

jo’natadilar. Eftalitlar tobora janubiga qarab siljiy boshlaydilar va o’z navbatiga janubdagi 

qo’shni  Eron  bilan  munosabatlar  keskinlasha  boradi.  Sosoniylar  bilan  hal  qiluvchi 

qarashlar davri shoh Peruz (Feruz) davriga (459-484 yy.) to’g’ri keladi. Taxminan 457 yili 

vaxshunvor  (axshunvor)  Eftalon    boshchiligidagi  eftalitlar  Chag’oniyon  (Surxondaryo 

viloyati  Termiz  shahrining  shimolidagi  yerlar),  Tohariston,  Badahshonda  o’z 

hokimiyatlarini o’rnatadilar. 459 yili Eron taxtiga nomi tilga olingan Peruz chiqadi. 

Manbalarda  Peruzning  hokimiyatga  kelishi  eftalitlar  bilan  bog’liq  ravishda  bayon 

qilinadi. Nafaqat Peruz, balki uning akasi Xo’rmo’zd (457-459) ham eftalitlar yordamida 

taxtni qo’lga kiritgani ma’lum. Bunday holat bekorga yuzaga kelmagan. Chunki Xo’rmo’zd 

va  Peruz  o’z  vaqtida  taxt  vorisi  sifatida  sosoniylar  davlatining  sharqiy  viloyatlarini 

(Seyistondan Marg’iyonagacha bo’lgan hudu) boshqarganlar. (Xo’rmo’zd 420-457 yillari, 

Peruz  457-459  yillari).  Shu  munosabat  bilan  qo’shni  o’lka  siyosiy,  savdo  doiralari  bilan 

yaqindan muomalada bo’lganlar. 

Peruz  eftalitlarning  ko’chayib  borishini  vaqtinchalik  deb  bilib,  ular  kuchidan  Eron 

taxtiga kelish uchun foydalangan bo’lishi kerak. Ammo eftalitlar qudrati oshib tez orada 

ular sosoniylarga ham qarshi turishlarini anglagan Peruz eftalitlarga qarshi jangga kiradi. 

Bu  to’g’risidagi  ma’lumotlar  “Baxmal-Yashta”  da  ham,  arab  tarixchisi  at-Tabariyning 

asarlarida ham uchraydi. Peruz (459-484) 3 marotaba eftalitlarga qarshi yurish qiladi. 

Birinchi  kurashdayoq  Peruz  mag’lubiyatga  uchraydi    va  asirga  tushadi.  Vizantiya 

imperatori Zenon o’rtaga  tushib, uni ozod qilib oladi. Peruz chegaradagi Talqon (Talikon)  

shaharlarini eftalitlarga topshiradi va Varxron Bahromgo’r belgigan chegaradan o’tmaslik 

majburiyatini oladi. Bu mag’lubiyatdan xulosa chiqarib olmay, u yana ikkinchi bor eftalitlar 

ustiga  yurish  boshlaydi.  3-chi  urushda  Prisk  Paniyskiyning  ma’lumoticha,  Peruzning 

eftalitlarni aldashi xizmat qilgan. Peruz o’lpon to’lab bo’lgach, eftalitlar bilan munosabatni 

yangilashga  harakat  qiladi.  U  eftalitlarga  sulh  tuzishni  va  o’zining  eftalitlarga  tinch 

maqsadida  hukmdorga  o’z  taklifining  kafolati  sifatida  singlisini  turmushga  berishligini 

taklif etadi. 484 yili eftalitlar va sosoniylar o’rtasida ohirigi  kurash boshlanib ketadi. Bu 

kurash Marv yaqinida sosoniylarning tugal mag’lubiyati bilan yakunlanadi. 

Arab  tarixchilar  Denovariy  va  Tabariylarning  yozishicha  Peruz  o’z  qo’shinining  bir 

qismi bilan pistirmadagi chuqur handaqqa tushib ketgan va eftalitlar tomonidan toshlar 

---

bilan urib o’ldirilgan ekan. Uning butun lageri, xonadoni, mol-mulki eftalitlar qo’liga tushib 

musodara qilingan. Bu kurashdan so’ng Eron ustiga og’ir o’lpon solingan. 

Sosoniylar  qudratiga  eftalitlar  tomonidan  shunday  qilib  chek  qo’yildi.  Eronning 

o’zida  shu  vaqtga  kelib  ichki  siyosiy  ahvol  keskinlashib  ketdi.  Og’ir  iqtisodiyahvol, 

qulchilikning  yemirilishi,  soliqlarning  o’sishi,  quyi  tabaqalarning  qashshoqlanishi, 

urushdan  keyingi  vayronliklar  natijasida  norozilik  harakatlari  boshlanib  ketdi.  Xalq 

g’alayonlari diniy tus olib, bu harakatlarga Mazdak boshchilik qildi.  

Mazdak  Hamdadon  (470-529)  zardushtiylikning  asl  g’oyalarini  hayotga  tadbiq 

qilmoqchi bo’lib, o’z harakat mafkurasini yaratdi. Uning ta’limotchi kishilar bu dunyoning 

ne’matlaridan  teng  foydalanishlari  lozim,  shuningdek,  u  ijtimoiy  hayotga  jamoa 

huquqlarini  tiklash,  yer-suv,  mol-mulkka  barobar  egalik  qilish,  hammaning  o’zaro 

tengligiga erishishi lozim, degan g’oyani ilgari suradi. Mazdak tarafdorlarining soni Eronda 

juda  ko’plab  odamlarni  tashkil  etdi.  Beruniyning  xabariga  ko’ra,  uning  ortidan  minglab 

kishilar  ergashdilar.  Mazdakiylar    yangi  ijtimoiy-iqtisodiy  munosabat-feodalizmning 

talablarini  olg’a  sura  boshladi.  Mazdakiylik  harakati  nihoyatda  ko’chayib  ketdi. 

Qubodshohning  (489-531)  o’zi  u  bilan  hisoblashishga  majbur  bo’ldi.  Kubot  Mazdak 

tarafiga o’tib uni Eronning bosh koxini yetib tayinlaydi. Mazdak hokimiyatini o’z qo’liga 

kiritib olgach, uning tarafdorlari ohir-oqibatda  Kubotni 496 yil taxtdan ag’darib tashlab 

zindonga  tashlaydilar.  Uning  o’rniga  ukasi  taxtga  chiqadi  Kubot  zindondan  qochib 

Eftalitlar  dargohidan  panoh  topadi.  U  o’z  vaqtida  eftalitlar  hukmdorining  singlisiga 

uylangan edi. Suriyalik muarrix Iyshu Stilit eftalitlar huzuridagi Kubotning ahvolini shunday 

ta’riflaydi: “u ko’zida yoshi bilan har kuni (eftalitlar hukmdoridan) lashkar bilan qo’llab-

quvvatlashni  iltimos  qilardiki,  to  yana  davlat  boshqaruvini  qo’lga  olsam”  deb.  Kubot 

eftalitlardan yetarlicha harbiy yordam olib 499 yil Eronga yurish qildi. Chegaraga yetgan 

paytdayoq  ukasi  buni  eshitib  taxtni  tashlab  qochib  ketadi.  Qubot  shoh  I  yana  taxtga 

o’tiradi.  Avval  mahfiy,  keyinchalik  oshkora  Mazdakni  qatl  ettirib,  uning  tarafdorlariga 

qarshi ayovsiz kurash olib boradi.  

Qubotning  o’g’li  Xusrav  I  Anushervon  (531-579)  davrida  keng  miqyosli  islohotlar 

o’tkazilishi  bilan  birga  mazdakiylar  harakatiga  butkul  chek  qo’yiladi.  Eftalitlar  esa  o’z 

qo’llari  ostida  Tohariston,  Badaxshon,  So’g’d,  SHarqiy  Turkiston  va  Markaziy  Osiyoning 

boshqa ba’zi yerlarini birlashtirdilar. 

Qubodshoh eftalitlar bilan deyarli tinch-totuv yashadi. U 502-506 yillarda eftalitlar 

bilan ittifoqchilikda Vizantiyaga qarshi yurishlarda ham Eftalitlar Markaziy Osiyo, Sharqiy 

Turkiston, Shimoliy Hindiston, Sharqiy Eronni birlashtirgan o’lkan davlatga asos soladilar. 

Kushon  podsholigi  hududlarini  ham  yana  o’z  qo’llari  ostida  birlashtirdilar.  Eftalitlar 

sosoniylarning O’rta Sharqdagi hukmronligiga chek qo’yadi. 

Eftalitlar davlati Markaziy Osiyo halqlari tarixida muhim o’rin tutib, keyinchalik o’z 

o’rnini  563-567  yillardagi  kurashdan  so’ng  tarix  maydonidagi  yangi  siyosiy  kuch-Turk 

hoqonligiga bo’shatib berdi. 

---

Ilk o’rta asrlardagi Xitoy manbalarida eftalitlarning ko’chmanchi qabilalar ekanligi, 

ularning yurtida shaharlar yo’qligi, o’zlari  o’tloqlarda yashaganliklari ta’riflanadi. Keyingi 

davr tarixchilar xususan g’arb manbalarida boshqacha ma’lumotlar keltirildi. 

Vizantiyalik  muarrix  Prokopiy  Kesarkiy  (VI  asr)  shunday  deb  yozadi:  “eftalitlar 

(saltanati)  bir  hukmdor  orqali      idora  etilib,  o’z  qonuniy  (adolatli)  davlatchiliklariga 

egadirlar.  O’zaro  va  qo’shnilar  bilan  (munosabatlarda)  adolat  me’yorini  saqlashda 

vizantiyaliklar  va  forslardan  hech  qolishmaydilar”.  Demak,  eftalitlar  davrida  ham 

kushonlar davridagi kabi saltanat yakka hukmdor tomonidan boshqarilgan. 

Hali kushonlar davridayoq yer va qo’rg’onlarga ega bo’lgan aslzodalar ajralib chiqa 

boshlagan,  dehqonlar  mahaliy  zodagonlarga    ko’proq  tobe  bo’la  boshlagan.  Eftalitlar 

o’lkan hududda boshqaruvni qo’lga kiritgach obod dehqonchilik vohalariga, rivojlangan 

shaharlarga,  savdo  yo’llariga  ega  bo’ldilar.  Vaqt  o’ttishi  bilan  esa  mahalliy  aholi  bilan 

aralashib keta boshladilar. Natijada ularning bevosita vorisigaaylanadi. Shu boisdan 568-

569  yillarda  Vizantiya  imperatori  Yustin  huzurida  bo’lgan  turk  elchisi  imperatorining 

“Eftalitlar  shaharlarda  yashaydilardimi  yoki  qishloqlar-dami?”  degan  savolga  “ular 

shaharlik sulolalar, oliy hazratlari deb javob bergan” 

Eftalitlarning bir qismi ko’chmanchi chorvador bo’lsa, asosiy kattaroq qismi shahar 

va qishloqlarda yashaydigan o’troq aholi bo’lgan. Toxariston va Sug’dda dehqonchilik va 

bog’dorchilik rivoj topgan. Qashqadaryo va Zarafshon vodiylarida g’alladan tashqari sholi 

ham  yetishtirilgan.  Xitoy  manbalarida  qayd  etilishicha  6%  asrlarida  hususan  Sharqiy 

Turkiston va Turkiston yerlarida ko’plab g’o’za yekilar edi. Markaziy Osiyoning paxta tolasi 

Xitoyda  ham  mashxur  bo’lgan.  Tog’  va  tog’  oldi  yerlaridagi  aholi  yilqichilik  bilan 

shug’ullangan.  Farg’ona  vodiysida  zotdor  arg’umoqlar  ko’paytirilar  edi.  Feodal 

munosabatlarning tarkib topa boshlashi bilan sug’oriladigan yer maydonlarini ma’lum bir 

qismi  mulkdor  zodagon  tabaqa  vakillari-“dehqonlar”  qo’lida  to’plana  boshlangan  edi. 

Buning  natijasida  qishloq  jamoasining  erkin  dehqonlari  ma’lum  darajada  zodagon 

dehqonlar asoratiga tushib, ularga qaram “kadivar” larga aylandi. Sug’orma yerlarning bir 

qismi  ibodatxonalarni  mulki  hisoblangan.  Bunday  yerlar  “Vag’nze”    deb  yuritilgan. 

Yaylovlarning  asosiy  qismi  oqsoqol  zodagonlar  qo’lida  bo’lgan.      Eftalitlar  orasida  mol-

mulk  tabaqalanishi  ham  kuchli  bo’lgan.  Ular  orasida  feodal  munosabatlar  shakllanishi 

bilan bir qatorda ibtidoiy jamoa tuzumi sarqitlari ham saqlanib qolgan edi. 

Eng  boy  zodagonlar  doimiy  hamroh  sifatida  20  va  undan  ortiq  do’stlarga  ega 

bo’lishgan.  Zodagon  vafot  etganda,  qoida  bo’yicha  do’stlari  ham  tirikligicha  qabrga 

qo’yilgan.  Beshi  solnomasida  yozilishicha,  zodagonlar  qazo  qilgan  vaqtda  maxsus 

tayyorlangan tosh dahmalarga, oddiy eftalit murdasi esa tuproqqa qo’yilgan. Bu ikki xil 

ko’mish jamiyatining sinfiy tabaqalanishidan dalolat beradi. 

Zodagonlar qimmaatbaho kiyimlarda yurishgan. Bu haqda Son Yun o’z esdaliklaridan 

qayd qilib o’tadi. Jinoyatchilik qilgan  shaxs kim bo’lishidan qat’iy nazar boshi  kesilgan, 

o’g’irlangan mol-mulk miqdoridan qat’iy nazar o’n barobar qilib undirib olingan. 

---

Eftalitlar  kuchli  qo’shinga  ega  bo’lishgan.  Lashkarning  asosiy  qismini  suvoriylar 

tashkil etgan. Suvoriylar asosan gurzi va qilin bilan qurollanganlar. Xitoyliklar ularni mohir 

kamonboz deb ham ta’riflashgan. Otliq qo’shin asosiy ahamiyat kasb etgan. 

V-VI  asrlarga dehqonchilik vohalarida eftalitlarning o’troqlashuvi ko’chayadi, buning 

oqibatida  sug’orma  kanallari  qazib  chiqarilib,  minglab  gektar  yangi  yer  maydonlari 

o’zlashtiriladi. Sug’orish uslubi takomillashadi, shohariqlar chuqurlashib, sersuv sug’orish 

tarmoqlariga  aylangan.  Hozirgi  vaqtda  ham  mavjud  bo’lgan  Zahariq,  Bo’zsuv,  Darg’om 

kanallari V asrda barpo etilgan eng yirik sug’orish tarmoqlaridan bo’lgan. Shuningdek tog’ 

oldilariga  suv  chiqarish  uchun  suv    chiqarish    asboblaridan  yerlarda  zodagon 

dehqonloarning qalin xom g’ishtdan urib chiqilgan va baland poydevori ustiga qurilgan 

o’lkan qo’rg’onlari, istehkomlar yuzaga kela boshlagan. 

Istehkomlarning to’rt burchagi bilan burjlar bilan mustahkamlanib, devoru-mo’rilari 

bir  necha  qator  kamondan  o’q  uzgich  nishon  tuynuklari  bilan  ta’minlangan.  Qalin 

mudofaali  feodal  qo’rg’onlari  ilk  o’rta  asrning  o’ziga  xos  me’morchilik  namunalaridan 

bo’lib, Naxshab vohasidagi Zahoki-Moron qal’asi, Buxorodagi SHahri Vayron, Xorazmdagi 

Fir qal’asi shular qatoridandir. 

Vohalarni tashqi dushmandan himoya qilish maqsadida bir necha chaqirimlab qalin 

devorlar barpo etilgan. Samarqand vohasidagi 12 ta darvoza ega bo’lgan Devori qiyomat, 

Buxoro  vohasidagi  uzunligi  336  km.  Li  Kampirak,  Toshkent  vohasidagi  Kampirdevor 

istehkom devorlari shular jumlasidandir. 

Shu  davr  me’morchiligida  qasrlar  qurilishi  ayniqsa  ahamiyatli  bo’lgan.  Qasrlar 

odatda  2  qavatli,  shipi  tekis,  gumbasimon  va  ravoqsimon  yopilgan  bir  necha  xonadan 

iborat bo’lgan. V asrdan boshlab  saroy, qasrlar  qurilishda  paxsa va xom g’isht bilan bir 

qatorda  kirpech  (pishiq  g’ishtlar)  ham  ishlatilina  boshlagan.  Saroy  va  ibodatxonalar 

devorlari odatda rangdor tasvirlar bilan bezatilgan. 

Bunday  tasviriy  san’at  namunalaridan  biri  Bolaliktepa  (Surxandaryo)  qasri 

devorlarida  qayd  etilgan.  Bu  nodir  tasviriy  san’at  asarlarida  bashang  kiyingan  ayol  va 

erkaklarning ziyofati tasviri berilgan. Rasmlar katta did mahorat bilan ishlanegan. 

Shu  davr  moddiy  madaniyat  yodgorligi  sifatida  Xorazmda  Tuproqqal’a  xarobasini 

ham ko’rsatish mumkin. Bu qal’a qalin istehkom devoriga ega bo’lib, qal’a ichidagi to’g’ri 

yo’naltirilgan ko’chalar shaharni 10 ta mavzega bo’lib turgan. Shaharning shimoli-g’arbiy 

qismida  ko’tarma  supa  ustiga  xom  g’ishtdan  saroy  qurilgan.  Uning  yonida  ark  binosi 

bo’lgan.  Shuningdek,  100ga  yaqin  turar,  qadimgi  Xorazm  yozuvlarida  bitilgan  80  tadan 

ortiq hujjatlar topilgan. 

Eftalitlar  me’morchiligining  ajoyib  namunalaridan  biri  Buxoro  yaqinidagi  Varaxsha 

saroyi bo’lgan. Bu qo’rg’on o’lkan to’rtburchak shakildagi tepa ustiga qurilgan. Devorlari 

ganch qilinib, suratlar bilan bezatilgan. Xonalar keng-keng bo’lib, qalin devorlar bilan bir-

biridan  ajralib  turgan.  Bu  qasr  buxorxudotlarning  VI  -  VII    asrlarda  qarorgohi  bo’lgan. 

---

Shuningdek, Toshkent vohasidagi Oqtepadan, Jo’n arig’i yaqinidan, Poykentdan va boshqa 

bir qator joylardan eftalitlar davri yodgorliklari topib tadqiq qilingan.  

Eftalitlar  davrilda  hunarmandchilik  ham  rivoj  topgan.  Ayniqsa  kulolchilik, 

shishasozlik,  chilangarlik,  bo’zchilik,  zargarlik,  qurolsizlik  kasb-hunarlari  ravnaq  topgan. 

CHochda yasalgan o’q va yoy “kamoni chochiy” nomi bilan mashhur bo’lgan. Katta-kichik 

o’aharlar soni ko’paygan. Birgina Zarafshon vohasida Rivdad, Kushoniya, Xariman, Arqud, 

Romiton, Varaxsha, Poykand kabi savdo-hunarmandchilik shaharlari mavjud edi. Ayrim 

ma’lumotlarga ko’ra Poykand shahri eftalitlarning poytaxti bo’lgan. 

Eftalitlar xalqaro savdo sohasida Eron, Vizantiya, Hindiston, Xitoy bilan savdo-sotiq 

munosabatlarini  olib  borishgan.  Eftalitlar  “Ipak  yo’li”  ni  nazoratga  tutishga  harakat 

qilganlar “Ipak yo’li” savdosidagi va umuman savdogarlar ichida Sug’dlar yetakchi o’rinni 

egallagan edi. Bu paytda Markaziy Osiyoda oltin, kumush, badaxshon la’lisi, rangli shisha 

va shisha buyumlar turli hil mevalar, ip gazlama, qora ko’l, zottor tulporlar bilan savdo 

qilinardi.  

Avval  boshida  Eftalitlar  Sosoniylardan  bo’lgan  Varahran  V  va  Perozning  kumush 

tangalaridan  o’zaro  savdo-sotiqda  foydalanar  edilar.  Keyinchalik  Eftalitlar  Eron  shohi 

Varaxran  V  Baxromgo’r  tangalariga  taqlid  qilgan  holda  kumush  tangalar  zarb  qildilar. 

Bundan tashqari Buxoro, Poykant, Samarqand, Xorazmdagi mahalliy xokimlar tomonidan 

chiqarilgan tangalar ichki savdoda keng muomilada bo’lgan.  

V-VI asrlardla diniy e’tiqod va tasavurlari bilan uzviy bog’liq bo’lgan tasviriy san’at 

sopol  haykalchalarni  yasash  va  ularga  topinish  keng  yoyiladi.  Sopol  haykalchalar  joy 

turlariga ko’ra turlicha bo’lib kiyim-kechaklar, yuz siymolari taqinchoqlari jihatidan ham 

bir-biridan farq qilgan. O’lka hududdagi Eftalitlar juda ko’p xalqlarni o’zida birlashtirganligi 

sababi  diniy  e’tiqodlari  turlicha  bo’lgan.  So’g’dda  zardushtiylik  keng  tarqalgan  bo’lsa, 

Toxariston  va  Sharqiy  Turkistonda  buddiylikka  e’tiqod  qiluvchilar  ko’pchilikni  tashkil 

etgan. Shaharlarda Nasroniylar va Yahudiy jamoalari ham  mavjud edi. Moniyik va Mazdak 

ta’limoti  tarafdorlari  ham    paydo  bo’layotgan  edi.  Navruz  kuni  Buxoro  otashparastlari 

Siyovush qabri ustida xo’roz so’yib qurbonlik qilar edilar.  

Janubda  Buddiylik  ta’siri  ko’proq  edi.  Chorvador  aholi  Turkiycha  so’zlashganligi 

sababli  Turkiy  til  tobora  ko’proq  yoyila  boshlagan.  O’troq  aholining  katta  qismi  sug’diy 

tilda so’zlashar edilar. So’g’d tili va yozuvi Yetti suv, Farg’onadan o’tib Sharqiy Turkistonga 

qadar yetib boradi. Uning “Samarqand usuli” keng yoyilgan edi. Bundan tashqari Xorazm, 

Buxoro yozuvlari ham mavjud bo’lgan. Bunday yozuv yodgorliklari Zangtepa, Qoratepa, 

Afrosiyob xarobalaridan bo’lgan Kofirqal’adan topilgan.