1-Мавзу. Фалсафа фанининг предмети, мазмуни ва жамиятдаги роли Режа: Фалсафа шаклланишининг асосий босқичлари. Дунёқарашнинг тарихий шакллари

---

1-Мавзу. Фалсафа фанининг предмети, мазмуни ва жамиятдаги роли 
Режа: 
1.Фалсафа шаклланишининг асосий босқичлари. 
2. Дунёқарашнинг тарихий шакллари.
3.Дунёни идрок этишда фалсафий дунёқарашнинг ўзига хос роли.
4.Ҳозирги даврда миллий фалсафани ривожлантириш муаммолари, унинг халқаро 
алоқаларни ташкил этишдаги аҳамияти. 
Фалсафа инсоният тарихидаги энг қадимий илмлардан биридир. Фалсафий 
мулоҳаза юритиш, фикрлаш инсон табиатига хос, демак, унинг ўзи каби қадимийдир. У 
олам ва унинг яшаши, ривожланиши ва тараққиёти, ҳаёт ва инсон, умрнинг моҳияти, 
борлиқ ва йўқлик каби кўплаб муаммолар ҳақида баҳс юритадиган фандир. 
“Фалсафа” атамаси қадимги юнон тилидаги “философия” сўзидан олинган ва у 
луғавий маънода “донишмандликни севиш”(“фило” –севаман, “софия” –донолик) деган 
мазмунни англатади. Асрлар давомида “философия”сўзининг маъно-мазмунига хилма-хил 
қарашлар, унинг жамият, иносн ва фанлар тизимидаги ўрнига нисбатан турлича муносабат 
ва ёндашувлар бўлган, бу атаманинг моҳият-мазмуни ҳам ўзгариб борган. 
“Философия” атамаси ва уни ифода этадиган билимлар мажмуи Қадимги 
Юнонистон ва Римда милоддан аввалги УП –Ш асрларда юз берган буюк юксалиш 
натижасида юзага келган эди. Қадимги Юнонистонда “философия” атамасини дастлаб 
математика фани орқали Пифогор ишлатган. Европа маданиятига эса атоқли юнон 
файласуфи Афлотун асарлари орқали кириб келган. Шундай қилиб, у қадимги 
Юнонистонда алоҳида билим соҳасига, тўғриророғи, “фанларнинг отаси” яъни асосий 
фанга айланган.
Фалсафани назарий билишнинг алоҳида бир соҳаси сифатида қараган 
файласуфлар — Афлотун ва Арастудир. Улар фалсафа деганда нимани тушунамиз ва у 
нимани ўрганади деган саволга: «Фалсафа - бу инсоннинг дунё ва ўзи тўғрисидаги ҳамма 
билимларини ўз ичига олувчи фан»дир деб жавоб беришади. 
Қадимги дунёда фанларнинг барчасини, улар қандай илмий масалалар билан 
шуғулланишидан қатъий назар, философия деб атаганлар. У ҳам ижтимоий борлиқ, ҳам 
табиат тўғрисидаги илм ҳисобланар эди. Шу маънода, дастлабки философия олам ва унда 
инсонннинг тутган ўрни ҳақидаги қарашлар тизими бўлиб, дунёни илмий билиш 
заруриятидан вужудга келган эди.
Фалсафа Шарқ халқлари ижтимоий тафаккурида “донишмандликни севиш” деган 
мазмун билан бирга, олам сирларини билиш, ҳаёт, инсонни қадрлаш, умр мазмуни
ҳақидаги қараш ва ҳикматларни эъзозлаш маъносида ишлатилган. Жумладан, Абу Наср 
Форобий “философия” сўзини “Ҳикматни қадрлаш” деб талқин этган. Буюк мутафаккир 
Абу Носир Форобий фалсафанинг моҳияти ва аҳамияти ҳақида шундай деган 
эди: «Мавжудот ҳақидаги билим қўлга киритилса, шу ҳақда таълим берилса, 
мавжудотдан бўлган нарсанинг зоти билинса, нарсанинг маъноси тушунилса, 
ишончли далил-ҳужжатлар асосида шу нарса ҳақида мияда бир турли ишонч ва 
тасаввурлар пайдо бўлса, мана шу маълумотга доир фанни фалсафа деймиз».
1
Фалсафани бундай тушуниш ўз даври учун, унинг ривожланиш даражаси учун 
тўғри эди. 
Фалсафа, аввало, муайян илмий билимлар тизимидир. У, бир томондан, 
инсонннинг воқеликни ақл воситасида идрок этиши, иккинчи томондан, онгнинг афсона 
ва ривоятлар асосидаги шаклларидан узил-кесил ажралиш жараёни натижасидир. Фалсафа 
кундалик турмушда учраб турадиган эскилик асоратлари, бидъат ва чекланишларга 
1
Абу Носир Форобий. Фозил шаҳар аҳолисининг фикрлари. Т., «Камалак”. 1993, 183-184-бетлар. 

---

мухолиф бўлган ҳурфикрлиликдир. Фалсафа айнан ана шундай янги дунёқарашнинг 
шаклланиши учун асос бўлди. 
“Фалсафа” атамаси “философия”нинг Шарқ ижтимоий тафаккуридаги шаклидир. 
Одатда у тор ва кенг маъноларда қўлланилади. Антик даврда кенг маънода тушунилган. 
Айрим файласуфлар ва фалсафий оқимлар, чунончи, инглиз файласуфи Т.Гоббс (1588-
1679 йиллар) уни “тўғри фикрлаш орқали билишга эришиш”, немис файласуфи Ҳегель 
“умуман предметларга фикрий ёндашиш”, Л.Фейербах “бор нарсани билиш”, пргматизм 
таълимоти намоёндалари эса “фойдали нарсаларни билиш жараёни” дея талқин этганлар. 
“Фалсафа” тушунчаси тор маънода маданият, санъат, ақлий ёки ҳиссий билиш усули, 
воситаси тарзида таърифланади. 
Фалсафа фан сифатида бундан 3 минг йил илгари қулдорлик тузуми даврида, 
ақлий меҳнат жисмоний меҳнатдан ажрала бошлаган бир шароитда инсоннинг 
объектив борлиқда ва ўз-ўзига бўлган муносабатлари тўғрисидаги назарий 
билимлар тизими шаклида пайдо бўлади. Фалсафанинг пайдо бўлишида 
жамиятдаги сиёсий, иқтисодий ва маданий тараққиёт муҳим роль ўйнайди. Чунки, 
фалсафа ижтимоий онгнинг алоҳида ўзига хос шакли сифатида жамиятнинг 
иқтисодий, сиёсий ва маънавий ҳаёти билан чамбарчас боғлик, бўлиб, уларни 
ўзида акс эттиради. 
Фалсафа жамиятнинг ижтимоий эҳтиёж ва манфаатлари, ғоявий-сиёсий 
қарашлари, умуман, унинг моддий ва маънавий ҳаёти билан алоқадор бўлиб, 
ижтимоий борлиқни акс эттиради ва ўз ўрнида унга фаол таъсир кўрсатади, 
ўзининг тамойиллари, қонун ва категориялари орқали янги ғоя ва назариялар, 
ижтимоий идеаллар, маънавий қадриятлар шаклланишига ёрдам беради. У фан 
сифатида борлиқни, яъни табиат, жамият, инсон ва унинг тафаккури 
тараққиётининг энг умумий муаммоларини ўрганади. 
Фалсафа пайдо булиши билан мантиқий муҳокамалар, таҳлиллар, ақлий 
хулоса чиқаришлар ва исботлар асосида афсонавий ва диний қарашлар назарий 
жиҳатдан қайта ишланиб, уларга илмий мазмун берила бошлайди. Шу асосда 
улардан фарқ, қиладиган мустақил фан таркиб топа бошлади. Бу фан дунёга, 
унда юз берадиган воқеа ва ҳодисаларга, инсон ва унинг жамиятда тутган ўрнига 
бўлган муносабатларни ўргана- диган билимлар тизими сифатида пайдо бўлади. 
Фалсафий қарашларнинг ривожланиб бориши фақат мифологик ва диний 
қарашларни ўзгартириб қолмасдан, балки оддий кундалик онгнинг ҳам 
чегараларини 
бузиб, 
маданиятнинг 
қимматли 
ютуқларини 
ўзида 
мужассамлаштирувчи маънавият соҳасининг бир тури - умуминсоний қадриятлар 
тизимига айланиб боради. 
Фалсафанинг пайдо бўлиши қадимги дунё халқларининг маънавият соҳасидаги 
юксалишида янги бир босқич бўлди. Унинг пайдо бўлиши билан фалсафий 

---

тафаккур дунё ҳақидаги кўпдан-кўп маълумотларнинг оддий фикрий 
йиғиндисидан иборат бўлмай, балки дунё, борлиқ ўз асосига кўра бир бутундир, 
инсон жамият тараққиётининг ҳал қилувчи омилидир, деган мантиқий муаммони 
ифодалай бошлайди. Фалсафа эса билимларнинг алоҳида, ўзига хос, «ҳамма 
нарсаларни бир бутун ҳолда олиб, уларнинг энг умумий муаммоларини 
ўрганувчи» билим соҳасини ифодалай бошлайди. Ана шу соҳанинг 
билимдонларини эса файласуфлар деб атай бошладилар. 
Фалсафа фани фақат борлиқни бир бутун ҳолда олиб ўрганиш ва тушунтириш 
билан чекланмай, у инсоннинг ўзини ҳам бир бутун ҳолда олиб, унинг табиати ва 
моҳиятини, инсон ҳаётининг маъно ва мазмунини, унинг ўз ҳаётини ақлга 
мувофиқ, қилиб қуришга қаратилган мақсадларини, орзу-умидлари ва ижтимой 
идеалларини ҳамда эҳтиёжлари, манфаатларини ҳам ўрганади. 
Дунёни ўрганувчи турли хил фанлар тизимида фалсафа алоҳида ўзига хос 
ўринга эгадир. Бунинг сабаби шуки, фалсафа барча фанлардан фарқли равишда, 
дунёни бир бутун ҳолда олиб, унинг энг умумий томонларини, алоқадорлик ва 
боғланишларини кенг қамровли фалсафий умумлашмалар асосида очиб беради. 
Шу асосда у бир бутун дунё ҳақида, унда инсоннинг тутган ўрни ҳақида, инсоннинг 
дунёга ва ўзига бўлган муносабат- ларига оид энг умумий қонунлар, категориялар, 
тамойиллар ва усуллар тизимини ишлаб чиқади. 
Фалсафа тараққиётида муайян умумий назарий қарашларни ишлаб чиққан 
мутафаккирларнинг бир қисми ўзининг эътиборини табиатга, уни тушунтириш ва 
изоҳлаб беришга қаратганлар.(Лукреций Кар, Аҳмад ал- Фарғоний, Ж. Бруно, Г. 
Галилей, Дидро, П. Гольбах, Ҳегель). Мутафаккирлар ўз асарларида Ер, Қуёш ва 
юлдузларнинг, хуллас, Коинотдаги жисмларнинг пайдо бўлиши, уларнинг табиати 
ва моҳияти ҳақидаги космологик ва космогоник муаммоларни ёритишга 
уринадилар. Уларнинг фалсафий қарашлари марказида табиатдаги нарсаларнинг 
пайдо бўлиши, ривожланиши, емирилиши, бошқа нарсаларга айланиши, нарса ва 
ҳодисаларнинг биринчи асоси ҳақидаги фикрлар ётади. Ҳамма нарсанинг биринчи 
ибтидоий асосини қидириш, нарса ва ҳодисаларни ана шунга суяниб изоҳлаш, 
уларни бир бутунга бирлаштириб ўрганишга интилиш - бу мутафаккирларнинг 
фалсафий қарашлари моҳиятини ташкил этади. Уларнинг фалсафий 
изланишлари натижасида табиат фалсафаси майдонга келади. 
Бир гуруҳ мутафаккирлар диққатини инсон, инсон ҳаётининг маъноси ва 
мазмуни, унинг дунёда тутган ўрни, табиатга ва жамиятга бўлган муносабатлари 

---

муаммолари ўзига жалб қилади. Улар инсон ҳаётининг маъноси ва мазмунини 
нима белгилайди, инсоннинг дунёдаги ўрни қандай, инсон дунёни била оладими, 
фалсафа инсонни қайси жиҳатдан ўрганади?, каби саволларга жавоб излаганлар. 
Бу муаммолар ҳақида турли даврларда яшаган мутафаккирлар турли хил фикр-
лар юритганлар ва кўплаб асарлар ёзганлар(Арасту, Ибн Сино, Юсуф Хос Хожиб, 
Аҳмад Яссавий, Эразм Роттердамский, Т. Гоббс, Б. Спиноза, А. Гельвеций, И. 
Кант, Ҳегель, Л. Фейербах). Бу асарларнинг муаллифлари ўз давридаги илм - фан 
асосида инсоннинг бошқа мавжудотлардан туб фарқлари, моҳияти, ҳаётининг 
маъноси ва мазмуни, бу ёруғ оламдаги ўрни, ўлими ва абадийлиги каби муам-
моларни ёритганлар. 
Инсон билимлари орта боргани сари жамият, унинг моддий ва маънавий ҳаёти, 
ижтимоий муносабатлар, сиёсий, ҳуқуқий, ахлоқий муаммолар ҳам 
мутафаккирларнинг эътиборини ўзига жалб қила бошлаган. Натижада, 
мутафаккир-файласуфлар бу соҳада ҳам тадқиқотлар олиб бориб, жамият ҳақида 
кўплаб асарлар яратадилар( Афлотун, Арасту, Форобий, Абу Райҳон Беруний, 
Мирзо Улуғбек, Бурхониддин ал-Марғиноний, Локк, Ҳегель). Бу асарларда, ўз 
даври нуқтаи назаридан келиб чиққан ҳолда, бир бутун жамият, унинг моддий ва 
маънавий ҳаёти, жамиятнинг ижтимоий тузилиши, унинг базиси ва устқурмасига 
оид назарий қарашлар ўртага ташланади. Улар ўз асарларида ижтимоий 
ҳодисаларнинг турли томонларини ўрганиш билан бирга, адолатли жамият 
ҳақидаги, тенглик ва озодлик ҳақидаги ғояларни ўртага ташлаганлар. 
Кейинги даврларда ҳам фалсафа жамиятнинг ижтимоий-сиёсий, иқтисодий, 
маданий ҳаёти билан боғлиқ, ҳолда ривожланиб борди. Фалсафадан аста-секин 
айрим билим соҳалари ажралиб чиқа бошлайди. Бу жараён узоқ, давом этиб, 
дастлаб фалсафадан математика, геометрия, астрономия (милоддан илгари II-I 
асрларда ва милодднинг I-II асрларида), кейинчалик геология, геодезия, тиббиёт, 
фармакология (X-XIV асрларда), механика (XV—XVI асрларда), физика, кимё, 
биология, физиология (XVI—XVIII аср- ларга келиб), яна бир оз кейинрок, эса 
гуманитар ва ижтимоий фанлар (XVIII—XIX асрлар давомида) ажралиб чиқиши 
жараёни рўй берди. Фалсафадан ажралиб чиққан аниқ, фанлар ўзларининг 
дастлабки босқичларида ҳали асосан фактлар тўплаш, уларни тартибга солиш ва 
умумлаштириш, маълум турларга, гуруҳларга ажратиш билан шуғулланади. Улар 
даставвал табиат, инсон ва жамият муаммоларининг ҳар бир соҳасини алоҳида-
алоҳида, бошқа соҳалар билан боғланмаган ҳолда ўргандилар. 

---

XVI—XVIII асрларда фалсафанинг баҳс мавзуси дунёнинг турли томонларини 
алоҳида-алоҳида ўрганаётган аник, фанлар ўртасидаги алоқадорлик ва 
боғланишларни ўрганиш ва текширишдан иборат деб қарала бошлади. Шу 
туфайли бу давр файласуфлари барча аниқ, фанларни яна қайтадан гуруҳ-гуруҳ 
қилиб бирлаштириб, инсон билимларининг ҳаммасини ўзида қамровчи фалсафий 
тизимларни туза бошлайдилар. Натижада, фалсафага фанларнинг фани, ёхуд 
фанлар қомуси сифатида қарала бошланади. Бунга Ҳегелнинг фалсафий тизими - 
табиат фалсафаси, тарих фалсафаси, руҳ фалсафаси, ҳуқуқ, фалсафаси ва 
мантиғини мисол қилиб келтириш мумкин. Маълум тизимлардан иборат бўлган бу 
давр фалсафаси бошқа аниқ, фанларга нисбатан «фанлар фани» даъвоси билан 
майдонга чиқади. Ҳали табиат, жамият, инсон ва унинг тафаккурига оид билимлар 
етарли эмас эди, шунингдек, улар ўртасидаги алоқаорлик ва боғланишлар ҳам 
етарлича очилмаганди. Ҳали инсон билимларида чала жойлар кўп бўлган бир 
вақтда фалсафанинг «фанлар фани» даъвосини қилишга ҳақи бор эди. Чунки 
фалсафа бу даврда инсоният билимларидаги бу чала жойларни мантиқий 
мулоҳазалар йўли билан тўлдира бошлаганди. Бу давр файласуфлари шу йўл 
билан дунёнинг турли соҳалари ўртасидаги алоқа ва боғланишлар, материянинг 
тузилиши ва хоссалари ҳақида башоратомуз фаразларни ўртага ташлай 
бошлаган эдилар.
XIX асрнинг ўрталарига келганда, аниқ, фанлар соҳаларида бир қатор илмий 
кашфиётлар қилинганлиги, табиат, инсон ва жамият ўзаро бир-бири билан алоқа- 
дорлигининг янги томонлари очилиши натижасида борлиқнинг умумий 
манзарасини илмий равишда тасвирлаб бериш мумкин бўлди. Натижада, табиат, 
инсон ва жамиятнинг умумий манзарасини фақат мантиқий мулоҳазалар йўли 
билан тасвирлаб келган фалсафий таълимотлар ўрнига янгича фалсафий 
таълимотлар юзага келади. Фалсафий таълимотлар конкрет фанлар эришган 
ютуқларни бир-бири билан боғлаб умумлаш- тирадилар ва янги методологик 
хулосалар чиқариш имконига эга бўладилар. Бу фалсафанинг ўзи учун ҳам, 
бошқа барча аниқ, фанлар учун ҳам ижобий аҳамиятга эга бўлади. 
Демак, фалсафа инсоният тарихий тараққиёти давомида яратилган маънавий 
маданиятнинг бир қисми бўлиб, инсоннинг ўзи ва борлиқ, тўғрисидаги бир бутун 
дунёқараши тизимидан иборатдир. Ўз моҳияти ва мазмунига кўра фалсафий 
билимлар умуминсоний маънавий қадриятлар тизимига киради. Фалсафа инсон 
муаммосини ўзининг асосий ўрганиш мавзуси ҳисоблаб, унинг ўзига, борлиқда 

---

муносабатини фалсафанинг бош масаласи деб қарайди. Шу сабабли унинг 
асосий мақсади ҳам инсон манфаатларига хизмат қилишдан иборатдир. 
Фалсафада дунёқараш тушунчасини турлича изоҳлаш, тушунтириш ва 
таърифлаш мумкин. Дунёқараш - бу, аввало, инсон ўзини ва дунёни зарурий 
равишда англаши, тушуниши, билиши ва баҳолаши натижасида юзага келган 
хулосалари, билимлари асосида шаклланган умумлашмалар тизимидир. Бу 
жиҳатдан дунёқараш дунёнинг инсон онгидаги ўзига хос инъикоси бўлиб, инсон 
ўз-ўзини ва дунёни англашининг алоҳида шак- лидир. Дунёқараш, шу билан 
бирга, инсоннинг ўзига ва уни қуршаб турган борлиққа бўлган муносабатларини 
ифодалайдиган муайян кўникмалари, малакалари, билимлари, ҳамда дунёни 
амалий ва назарий ўзлаштириши ҳамдир. Хуллас, у инсоннинг дунёни сезиши, 
идрок этиши, тасаввур қилиши, тушунишидан тортиб, унинг дунёдаги ўз ўрни ва 
ролини белгилаши, ўзини ва дунёни ўзгартиришининг умумий маънавий 
заминлари ҳамдир. 
Дунёқараш ижтимоий-тарихий характерга эга. Бу жиҳатдан ҳар бир даврнинг, 
ҳар бир авлоднинг, ҳар бир ижтимоий гуруҳнинг ўзига хос дунёқараши мавжуд. 
Шунга кўра дунёқараш ўзига хос алоҳида, махсус ва умумий хусусиятларга эга 
бўлади. 
Дунёқарашнинг ижтимоий ўз-ўзини англаш сифатидаги хусусияти шуки, у 
муҳим ҳодиса ва воқеаларга кишиларнинг ўз ҳаётий мақсад ва манфаатлари 
асосида, уларнинг шахсий ёки ижтимоий мавқеларидан келиб чиққан ҳолдаги 
муносабатларининг ифодаланишидир. Шунга кўра дунёқараш инсоннинг дунёни 
кундалик онгда акс эттиришигина бўлмай, балки уни қайта ўзлаштириши натижаси 
сифатидаги билимлари ҳамдир. 
Дунёқарашнинг ўзига хос махсус хусусияти шуки, унда мифология, дин, 
фалсафа, фан, сиёсат, ҳуқуқ, санъат, ахлоқ, ва шу каби ижтимоий-маънавий 
ҳодисалар мужассамлашган ҳолда инъикос этган бўлади. Шунинг учун дунёқараш 
инсоннинг дунёни ва ўз-ўзини англаши йўлидаги бир бутун қарашларининг 
йиғиндиси деб эмас, маънавий фаолиятининг махсус бир шакли сифатида ҳам 
қаралади. 
Дунёқарашнинг умумий хусусияти шуки, у инсонни дунёни ва ўзини англаши, 
тушуниши, билиши ва баҳолаш усули бўлиши жиҳатдан унинг ҳар қандай моддий 
ва маънавий фаолиятида ўз ифодасини топади. 
Дунёқарашнинг таркибига борлиқнинг оддий ҳиссий ва ақлий инъикоси 

---

сифатида ҳосил бўлган сезги, идрок ва тасаввурлардан тортиб, назарий 
тафаккурда мантиқий жиҳатдан қайта ишланиб ҳосил бўлган мифологик, диний, 
фалсафий, сиёсий, ҳуқуқий, ахлоқий, эстетик, бадиий ва илмий билимлар, нуқтаи 
назарлар, ишонч ва эътиқодларнинг барчаси киради. Дунёқараш, шу билан бирга, 
кишиларнинг кундалик турмушидаги оддий ҳаётий-амалий малака ва 
кўникмаларини, уларнинг билиш ва баҳолашга оид йўл-йўриқлари, ишонч ва 
эътиқодлари, ният ва мақсадларини, идеал орзу ва умидларини, хуллас, амалий 
ва илмий билимларининг жамини ўз ичига олади. Дунёқараш ўз ичига яна 
кишилардаги хурофий, афсонавий, ғайри илмий нуқтаи назарларни, салбий, 
реакцион қарашларни ҳам олади. Дунёқараш юқоридаги санаб ўтилганларнинг 
оддий йиғиндиси бўлмай, балки уларнинг мантиқий бирлигидир. Дунёқарашга 
кирган бу унсурларнинг ҳар бири ўзига хос хусусиятларга эга бўлиши билан 
бирга, унинг таркибида бир бутунликни ҳосил қилади ва умумий бир мазмунни 
ифодалайди. 
Ҳар бир киши ҳаётий фаолияти жараёнида улғайиб бориши билан унинг 
муайян дунёқараши ҳам шаклланиб, таркиб топа бошлайди. Унинг маълум бир 
барқарор шаклга келиши билан инсон шахс сифатида кўрина бошлайди. Акс 
ҳолда шахс бўла олмайди. Муайян жамият доирасидаги дунёқарашлар мажмуаси 
унинг эътиқодини ташкил этади. 
Дунёқараш ўзига хос ворислик ва давомийликка ҳам эгадир. Тарихда босиб 
ўтилган ҳар бир даврда яшаган авлодлар томонидан ҳосил қилинган 
дунёқарашни танқидий ўрганиб, уларнинг муҳим, ижобий томонларини 
ўзлаштириб олиш жуда муҳимдир. Ўтган авлодлар томонидан яратилган 
дунёқараш ҳар бир янги авлод дунёқарашининг шаклланишида маънавий замин 
вазифасини бажаради. 
Жамият ривожланиб бориши билан инсоннинг амалий ва назарий билиш 
фаолияти, хуллас, бир бутун дунёқараши ҳам такомиллашиб боради. Инсоният 
тарихига назар ташланса, унинг дунёқараши, яъни, дунёни юзаки, содда, 
чекланган тушунишдан бошлаб, ўзининг мифологик, диний ва фалсафий 
босқичларига томон ривожланиб борганлигининг гувоҳи бўлиш мумкин. Шу 
асосда дунёқарашнинг тарихий шакллари вужудга келади. 
Жамият тараққиёти билан инсоннинг амалий ва назарий билиш фаолияти ҳам 
ривожланиб бориб, дунёқарашнинг янги-янги тарихий шакллари пайдо бўлади. 
Бунда дунёқараш оддий, кундалик онгдан тортиб мифологик, диний ва фалсафий 

---

дунёқарашларга томон ривожланиб боради. Мифологик, диний ва фалсафий 
дунёқарашлар дунёқарашнинг тарихий шаклларини ташкил қилиб, улар бир-
биридан фарқ қилади.
Мифологик дунёқараш ижтимоий тараққиётнинг бошланғич босқичларига хос 
бўлиб, инсон дунёни тушунишининг ўзига хос оддий усули, яъни хаёлий инъикоси 
сифатида пайдо бўлган. Мифологик дунёқараш воқеликнинг хаёлий инъикоси 
сифатида асосан қадимги давр кишилари учун характерлидир. Бу дунёқараш ўз 
ифодасини кўпроқ, қадимги даврларда яратилган нақллар, ривоят ва 
афсоналарда топган. Бу ривоятлар ва афсоналар ижтимоий тараққиётнинг 
дастлабки даврларида, унинг турли босқичларида пайдо бўлиб, уларда 
тасвирланган образлар афсонавий қаҳрамонлар, худолар, ёвуз кучлар бўлишган. 
Қадимги кишилар бу афсона ва ривоятларда табиат ва жамиятнинг турли ҳодиса 
ва воқеаларини умумлаштириб, уларни хаёлий шаклларда тасвирлаганлар. Бу 
билан уларга бўлган муносабатларини билдирганлар ва олам ҳақидаги қараш ва 
тасаввурларини тартибга туширишга ҳаракат қилганлар. 
Мифологик дунёқарашнинг хусусияти шуки, унда ҳамма нарса ва ҳодисалар 
бир-бирининг иштирокчиси сифатида тасвирланади. Бунинг натижасида бир хил 
буюмларнинг сифатларини иккинчи хил буюмларга бемалол кўчириш мумкин 
бўлади. Мифологик дунёқарашда табиат кучлари алоҳида жонли вужудлар 
кўринишида тасвирланади. Мифологияда бир хил нарсаларнинг хоссалари 
иккинчи хил нарсаларга бемалол кўчирилганлиги сабабли, у хаёлотга кенг йўл 
очиб беради. Натижада, унда тасвирланган образлар ҳар қандай ўзгаришлар 
қилиши ва жасоратлар кўрсатиши мумкин бўлади.
Ҳар бир халқда ўзининг узоқ, тарихий ўтмишига оид жуда кўп ривоятлар ва 
афсоналар мавжуд. Уларда бу халқнинг ижтимоий ҳаёти, турмуш ва тафаккур 
тарзлари, ижтимоий, иқтисодий, сиёсий ва маданий-маънавий муносабатлари 
хаёлий тарзда акс эттирилади, улар афсонавий қаҳрамонлар қиёфасида ёвуз 
кучларга қарши кураш олиб борадилар. Оқибатда, бу курашларда доимо адолат 
ва ҳақиқат тантана қилади. Бундай ривоятлар ва афсоналар дастлабки пайтларда 
халқ, оғзаки ижоди намуналарида, кейинчалик ёзувнинг пайдо бўлиши билан 
тараққий этган халқларда ўзига хос адабий-бадиий асарларда ўз ифодасини 
топади. Буни Марказий Осиё халқларининг афсона-асотирларида яққол кўриш 
мумкин. Қадимги Марказий Осиё халқлари яратган кўпчилик афсоналар ва 
ривоятларга яхшилик билан ёмонлик, нур билан зулмат ўртасидаги кураш 

---

характерлидир. Уларда айтилишича, гўё табиатда Қуёш ва сувдан иборат улуғ ва 
яратувчи кучлар, ҳамда зулмат ва кулфатдан иборат офат келтирувчи кучлар бор. 
Бу икки куч - икки олам сифатида доимо бир-бири билан курашади. Масалан, 
«Авесто» тарихий ёдгорлигида айтилишича икки олам - яхшилик ва ёмонлик 
оламлари бўлиб, яхшилик оламига Ахура Мазда (Ҳурмуз), ёмонлик оламига Ангра 
Маню (Ахриман) бошчилик қилади. Ер юзи уларнинг курашлари ва тўқнашуви 
майдонига айланади. Ниҳоят, яхшилик (Нур) ёмонлик (Зулмат) устидан ғалаба 
қозонади. 
Шундай қилиб, ривоят ва афсоналар қандай мавзуга ва қандай соҳага оид 
бўлмасин, барибир улар афсонавий онг даражасидаги қадимги - ибтидоий жамият 
кишилари қарашларининг асоси бўлган мифологик дунёқарашни ифодалайди. Шу 
жиҳатдан образли қилиб, мифологик дунёқарашни инсониятнинг гўдаклик 
дунёқараши, дейиш мумкин. Инсониятнинг гўдаклиги ривожи натижасида 
мифологик дунёқарашдан дунёқарашнинг янги тарихий шакллари: диний ва 
фалсафий дунёқарашлар келиб чиқади. 
Дунёқарашнинг иккинчи тарихий шакли - диний дунёқарашдир. Диний 
дунёқараш - оламдаги воқеа ва ҳодисалар сабабларини илоҳий кучлар, олдиндан 
белгиланган мақсадлар билан боғлаб тушунишдир. 
Мифологик дунёқарашда барча ҳодиса ва воқеаларнинг сабаби афсонавий 
кучлар ҳисобланса, диний дунёқарашда уларнинг ўрнини турли динларга хос бўл-
ган худолар ва илоҳий қудратлар олади. Диний дунёқараш ҳам инсоннинг олам 
моҳиятини билишидаги ўзига хос бир йўл, бир босқичдир. Диний дунёқарашнинг 
шаклланиб бориши билан дин келиб чиққан.Дин воқеликни ўзига хос акс 
эттирувчи ижтимоий ҳодисадир. 
Диний дунёқарашнинг муҳим жиҳатларини диний туйғу, диний ақидаларга 
ишониш, сиғиниш, диний эътиқод ва шу кабилар ташкил қилади. 
Диний дунёқарашнинг бошланғич унсури - бу диний туйғудир. Диний туйғу - бу 
кишиларнинг табаррук ва азиз, деб тасаввур қилинадиган мавжудотларга, 
муқаддаслаштирилган буюмлар, шахслар, жойларга, бир-бирларига, ўз-ўзига, 
шунингдек, илоҳий мазмунда талқин этилган табиат ва жамият ҳодисаларига 
муносабатларида пайдо бўладиган ҳиссиётдир. Диний туйғу кишидаги ҳис-ҳаяжон, 
кечинма, руҳий ҳолат билан боғлиқ бўлади. Шуни айтиш керакки, ҳар қандай ҳис-
ҳаяжон, руҳий кечинма диний туйғуни туғдиравермайди. Бу ҳис-ҳаяжон ва руҳий 
кечинмалар қачонки маълум диний тасаввурлар, диний ғоялар ва қарашлар билан 

---

қўшилиб, маълум йўналиш, маълум маъно касб этган тақдирдагина диний туйғуга 
айланади. Бу жиҳатдан диний туйғу ҳам ўз физиологик асослари ва руҳий 
хоссаларига эга. Кишиларнинг турли ҳиссиётлари: қўрқиш, даҳшатга тушиш, 
шодлиги, завқланиши, умиди ва умидсизлиги, муваффаққият ва мағлубият каби 
ҳолатлари уларнинг диний тасаввурлари ва тушунчалари, диний ғоялари ва 
қарашлари билан қўшилиб, маълум маъно ва мазмун касб этгандан кейингина 
диний туйғуга айланади. 
Диний дунёқарашнинг иккинчи унсури - бу диний ақидалардир. Диний ақидалар 
ўз мазмуни билан дунё ва ундаги воқеа- ҳодисаларни илоҳий эътиқод асосида 
тушуниш билан боғланган тасаввурлар ва тушунчалардир. Масалан, бундай 
ақидаларнинг намунаси сифатида ислом динининг суннийлик мазҳабида шакл-
ланган иймон талабларига оид акдааларни кўриб чиқиш мумкин. Улар: Аллоҳнинг 
ягоналиги, фаришта- ларнинг мавжудлиги, диний китобларнинг муқаддаслиги, 
пайғамбарларга ишониш лозимлиги, охиратнинг борлиги, тақдирнинг илоҳийлиги, 
ўлгандан кейин қайта (қиёмат куни) тирилиш мумкинлигидир. 
Диний дунёқарашнинг учинчи унсури - бу бирон буюмга, нарсага, ҳайвон ёки 
дарахтга, кишига ёки, ниҳоят, худога сиғинишдир. Сиғиниш содда ёки мураккаб 
бўлиши мумкин. Сиғинишнинг содда кўриниши - кишиларнинг кундалик ҳаётида 
илоҳий кучларга тоат- ибодат қилишидир. Сиғиниш диний тасаввурлар ва 
ғояларни ифода этувчи, илоҳий кучларга, илоҳий объектларга қаратилган, якка 
ёки жамоа бўлиб бажариладиган рамзий ҳатти-ҳаракатдир. Масалан: таъзим 
қилиш, тиз чўкиш, сажда қилиш, бош эгиш, қўл қовуштириш, чўқиниш, тоат-ибодат 
қилиш сиғинишнинг содда кўринишларидир. Номоз ўқиш, Қуръон ўқиш ва ўқитиш, 
қурбонлик ва худойи қилиш, диний байрамларни нишонлаш сиғинишнинг 
мураккаб 
шаклларидир. 
Сиғиниш 
билан 
кишидаги 
руҳий 
эҳтиёж 
қондирилади.Сиғиниш диний эътиқод билан чамбарчас боғлиқдир.
Диний эътиқод диний дунёқарашнинг энг муҳим унсури бўлиб, у ғайри табиий 
кучлар ва илоҳий мавжудотларга, диний тасаввур ва тушунчаларга, диний ғоялар 
ва қарашларга сўзсиз ишонишдир. Диний эътиқод диний туйғуни, динга ва худога 
ишонишни, дин муқаддас, деб қарайдиган нарсаларга сиғинишни келтириб 
чиқаради. У диндор кишиларнинг 
ҳис-туйғуларини, уларнинг руҳий 
кечинмаларини, хулқ-атворларини белгилаб беради. Диний эътиқод динга 
ишонувчи кишиларнинг бутун ҳиссий ва ақлий-интеллектуал жиҳатларини қамраб 
олувчи маънавий ҳодисадир. Диний эътиқоднинг диндорлар учун мажбурий 

---

ҳисобланган, муҳокама қилмасдан, ҳақиқатлигини амалда текширмасдан ишониш 
лозим бўлган талаблари мавжуд бўлади. Бу - мутаассибликдир. Хуллас, диний 
дунёқараш борлиқни, табиат ва жамиятни, инсонни, унинг онги ва тафаккурини 
илоҳий кучлар ва шу кабиларнинг ҳоҳиш-иродасига ва куч-қудратига боғлаб 
тушунтиради ҳамда шу асосда дунёнинг ўзига хос илоҳий-руҳий манзарасини 
яратади. Илоҳий кучларга, ғайри табиий нарсаларнинг қудратига ишониш, илоҳий 
шахсларга сиғиниш кишилар онгида аста-секин худо ҳақидаги тасаввурнинг пайдо 
бўлишига олиб келади. Худо - деярли барча динларда ва диний таълимотларда 
бош объект бўлган олий илоҳий кудратдир, кучдир. Диний дунёқарашнинг 
шаклланиши ва тараққиёти худо тўғрисидаги диний таълимот — илоҳиёт 
(теизм)ни вужудга келтиради. Илоҳиётда «худо» тушунчаси фақат диний тушунча 
бўлмай, балки фалсафий тушунчага ҳам айланади.
Диний дунёқарашга кўра, дунё: «бу дунё» ва «у дунё»дан иборатдир. «Бу 
дунё» инсонлар вақтинча яшайдиган ўткинчи, алдамчи дунёдир. «У дунё» эса 
инсонлар вафот этгандан кейин уларнинг руҳлари яшайдиган бирдан-бир ҳақиқий 
боқий ва абадий дунёдир. Шунинг учун инсон бу ёлғончи ва ўткинчи дунё деб 
ўзининг «у дунё»сини унутмаслиги, «охират»ни ўйлаши керак, дейилади. 
Диний дунёқарашда худодан қўрқиш, худо ғазабидан сақланиш ҳам муҳим ўрин 
тутади. Худодан қўрқиш - бу диний ақидаларни, диний тамойиллар ва қарашларни 
бузганлиги учун олий буюк зот - Худонинг гуноҳкор инсондан ўч олишига ишониш 
билан боғлиқ, ҳис-туйғудир. Диний таълимотларда айтилишича, диний 
ақидаларга, диний тамойилларга заррача бўлса-да хилоф иш қилиш, худога шак 
келтириш инсонга охиратда дўзах азобини беради. Бу ҳам дунёвий муаммоларга 
ўзига хос ёндашишга йўл очишнинг бир усулидир. Хуллас, диний дунёқараш 
ўзининг инсон ҳаёти билан чамбарчас боғлиқдаги, инсоннинг ҳис - туйғу, қувонч 
ва ташвишларига, ишонч ва умидларига бевосита алоқадорлиги, эътиқодга устун 
даражада эътиборини қаратиши билан дунёқарашнинг бошқа турларидан 
ажралиб туради. 
Афсонавий, диний дунёқарашни фалсафий дунёқарашдан бутунлай ажратиб 
ташлаб бўлмайди. Улар инсон тафаккури салоҳиятининг бир-бири билан боғлан-
ган шаклларидир, босқичларидир. 
Фалсафий дунёқараш кундалик фаолият, дунёвий, диний, илмий билимлар, ҳаётий 
кузатишлар ва ижтимоий тарбия таъсирида шаклланади ҳамда ривожланади. Фалсафий 
дунёқараш муракаб тузилишга эга. У муайян билимлар, келажакка қаратилган ғоя ва 
мақсадлар, табиий ва ижтимоий фан ютуқлари, диний тасаввурлар, қадриятлар, ишонч, 
эътиқод, фикр, ҳиссиёт каби таркибий қисмлардан иборатдир. 

---

Буларнинг ичида эътиқод муҳим аҳамият касб этади. У дунёқарашнинг мазмунини 
ташкил этадиган асослардан биридир. Эътиқод инсонннинг ўз қарашлари ва ғоялари 
тўғрилигига орзи-умидларининг тўғри асосли эканига, фаолият ҳамда ҳатти-ҳаракатининг 
умумий мақсад ва талабларга мослигига чуқур ишончидан пайдо бўлади.
Фалсафий дунёқараш таркибида ҳиссиёт ва ақл муҳим ўрин тутади. Ҳиссиёт 
дунёқарашнинг эмоционал-руҳий жиҳати бўлиб, дунёни тушуниш эса дунёқарашнинг
ақлий шаклидир. Ҳиссиёт- қувонч, шодлик, завқатланиш, ҳаёт ва касб-кордан мамнунлик 
ёки норозилик, ҳайратланиш, хавотирланиш, асабийлашиш, ёлғизлик, заифлик, руҳий 
тушкунлик, ғам-ғусса, надомат, ўз яқинлари ва ватани тақдирини ўйлаш каби хилма - хил 
шаклларда намоён бўлади. Ана шулар барчасининг ўйғунлиги дунёни ҳис этишга олиб 
келади. Дунёни ҳис қилиш эса уни ақлий тушунишга, муайян дунёқарашнинг 
шаклланишига асос бўлади. 
Инсон ақли унга хос ҳиссиёт ва тасаввурлар асосида илмий дунёқарашни 
шакллантиради ва такомиллаштиради. Ҳар бир кишига хос ҳиссиёт ва фикр, билим ва 
эътиқод, интилиш ва кайфият, орзу-умид ва қадриятлар дунёқараш таркибида 
яхлитлашади ҳамда оламни бир бутун ҳолда акс эттиради. Бир бутун, яхлит 
дунёқарашнинг шаклланиши болалаикдан бошланиб, инсон ҳаётининг охиригача давом 
этади.
Фалсафий дунёқарашнинг шаклланишида билим ғоятда муҳим аҳамият касб этади. 
Билимда дунёқарашнинг барча белгилари мавжуддир. Лекин билим ва дунёқараш айнан 
бир нарса эмас. Оламни тушуниш билимлар пайдо бўлиши учун асосдир. Билим инсон 
онгида ҳиссий ва ақлий билиш жараёнида ҳосил бўлади, у дунёқарашнинг асоси, унинг 
узвий қисмидир. Билим муайян шароитда бирор бир ҳодиса ёки нарсани баҳолашда қўл 
келади ва айнан ана шу жараёнда дунёқарашга айланади. Бундай баҳо бериш жараёнида 
мудом муайян асос қилиб олинади. Шунинг учун ҳам ҳам ижтимоий дунёқараш турли 
ижтимоий гуруҳлар манфаатларини ифода этади, гоҳида уларни амалга ошириш учун 
кураш майдони бўлиб қолади. 
Фалсафа азалдан дунёқараш бўлган. Чунки унинг ўзи ҳаёт нима учун берилган, 
дунёга келишдан мақсад нима, умрни мазмунли ўтказишнинг қандай йўллари бор, деган 
талай саволларга жавоб топиш зарурати туфайли вужудга келган. Фалсафий дунёқараш 
ўзининг назарий асосланганлиги ва пухта ишланганлиги билан ажралиб туради. Шу 
маънода, у бошқа фан ёки фаолият соҳаси учун умумий услуб вазифасини ҳам бажаради. 
Инсон онгли ижтимоий мавжудод бўлгани боис, унинг дунёқараши муайян эҳтиёж 
ва манфаатларга асосланади. Демак, ҳар қандай дунёқараш муайян инсон, ижтимоий 
гуруҳ ёки табақанинг ўз эҳтиёж, манфаатларидан келиб чиққан ҳолда борлиққа 
муносабатини ифодалаловчи ғоялар, назариялар, билимлар мажмуи, руҳий ҳолат ва 
эътиқод мужассами ҳамда уларнинг намоён бўлишидир. 
Фалсафий дунёқараш, моҳият-мазмунига кўра, маънавий фаолият бўлганлиги боис, 
у борлиққа бўлган онгли, инсоний муносабатнинг муайян йўналишларини вужудга 
келтирган. Масалан, кишиларнинг жамиятдаги ахлоқий муносабатлари-ахлоқий 
дунёқарашларида, ҳуқуқий муносабатлари –ҳуқуқий, сиёсий муносабатлари –сиёсий, 
диний муносабатлари-диний, экологик муносабатлари-экологик дунёқараш шаклларида
ўз ифодасини топган. 
Дунёқараш тизимининг ривожланиш даражаси жамият тараққиётига мос келади 
ва уни ифодалаб туради. Бундан ташқари , ҳар бир тарихий даврда миллатнинг 
ривожланиш, унинг менталитети ва дунёқарашида намоён бўлади.
Фалсафий дунёқараш, содда қилиб айтганда, инсонннинг олам, одам ва борлиққа 
муносабатини ифодаловчи билимлар тизимидир. Унга инсон борлиғининг моҳияти нуқтаи 
назаридан ёндашиладиган бўлса, моддий ёки маънавий жиҳатлари нечоғли 
мутлақлаштирилишига қараб, унинг таркибида материалистик ва идеалистик дунёқараш 
йўналишлари мавжудлигини кўриш мумкин. 

---

Агар борлиқ ва унинг хоссаларига мавжудлик, боғлиқлик, ўзгариш ва тараққиёт 
нуқтаи назаридан билдирилган муносабатлар умумлаштирилса, унинг таркибида 
метафизик ва диалектик, софистик ва синергетик каби қатор дунёқарашлар мавжудлигини 
кўриш мумкин. Фалсафий дунёқараш таркибида қуйидаги тамойиллар намоён бўлади: 
1.Фалсафий дунёқараш илмийдир, чунки у нарса ва ҳодисалар ўртасидаги 
боғланиш, алоқадорлик ва муносабатларни кундалик онг даражасидагина эмас, балки 
назарий онг даражасида ҳам ифодалайди. Ҳар қандай фалсафий дунёқараш шакли 
объектив оламдаги нарса ва ҳодисаларнинг конкрет муносабатларини акс эттиради. 
2.Фалсафий