Zootexniya va agronomiya

Rux
Rux ekinlarning issiq va sovuqqa chidamliliginioshiradi, fosforni ko‘proq o‘zlashtirilishiga yordamberadi. Rux tanqisligida noorganik fosforning organik shaklga o‘tishi sekinlashadi, shuningdek, usimliklar tanasida saxaroza va kraxmal miqqori kamayadi, azotning nooqsil shakldagi birikmalari to‘planishi
kuzatiladi. Hozircha o‘z tarkibida rux elementi tutgan30 dan ortiq ferment aniqlangan.
Rux yetishmaganda, o‘simlik hujayralarining bo‘linishi sekinlashadi, barglar och yashil (ba’zan oq) tusgakiradi, shakli uzgaradi, poyadagi bo‘g‘im oralari qisqaradi, mevalar burishib qoladi.
O‘rta Osiyoning mo‘tadil va kuchsiz ishqoriy tuproqlarida rux tanqisligi kuzatiladi.
Mintaqamiz tuproqdarida rux miqdori 1,4—1,8mg/kg dan kam bo‘lganda, ruxli o‘g‘itlar qo‘llashgaehtiyoj seziladi.

Kobalt
O‘simliklarning 1kgquruq massasi tarkibida o‘rtacha0,021 mgkobalt mavjud. Ayrim usimliklarda bu ko‘rsatkich 11,6 mg/kg ni tashkil etadi. Kobalt ko‘proq dukkakli ekinlarning tuganaklarida uchraydi. Shuningdek, o`simliklarning generativ organlari (masalan gul)ham ma’lum miqdor kobalt tutadi.
O‘simlik tarkibidagi yalpi kobaltning 50% i ion,20% i vitamin B₁₂va qolgan 30% i barqaror organikbirikmalar shaklidadir.
O‘simliklar kobaltni molibdenga nisbatan 300marta kam talab qiladi. Kobalt bakteriya va fermentlarning faoliyatiga ijobiy ta’sir kursatadi. Kobaltta’sirida qandlavlagi hosildorligi gektariga 30—35 q,shakar miqdori 0,8% oshishi kuzatilgan.

Tuproqning oziq moddalar ta`minlanganligi bo`yicha tasniflash

Tuproq tasnifi — tuproqlarni muayyan belgilar asosida taksonomik birliklarga boʻlish. Hozirgi zamon genetik Tuproq tasnifi tuproq hosil boʻlishi, rivojlanishi, evolyuqiyasi jarayonlari va xususiyatlarini oʻzida aks ettirgan tuproq profilining tuzilishiga asoslangan. Asosiy tasniflash birligi — tuproq genetik tipidir. Hozirgi zamon tasnifida 100 dan ortiq tuproq tiplari ajratilgan boʻlib, ular oʻz navbatida tipchalar, turkum, tur va xillarga boʻlinadi. Tuproq diagnostikasi, yaʼni obʼyektiv belgilar sistemasi tasnifning eng muhim qismi boʻlib, tuproqni tasnifning barcha taksonomik darajalarida ajratishga imkon beradi. Tuproqni amaliy (agrar, ishlab chiqarish., meliorativ, oʻrmonchilik va boshqalar) jihatdan gurugʻlarga ajratish katta ahamiyatga ega. Yagona xalqaro Tuproq tasnifi ishlab chiqilmagan. FAO, YUNESKO tomonidan (1968—74) dunyo tuproq xaritasini tuzishda birinchi dunyo tuproq sistemasini yaratishga urinib koʻrildi.

Oʻrta Osiyoning sugʻorma dehqonchilik mintaqalari tuproqlari sugʻoriladigan tuproqlar tarzida tasniflanadi. Yangi Tuproq tasnifida sugʻorish taʼsirida tuproq jarayonlari xarakterining tubdan oʻzgarganligini hisobga olib, ular alohida tuproq tipi sifatida ajratilgan. Bunda tuproqning zonal joylanish holati, sugʻorish taʼsirida oʻzgarganlik darajasi, avtomorflik va gidromorflik sharoitlari eʼtiborga olinadi. Zonal joylanish holati sugʻoriladigan tuproqning maʼlum kenglik zonasi yoki balandlik mintaqasiga mansubligini koʻrsatadi. Shunga koʻra, Oʻrta Osiyoning tekislik qismi sur tusli qoʻngʻir, qumli choʻl, taqirli va taqir, shuningdek, gidromorf sharoitda ularga yoʻldosh oʻtloqi, botqoqioʻtloqi va botqoqi tuproqlar tarqalgan cho`l zonasi sifatida qaraladi. Balandlik mintaqasi sistemasining quyi qismi — togʻ oldi va togʻ etagi tekisliklarida och tusli tipik va toʻq tusli sur tuproqlar, daryo vodiylari hamda sazlarda esa sur tuproq mintaqasining gidromorf, oʻtloqi, botqoqioʻtloqi va botqoqi tuproqdari rivojlangan. Bu zona va mintaqachar sharoitida rivojlangan sugʻoriladigan tuproqlar profilida tabiiy zonal tuproqning baʼzi belgi va xususiyatlari saklanadi. Shu asosda sugʻoriladigan tuproqlarning quyidagi tiplari ajratilgan (1974): choʻl zonasining oʻtloqivoha, botqoqivoha va taqirli voha; sur tuproqlar mintaqasining oʻtloqivoha; botqoqivoha, sur voha tuproqdari.

Voha tuproqlarining rivojlanish etapi yoki bosqichlari tipchalar bilan ifodalanadi. Tuproqlar oʻzining tabiiy tuproq belgilarini saqlagan holda, yaʼni tip darajasida sugoriladigan sur tuproqlar, sugʻoriladigan sur tusli qoʻngʻir tuproqlar va shu kabi deb, agar tuproqda yangi sharoitga xos boʻlgan belgilar paydo boʻlsa, tipcha darajasiga boʻzvoha, taqirli voha tuproqlar va shu kabi deb ataladi. Bundan ham kichik taksonomik birlikka, yaʼni turkum va xillarga shoʻrlanish, shoʻrtoblanish, tuproq hosil qiluvchi ona jins, granulometrik tarkibiga qarab ajratiladi.

Tuproqdao‘zarochambarchasbog‘langanqattiq, suyuqvagazsimonfazalarfarqlanadi.
Tuproqhavosi.Tuproqmikroorganizmlaritomonidankislorodningo‘zlashtirilishi, organikmoddalarningparchalanishivaildiztiziminingnafasolishinatijasidakarbonatangidridhosilbo‘ladi. Shusababdanatmosfera havosidakarbonatangidridmiqdori 0,03% bo‘lganiholda, tuproqhavosidabirfoizatrofida, ba’zan2—3%ga yetadi.
Tuproqdagikarbonatangidridmiqdoriatmosferavatuproqdagihavoalmashinuvi (aeraqiya) jadalligigamonando‘zgaradi. Hosilbo‘ladigankarbonatangidridningbirqismiatmosferagatarqaladi, birqismiesatuproqdaginamlikta’siridaerib, karbonatkislotagaaylanadi. Atmosferagauchibchiqadigan
CO₂o‘simliklartomonidano‘zlashtirilib, hosilmiqdorinioshirishgaxizmatqilsa, karbonatkislotatuproqeritmasiningnordonliginioshiradi.
Tuproqdakarbonatangidridmiqdoriningko‘payishihamijobiy, hamsalbiyoqibatlargaolibkelishimumkin. Yaxshitomonishundaki, hosilbo‘ladigankarbonatkislotatuproqdagimineralbirikmalar (fosfatlar, kalsiykarbonatvab.)ningeruvchanliginioshiradivaularnio‘simliklarosono‘zlashtiradigan
shaklgao‘tkazadi. Ikkinchitomondan, tuproqdanamlikko‘p, aeraqiyasusgbo‘lsa, karbonatangidridmikdoriningortishivakislorodning yetishmasligioqibatida
o‘simlikvamikroorganizmlarningme’yoridarivojlanishibuziladi. Kislorodtanqisligidaildizningo‘sishivanafasolishisusayadi, o‘simliktomonidanoziq
moddalarningo‘zlashtirilishisekinlashadi. Tuproqdaanaerob-qaytarilishjarayonikuchayadi.
Tuproqeritmasi. Tuproqningeng harakatchanva
faolqismibo‘lib, undao‘simliklarningoziqlanishiuchunbevositaxizmatqiladiganturli-tumanjarayonlarsodirbo‘ladi. Tuproqeritmasidaanionlar, kationlarvasuvdaeruvchanorganikmoddalarmavjud.
Undakislorod, karbonatangidrid, ammiakkabigazlarhameriganbo‘ladi. Tuproq, eritmasikonsentraqiyasiningortishiasosanminerallarningnurashiva
parchalanishi, mikroorganizmlarta’siridaorganikmoddalarningminerallashishi, mahalliyvamineralo‘g‘itlarniqo‘llashasosidasodirbo‘ladi.
O`simliklarningoziqlanishiuchuntuproqeritmasidaK<sup>+</sup>, Ca<sup>2+</sup>, NH<sub>4</sub><sup>+</sup> , NO<sup>-</sup><sub>3</sub>, S0<sub>4</sub><sup>2+</sup>, H<sub>2</sub>PO<sup>-</sup><sub>4</sub>kabiionlarningbo‘lishivadoimiyravishdato`ldirilibturilishimuhimdir. Tuproqeritmasidagituzlarmiqdori%ningyuzdanbirulushidanbirnecha % gachao`zgaradi.
Odatdatuproqeritmasidagituzlarmiqdori 0,05% atrofidabo‘lib, konsentraqiyaning2%danoshibketishio‘simliklargasalbiyta’sirko`rsatadi. Tuproqeritmasiningkonsentraqiyasio‘g‘itqo‘llash, tuproqnamliginingkamayishi, organikmoddalarningminerallashishinatijasidaoshadiganbo‘lsa, o‘simliklarningoziqlanishi, osoneriydiganmoddalarningtuproqniquyi
qatlamlarigayuvilishiyokierimaydiganshaklgao`tishinatijasidakamayadi.
Tuproqningqattiqfazasi.Tuproqningqattiqfazasio‘simliklaruchunasosiyzaxiramoddalarnitutadi. Tuproqqattiqfazasining 90—99%inimineralmoddalar,
faqatbirnecha %iniorganikmoddalartashkilqiladi.
A. P. Vinogradovma’lumotigako‘ratuproqqattiqfazasiningdeyarliyariminikislorod, uchdanbirqisminikremniy, 10% danko‘prog‘inialyuminiyvatemirtashkilqiladi. Atigi 7%gayaqiniboshsaelmentlarhissasigato‘g‘rikeladi. Mazkurelementlartuproqningmineralqismida, turlimineralbirikmalartarkibidauchraydi. Uglerod, vodorod,kislorod, fosfor, oltingugurttuproqninghammineralvahamorganikqismitarkibidauchrasa, azotfaqatorganikmoddalartarkibigakiradi.