Zoologiya uzb 2017. indd

Lug‘at daftaringizga yozib oling.
Itbaliq, tashqi jabralar, ichki jabralar, ko‘l baqasi, yashil qurbaqa, 
dumsizlar, dumlilar, tritonlar, salamandralar, o‘pkali panjaqanotlilar.
Tasdiqlovchi javoblar: 1d, 2b.
8.3.
 
SUDRALIB YURUVCHILAR SINFI
Sudralib yuruvchilar – birlamchi quruqlikda yashovchi hayvonlar. 
Terisi quruq, nafas olishda ishtirok etmaydi. Tuxumini quruqlikka 
qo‘yadi. O‘p ka orqali nafas oladi. Bu sinf tangachalilar, toshbaqalar, 
timsohlar turkumlariga ajra 
tiladi.
  
 
Ildam kaltakesakning tuzilishi, 
38-§.   
ko‘payishi va rivojlanishi
Yashash muhiti va tashqi tuzilishi.
 Ildam kaltakesak O‘rta Osi-
yoning cho‘l va tog‘oldi mintaqalarida tarqalgan. Terisi kulrang yoki 
yashil-kulrang tusda bo‘lganligi tufayli uni o‘tlar orasida yirtqich 
hayvonlar yaxshi payqamaydi. Ular juft-juft bo‘lib yashaydi,  turli 
hasharotlar bilan oziqlanadi.
Ildam kaltakesakning uzunligi dumi bilan birga 15–20 sm ga 
yetadi. Konussimon boshi harakatchan, qisqa bo‘yni orqali tanasiga 
birikkan. Tumshug‘ining uchida ikkita burun teshigi, undan orqaroq-
da – boshining  ikki yonida ko‘zlari joylashgan (75-rasm). Ko‘zi-
da yuqori va pastki qovoqlari bilan birga yupqa pardaga o‘xshash 
pirpiraydigan uchinchi qovog‘i ham bo‘ladi. Dam-badam ochilib 
va yopilib turadigan bu uchinchi qovoq kaltakesak ko‘zini doimo 

---

130
8.3. Sudralib yuruvchilar sinfi
namlab turadi. Ko‘zlaridan orqaroqda joylashgan doirasimon nog‘ora 
parda tashqi quloq teshigini yopib turadi. Kaltakesak juda yaxshi 
eshitadi. Hatto hasharotlar o‘rma layotganda chiqadigan tovushni ham 
sezadi. Kaltakesak 
ning tili tuyg‘u va ta’m bilish organi hisoblanadi. 
U uzun ayri tilini tez-tez chiqarib, atrofidagi nar 
sa 
 
larni bilib oladi.
Kaltakesakning oyoqlarida 5 tadan panjasi bo‘ladi. Oyoqlar tana-
ga ikki yon tomondan birikkan bo‘lganidan tanasini dast ko‘tarib 
turmaydi. Shuning uchun  harakatlanayotgan kaltakesakning qorni 
yerda sudraladi; dumi yurishga yordam beradi. 
Kaltakesakning quruq terisi muguz tangachalar bilan qoplangan. 
Tangachalar kaltakesak tumshug‘i va qornining ostida yirik qalqon-
simon plastinkalarni, barmoqlari uchida muguz tirnoqlarni hosil 
qiladi. Muguzli teri hayvonning o‘sishiga xalaqit beradi. Shuning 
uchun barcha sudralib yuruvchilar singari kaltakesaklar ham faqat 
tullash davrida o‘sadi. Yoz mavsumida kaltakesak 4–5 marta tul-
laydi. Tullaganida uning eski terisi parcha-parcha bo‘lib ko‘chib 
tushib, o‘rniga yangisi hosil bo‘ladi. Kaltakesak tanasi yangi teri 
qotguncha o‘saveradi.