|
4. 0 ‘zbekistonda kartografiya fani tarixi
XX
asrga qadar respublikamiz hududini kartografik jihatdan
o ‘rganilganlik ancha past bo‘lgan. Chor Rossiyasi Turkistonni
bosib olgandan keyin iqtisodiy jihatdan muhim bu o‘lkani kartaga
44
olish ishlari boshlandi. Zotan, hududning ichki qismlari hali ham
yaxshi o‘rganilmagan, manbalar yetarlicha darajada to‘liq va aniq
bo‘lmagan, plan olish asboblari, kartografik tasvirlash usullari va
karta ishlash texnikasi rivojlanmagan edi.
1934 yili 0 ‘rta Osiyo va Qozog‘istonda yagona bo‘lgan Toshkent
kartografik fabrikasi tashldl etildi. Unga davlat muassasalari va
jamoat tashkilotlarini mavzuli, siyosiy-ma’muriy va ma’lumotnoma
kartalari bilan, shuningdek, maktab o‘quvchilarini o‘quv karta va
atlaslar bilan ta’minlashdek katta vazifa yuklatildi. Ko‘p o‘tmay
alohida sug‘oriladigan tumanlar qishloq xo‘jalik kartalari,
0 ‘zbekistonning ma’muriy kartasi va 0 ‘rta Osiyo xalqlari milliy
tillarida o‘quv kartalari tuzildi va nashr etildi.
Mintaqa, xususan 0 ‘zbekiston hududi tasvirlangan kartografik
materiallar o‘sha yillari nashr etilgan sobiq Ittifoqning katta-kichik
va qishloq xo‘jaligiga oid maxsus qomuslari tarkibida ham berilgan.
1939-1940 yilari barcha 0 ‘rta Osiyo respublikalarining devoriy
siyosiy-ma’muriy, tabiiy va iqtisodiy kartalari tayyorlandi va chop
etildi. Ular ichida, ayniqsa, 0 ‘zbekiston va Turkmanistonning
qishloq xo‘jalik kartalari alohida ajralib turadi. Ularda qishloq
xo‘jaligining ixtisoslashuvi, ekilayotgan g‘o ‘za navlarining
joylanishi, davlat xo‘jaliklari va ulaming ixtisoslashuvi ko‘rsatilgan.
Belgilar usuli bilan foydali qazilma konlari, muhim industrial
markazlar va gidroelektrostansiyalar ko‘rsatilgan.
Urushdan keyingi yillarda kartograflaming asosiy vazifasi
qishloq xo‘jaligida, boshqaruv va rejalashtirish organlarini zarur
kartografik materiallar bilan ta’minlash, ilg‘or xo‘jaliklar va ilmiy
tadqiqot muassasalarining yutuqlarining targ‘ibot qilish hamda
amaliyotga joriy etilishini tezlatish edi.
1963 yili respublikamizning birinchi „Tabiiy-geografik atlasi“
chop etildi. Atlasning formati 44x30 sm, asosiy kartalarning
masshtabi 1:3500000 va 1:500000, iqlim kartalari 1:7500000 va
1:10000000 masshtablarda tuzilgan.
1968 yili 0 ‘zbekiston Yer tuzish va loyihalash instituti
tomonidan 0 ‘zbekistonning yagona dastur asosida bir-biri bilan
45
o ‘zaro bog‘langan, bir-birini o ‘zaro to‘latadigan ixtisoslashgan
aniq maqsadli «Devoriy qishloq xo‘jalik kartalari“ tizimi tayyorlandi
va nashr etildi. Mazkur tizim masshtabi 1:1000000 bo‘lgan 21 ta
kartadan iborat bo‘lib, ularda respublikamiz qishloq xo'jaligiga
atroflicha kartografik tavsif berilgan. Barcha kartalaming mazmuni
turli xil diagrammalar, grafiklar va jadvallar bilan to‘ldirilgan.
1980 yili 0 ‘zbekistonning birinchi ,,0 ‘quv-o‘lkashunoslik
atlasi“ chop etildi. Mazkur atlas keng jamoatchilik tomonidan
yuqori baholandi. U respublikamiz geografiyasi, tarixi va
madaniyatini o‘rganishda o‘quvchilaiga yordamchi qo‘llanma bo‘lib
xizmat qildi.
1983 yili respublikamiz poytaxti Toshkentning 2000 yillik
yubileyi munosabati bilan kompleks “Toshkent geografik atlasi“
chop etildi. Atlasning formati 25x35 sm, asosiy kartalarining
masshtabi 1:400 000 va 1:650 000. Atlas kirish va 6 bo‘limdan
iborat bo‘lib, u 48 ta karta va sxemalarni o ‘z ichiga olgan. Atlas
Leningrad shahrining (1977 yil) tarixiy-geografik atlasidan keyin
sobiq Ittifoqda nashr qilingan ikkinchi shahar atlasi hisoblanadi.
1982-1985 yillari ikki qismdan iborat umumiy kompleks
geografik ilmiy-malumotnoma ,,0 ‘zbekiston atlasi“ chop etildi.
Mazkur atlasning umumiy hajmi va mazmunining qamroviga
ko‘ra milliy atlasga yaqin deb hisoblash mumkin. Atlasning formati
61x42 sm, asosiy kartalarining masshtabi 1: 2 500 00 va 1: 3 500 000.
Atlas 28 ta alohida-alohida bo‘limdan iborat bo‘lib, unda 322 ta
ko‘p rangli karta berilgan. Atlasni loyihalashtirish va kartalami
tuzishda mualliflar asosiy e’tiborini tizimli yondashgan holda
respublikamizning tabiiy sharoiti va tabiiy resurslari, xalq xo'jaligi
va uning tarmoqlari, madaniyati va tarixining o ‘ziga xos
xususiyatlarini saqlab qolib, ularning haqiqiy holatini aks ettirishga
qaratdilar. Mazkur atlas sobiq Ittifoqda chop etilgan barcha
kompleks ilmiy-ma’lumotnoma atlaslardan farq qilib, 0 ‘zbekiston
qishloq xo‘jaligining yetakchi tarmog‘i — paxtachilikka alohida
bo‘limda birinchi marta to‘liq kartografik tavsif berildi.
0 ‘zbekiston mustaqillikka erishgandan keyin, respublika
rahbariyati mamlakatimiz iqtisodiyotini rivojlantirish, ishlab
46
chiqarish kuchlaridan oqilona foydalanish va uni butun mamlakat
hududi bo'ylab ilmiy asosda to‘g‘ri joylashtirish masalalariga jiddiy
e’tibor qaratmoqda. Shu bilan biiga mustaqillik g‘oyalarini targ‘ib
qilish, aholining o‘sib borayotgan moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini
to ‘la-to‘kis qondirish, mamlakat mudofaa qobiliyatini oshirish,
uning hududida geodeziya va kartografiyaga oid faoliyatni keng
ko‘lamda, aniq reja va ilmiy asosda tashkil etishga katta ahamiyat
berib kelmoqda. Shu maqsadda 1997 yilning 25 aprelida
„Geodeziya va kartografiya to‘g‘risida“gi 0 ‘zbekiston Respublika
sining Qonuni qabul qilindi. Ushbu Qonunning maqsadi
0 ‘zbekiston Respublikasida geodeziya va kartografiyaga oid
faoliyatning huquqiy asoslarini belgilaydi hamda davlatning, yuridik
va jismoniy shaxslarning geodeziya va kartografiya mahsulotiga
bo‘lgan ehtiyojlarini qondirish uchun shart-sharoitlar yaratishga
qaratilgan.
0 ‘tgan qisqa muddat ichida respublikamizning 1:1000000 va
1:1500000 masshtabli qator devoriy siyosiy-ma’muriy, tabiiy,
ekologik, umumiqtisodiy, iqlim va aholi kartalari chop etildi.
1999
yili 0 ‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligining
buyurtmasiga binoan Mirzo Ulug‘bek nomidagi 0 ‘zbekiston Milliy
Universitetining geografiya fakulteti jamoasi umumiy o‘rta ta’lim
muassasalari uchun ,,0 ‘zbekiston geografik atlasi“ni nashrga
tayyorladi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
