Chor Rossiyasi hukmdorligi davrida Turkistonda aloqa sohasi.
Reja:
1. Chor Rossiyasining Turkistonni bosib olish sabablari. Rossiya va Orta Osiyo xonliklari ortasidagi ozaro munosabatlar.
2. Turkistonda mustamlakachilik boshqaruv idora usulining joriy etilishi.
3.Olka iqtisodiyotining chorizm manfaatlariga boysundirilishi. Temir yollar.
4. Chor Rossiyasining aholini kochirish siyosati va uning oqibatlari.
5. XIX asrning II yarmi va XX asr boshlarida madaniy hayot.
Rossiya tomonidan O’rta Osiyo xonliklarini bosib olish niyati podshoh Petr I davrida boshlangan edi. 1717 yilda Bekovich-Cherkasskiy boshchiligidagi 3,5 mingdan ortiq yaxshi qurollangan rus qoshinlari Xivaga bostirib borgan, lekin bosqinchilar Xiva xoni Shergozixon tomonidan qirib tashlangan edi.
1830 yilda Orenburg general-gubernatori Perovskiy oz qoshinlari bilan Xivaga yurish boshlaydi, biroq bu yoldagi ogir sharoitga dosh berolmay, orqaga qaytib ketishga majbur boladi.
Rossiyaning Orta Osiyoga koz olaytirishiga asosiy sabablar quyidagilardan iborat edi: XIX asrning 2-choragida Rossiya iqtisodiyotida jiddiy ozgarishlar yuz berayotgan edi. Kapitalizm rivojlanishi bilan Rossiya sanoati, ayniqsa toqima chilik sanoati juda tez suratlar bilan osayotgan edi. Bu hol, tabiiyki xom ashyo sotib olinadigan bozorlarni kopaytirish, iloji bolsa, arzon xom ashyo manbaini yaratishni talab qilar edi. Rossiya ana shunday arzon xom ashyo manbaini Orta Osiyo xonliklarida kordi.
Yana shuni aytib otish joizki, XIX asr ortalariga kelib, rivojlangan Yevropa davlatlari oz bozorlaridan Rossiya savdo-sanoat burjuaziyasini tobora siqib chiqara boshladilar. 1862-65 yillarda AQShdagi fuqarolar urushi tufayli Amerika paxtasining narxi oshib ketdi va Rossiyaga kelishi keskin kamaydi. 90% Amerika paxtasi bilan ishlaydigan Rossiya toqimachilik sanoatida paxta tanqisligi kuchaydi. Bundan foydalangan Turkiston savdogarlari Rossiyaga paxta sotishni rivojlantirish bilan birga, uning narxini ham oshirdilar. Bundan norozi bolgan Rossiya fabrikantlari podshox hukumati oldiga Turkistonni bosib olish talabini qoya boshladilar. XIX asrning 30-40 yillaridan Angliya ham Orta Osiyoga suqilib kirib kela boshlagan edi. Orta Osiyo bozorlarini Angliyada tayyorlangan sanoat mahsulotlari tobora egallab, Rossiyada tayyorlangan mahsulotlarni bozordan siqib chiqarayotgan edi. Bunday vaziyat Rossiyaning Orta Osiyo xonliklarini bosib olishga qaratilgan reja va niyatlarini tezroq amalga oshirish uchun harakat boshlashiga bir turtki boldi.
Rus burjuaziyasi vakillari va harbiylari tashviqotlari natijasida Nikolay I ozbek xonliklari tasarruvidagi yerlarni bosib olishag astoydil kirishdilar. 1847 yilda ruslar SirdaryoningOrolga quyilish joyini egallab, bu yerda Raim (Aralьsk) harbiy qo’rg’onini qurdilar. Bu davrda Oq machit (Qizil O’rda), Turkiston, Chimkent, Avliyo-ota, Pishpak, Toqmoq va boshqa joylarda Qoqon xonligining harbiy istehkomlari mavjud edi. 1852 yilda rus qoshinlari Oq machitga hujum qildi, lekin uni ololmadi. 1853 yil qaytadan hujum boshlagan Perovskiy, mudofaachilarning qattiq qarshilik korsatishiga qaramay, Oq machitni bosib olishga muvaffaq boldilar. Oq machitdagi maglubiyat Qoqon xonini qattiq tashvishga soladi. Toshkentda qaytadan kuch toplanib, Sabdal xoja boshchiligida 8000 askar va kongillilar Oq machitga yol oladilar. Qirginbarot jangdan keyin talofat korgan musulmon askarlari orqaga qaytadilar.
1863 yilda podshox qoshinlari Orta Osiyoda faol harakatlarini boshladi va polkovnik Chernyayev podshoh hukumatining roziligini olmay turib, Qoqon xonligining Suzak shaxrini egalladi. Shundan song Orta Osiyoning ichkarisiga qarab harakat qilish uchun ruxsat berildi.
Chernyayev 1864 yil 27 sentyabrdaToshkentni istilo qilish uchun yolga tushdi. Toshkent mudofaasi umumxalq mudofaasiga aylandi. Osha zamonda Toshkent qalin devor bilan oralgan bolib, 12 ta darvozasi bor edi. Rus qoshinlari shahar yaqinidan turib uni oqqa tuta boshladilar. Himoyachilar qarshiligini yenga olmagan Chernyayev, 72 kishini yoqotgan holda ortiga qaytib ketishga majbur boladi.
1865 yil 28 aprelda Chernyayev Niyozbek qalasini ishgol qiladi va Toshkentga oqadigan Kaykovus arigini buzib, uni Chirchiq daryosiga burib yuboradi. Natijada suvsiz qolgan Toshkentliklar ogir ahvolga tushadi. Kop otmay Qoqondan Alimqul Toshkentga yetib keladi va uning qoshinlari rus qoshinlari bilan Salar arigi atrofida qattiq jang olib boradi. Alimqul qoshinlari ruslarni chekinishga majbur qiladi. Shu janglarning birida Alimqul qattiq yaralanadi va halok boladi. Bundan sarosimaga tushgan toshkentliklar Buxoro va Xiva xonliklariga yordam sorab murojaat qiladilar. Biroq kutilgan yordam kelmadi. Ogir vaziyatdan foydalangan Chernyayev 1865 yil 14 iyunda Toshkentga bostirib kiradi. Shaharliklar rus qoshinlariga qattiq qarshilik korsatishda davom etdi. Ruslar 15 iyunda shaharni deyarli egallab olishdi, biroq qarshilik hali ham davom etardi. 1865 yil 17 iyulь kuni shahar aholisi taslim bo’ldi.
1865 yil 6 avgustda podsho Aleksandr II ning Orenburg general-gubernatorligiga bo’ysunadigan Turkiston viloyati tashkil etilganligi to’g’risidagi farmoni chiqdi.
1866 yilning yanvarь oyida Chernyayev Jizzaxga hujum boshladi va bu jang uning mag’lubiyati bilan tugadi, natijada Chernyayev lavozimidan olib tashlandi. Hattoki, Turkiston o’lkasidan chiqarib yuboriliga sabab bo’ldi.
1866 yil mayda Turkistonning yangi gubernator D.I.Romanovskiy qomondonligi ostida Jizzaxga hujum uyushtirishdi. Buxoro amirligi Irjarda jangga kirdi Bu jangda dushmanlarning qoli ustun kelib buxoroliklar birin-ketin Jizzax, Xojand, Oratepa shaxarlarini tashlab orqaga chekindilar.
1867 yilda 2 iyulda Aleksandr II ning farmoni bilan Turkiston general-gubernatorligi tashkil topdi va K.P. Kaufman birishchi general-gubernator etib tayinlandi. Kaufman 1868 yil 25 yanvarda Qoqon xoni Said Xudoyorxon bilan bitim tuzdi. Bu esa Kaufmanning Orta Osiyoda harbiy yurishlarni bemalol davom ettirishga imkon yaratib berdi.
1868 yilda Kaufman Samarqandga yurish boshladi. 1868 yil 23 iyunda Rossiya bilan Buxoro ortasida shartnoma tuzildi. Shartnomaga kora Buxoro amirligi 500 ming som oltin tanga hisobida tovon tolash majburiyatini oldi va Samarqand va Kattaqorgon shaharlarini Turkiston general-gubernatorligi tasarrufiga otkazildi.
Chor hukumatining bosqinchilik siyosatida Xiva xonligi alohida orin tutadi. Petr I va Nikolay I zamonidagi Xiva xonligini zabt etish uchun bolgan diplomatik va harbiy harakatlar samarasiz bolgan edi. Endi esa Xiva xonligi bosib olish uchun qulay imkoniyatlar vujudga kelgan edi. Orta Osiyoning garbi-shimolida joylashgan bu davlatning atrofini Qoraqum va Qizilqum chollari va Ustyurt platosi orab olgan edi. Ruslar bu xarbiy yurishga katta tayyorgarlik kora boshladilar.
1873 yilning mart oyida rus qoshinlari Xivaga besh yonalishda hujum boshlaydilar: Jizzaxdan, Mangishloqdan, Krasnovodskdan, Orenburg va Kazalinskdan. Bosh qomondan etib Kaufman tayinlandi. Kuchlar jihatidan teng kelolmasligini tushunib yetgan Said Muhammad Raximxon II qochib ketadi. Biroq Kaufman urushni toxtatib, Xiva xoniga taxtni egallashni taklif etadi va Said Muhammad Raximxon II rus davlatining vassali sifatida taxtni egallaydi. 1873 yilning avgust oyida Xiva yaqinida Gandimiyon qishlogida Rossiya va Xiva xonligi ortasida shartnoma imzolanadi. Bu shartnomaga kora Xiva xoni siyosiy huquqlardan, mustaqil tashqi siyosat yuritish huquqidan mahrum etildi. Amudrayoning xonlikka qarashli barcha yerlari Chor Rossiyasiga berildi, rus savdogarlari va sanoatchilari Xiva xonligiga boj tolash majburiyati dan ozod etildi. Xiva xoniga 2 mln. 200 ming tillo tanga hisobida tovon solindi. Shunday qilib, Xiva xonligi ham Rossiya vassaliga aylandi.
Endigi navbat Qoqon xonligini yoqotish edi. Ular Turkiston, Chimkent, Toshkent va boshqa joylarni egallab Qoqon xonligiga qattiq zarba bergan edilar. 1868 yilda tuzilgan sulhga kora Qoqon xonligi Rossiyaga qaram bolib qolgan edi. Xudoyorxonning ruslarga itoatkorligi aholining gazabini oshirdi. Natijada 1873 yilda Xudoyorxonga qarshi xalq qozgaloni kotarildi va bu qozgalon 3 yil, yani 1876 yilgacha davom etdi.
1876 yil fevral oyida Qoqon xonligi tugatilganligi, uning orniga Turkiston general-gubernatorligi tarkibida Fargona viloyati tashkil etilganligi togrisida Aleksandr II ning farmoni chiqdi. Fargona viloyatining gubernatori qilib general Skobelov tayinlandi.
Shunday qilib, 1876 yilga kelib Orta Osiyo xonliklari birin-ketin Rossiya tomonidan bosib olindi. General Skobelov Oloy vodiysini ham bosib olib, Roosiya hukmronligini ornatdi. 1885 yilga kelib butun Orta Osiyo yerlari rus qoshinlari tomonidan bosib olinib, Rossiya imperiyasi tarkibiga kiritildi.
Rossiya Orta Osiyo yerlarini tez muddat ichida bosib olganligining asosiy sabablari quydagilardan iborat.
1. Rossiyadan farqli olaroq Orta Osiyo xalqlarining iqtisodiy jihatidan ortda qolganligi;
2. Tinimsiz davom etgan feodal nizolar natijasida markaziy hokimyatning zaiflashib qolganligi;
3. Orta Osiyo xonliklari ortasida ozaro hamjihatlikning yoqligi;
4. Xalq orasidan chiqqan kongillilarning yomon uyushganligi;
5. Xonliklardagi muntazam armiyaning yomon qurollanganli gi va h.k.
Asosan ana shu sabablar uchta yirik davlatning oz erkidan osonlik bilan mahrum bolishiga olib keldi. Orta Osiyo Rossiyaning mustamlakasiga aylandi.
Rossiya Orta Osiyoni bosib olgandan keyin mamuriy boshqarish masalasi kun tartibiga qoyildi. 1886 yilda imperator Aleksandr II tasdiqlagan «Turkiston olkasini boshqarish haqidagi Nizom»da boshqaruv tartibi qonuniy jihatdan rasmiylashtirildi. Unga kora Turkiston general-gubernator ligi beshta viloyatga bolindi: Sirdaryo, Fargona, Samarqand, Yettisuv, Kaspiy orti viloyatlari shaxsan imperatorning o’zi tayinlagan rus harbiy gubernatorlari boshqarar edi. Bu beshta davlat o’z navbatida uyezd va volostьlarga bo’lib boshqarilgan. Sirdaryo viloyati quyidagi uyezdlarga bo’lib boshqarilgan: Toshkent, Avliyoota, Kazalinsk, Perovsk, Chimkent, Amudaryo bo’limi ham uyezdlarga bo’lingan. Farg’ona viloyatiga Marg’ilon, Qo’qon, Namangan, O’sh uyezdlari kirgan. Samarqand viloyatiga Jizzax, Xo’jand, Samarqand uyezdlari, Yettisuvga esa Vernыy, Jarkent, Kopal, Lepsin, Pishpak, Prjevalьsk uyezdlari, Kaspiyorti viloyatiga Ashxobod, Krasnovodsk, Marv, Tajan uyezdlari kirgan.
Viloyatlarga harbiy gubernatorlar shaxsan rus podshosi tomonidan tasdiqlangan. Uyezd boshliqlari rus armiyasi polkovniklari, uchastka pristavlari esa kapitan unvonidagi zobitlardan tayinlangan. Volostь boshqaruvchilari, yuzboshi-oqsoqollar, ellikboshilar va o’nboshilar esa saylov asosida mahalliy aholi vakillaridan saylangan. «Xalq sudьyalari»-qozilar ham aholi tomonidan saylangan. Quyi ma’muriyat aholining sotqin badavlat tabaqa vakillaridan bolib, harbiy mamuriyat ana shularga suyangan.
Turkiston general-gubernatori oz qolida harbiy va fuqarolik hokimiyatini birlashtirgan. General-gubernator amir faoliyatini Rossiya imperator siyosiy agentligi (1885-1917) orqali, Xiva xonini esa Amudaryo bolimi (1873-1918) boshligi orqali nazorat qilgan.
Markaziy boshqaruvda general-gubernator mahkamasining ham ahamiyati katta bolgan. General-gubernator mahkamasi Bosh boshqarmaning ijroiya organi bolib, dastlab 4 bolimdan iborat bolgan. Birinchi bolimda mamuriy va nazorat ishlarini boshqargan. Ikkinchi bolim bosh boshqarmaning moliyaviy-xojalik ishlari bilan shugullangan. Uchinchi bolim soliqlar, shaxarlar mablaglari hamda boshqaruvga doir nizomlar loyihalarini tayyorlagan. Tortinchi bolim esa maxsus bolim bolib, uning faoliyat doirasi juda keng bolgan. General-gubernatorning Buxoro amiri va Xiva xoni bilan bolgan munosabatlarni 1899 yilgacha mahkamaning diplomatiya idorasi boshqargan. 1899 yilda bu vazifani bajarish uchun general-gubernator huzurida diplomatik ishlar boyicha amaldorlik lavozimini joriy qilindi. Mahkama ixtiyoriga Turkiston ommaviy kutubxonasi, Toshkent muzeyi, markaziy arxiv «Turkestanskiy vedovosti» gazetasi hamda bosmaxona berildi.
Turkiston general-gubernatorligi markaziy bosh boshqarmasi tarkibida general-gubernatorga boysunmaydigan markaz vakillari-adliya, moliya, ziroat va davlat mulklari vazirlik idoralari ham bolgan.
Rus mustamlakachilarining Turkistondagi asosiy tayanchi mamuriy va majbur qiluvchi tashkilot-politsiya idorasi edi. U juda katta vakolatlarga ega edi. Bu idora mustamlakasilik qonun-qoidalariga amal qilishni nazorat ostiga olish, mahalliy xalq kayfiyatini va xatti-harakatlarini kuzatish, shubha ostiga olinganlarni qamash huquqlaridan keng foydalanishgan. General-gubernator-Bosh mirshab vazifasini otardi.
Mustamlakachilik mamuriyatining muhim huquqiy organi-sud organlari hisoblangan. Sudlar ikki xil korinishda bolib, sudlar va xalq sudlari bolgan. Birinchisi mustamlakachilik shaklida, ikkinchisi shariat asosida ish yurituvchi qozilik idorasi bolgan. Xalq sudlari ham asosan hamma jinoiy ishlarni korishda mustamlakachi mamurlar oz foydalariga hal qilishgan. Oddiy mehnatkash xalq himoyasiz qolgan. 1886 yildagi «Nizom»ga kora mavjud sud tartiblari saqlangan xolda unga ayrim ozgartirishlar kiritildi. Tuman sudlari bekor qilindi. «Nizom»da sudlarni hokimiyat tasiridan holi etish nazarda tutilgan boshishiga qaramay, sudlar butun hokimiyatni qolida toplagan harbiy mamuriyatning nazorati va tasirida boldi.
Turkiston olkasida oliy sud-bu imperiya sudi edi. Bu sudda mustamlakachilik tuzumiga qarshi maqsadlarda sodir etilgan jinoyatlar korilgan. Uning asosiy vazifasi mahalliy xalq orasidan chiqqan vatanparvarlarning qilgan xatti-harakatlari ustidan hukm chiqarish edi. Bu sudda shavqatsiz jazo, tergov, hukm usullari bilan xalq orasida dahshat solib turgan.
Rossiya Orta Osiyoda mustamlakachilik siyosatini avj oldirish uchun avvalo temir yol qurishga alohida ahamiyat berdi. 1880 yil noyabrida Kaspiyorti temir yoli qurilishiga kirishildi. U Qizil-Arvat va Ashxobod orqali 1888 yil 15 mayda Samarqandga yetib keldi. 1889 yil Marikadan Qushgacha, 1899 yilda Toshkent va Andijonga temir yol otdi. 1900-1906 yillarda Toshkent-Orenburg temir yoli qurildi. Natijada olkadan koplab xom ashyo, tabiiy boyliklarni Rossiyaga mashaqqatsiz tashib ketish imkoniyati kengaydi.
Qishloq xojaligida katta ozgarishlar yuz berdi. Sugoriladigan maydonlar kengaydi. Shuning hisobiga qishloq xojalik mahsulotlari kopaydi. Ayniqsa paxtachilikning rivojlanishiga katta ahamiyat berildi. Rus toqimachilik sanoati asosan amerika paxtasiga moslashganligi tufayli, Orta Osiyoga Amerikaga paxtaning yangi navlari keltirilib, ekila boshladi. Rossiya Turkistonda paxtachilikni rivojlantirish hisobiga chet el paxtasiga muhtojlikdan ozod bolib, ozining xom ashyoga bolgan mustaqilligini taminladi.
Turkiston xalqlari rizqini ham enidan, ham boyidan qirqish rejasining yana bir bosqichi olkaga Rossiya aholisini kochirib keltirish orqali amalga oshirildi.1886 yilgi «Nizom» ruslarni Turkistonga kochirib keltirish yoli bilan olkani ruslashtirish harakatini qonunan mustahkamlab, unga siyosiy tus berdi. Kochib keluvchilarga 10 tanobdan kam bolmagan yer ajratish belgilandi. Qonunga kora olkaga kochib keluvchilarni tanlash va joylashtirish tartiblari belgilandi. «Bosh davlat yerlari»ga birinchi navbatda xizmatdan boshagan zahiradagi zobit, quyi unvondagi harbiy hizmatchilar joylashtirilishi alohida korsatildi. Ammo qonun «Bosh davlat yerlari» atamasida qanday yerlar kozda tutilganligi togrisida izoh bermadi.
Ruslarni Turkistonga kochirish siyosati natijasida 1910 yilda Sirdaryo, Samarqand, Fargona viloyatlarida dastlabki 124 ta rus posyolkalari vujudga kelib, ularda 70 ming kishi yashagan. Kochib kelganlarning 36,7% molk-mulksiz, 61 % esa mutlaqo pulsiz bolib, ularga alohida unumdor yerlar tortib olib berilgach, asta-sekin boyib ketishdi. Orta Osiyoda oz hukmronligini mustahkamlash maqsadida, uzoqni kozlagan holda, Rossiya yer-suv munosabatlarida quyidagi siyosatini otkazdi:
1. Turkistonning barcha yerlari podshohlikning mulki deb elon qilindi. Yer otroq mahalliy aholiga avloddan avlodga otadigan jamoa xonadon mulki sifatida, kochmanchi aholiga esa yerdan foydalanish boyicha avval mavjud bolgan odatlarga muvofiq muddatsiz ravishda umumiy foydalanish uchun berildi.
2. Aholi otroq joylarda yer unga ishlov beruvchilarga biriktirildi. Chorikor-ijarachilar ham yer egalari bolib qolishdi. Chorizmning odatdan tashqari bu «xalqparvarlik» siyosati osha davrda u yer maydonlariga muhtoj bolmaganligi bilan izohlanadi.
3. Vaqf yerlariga tegilmadi, ammo ayrim hollarda vaqf yerlarini davlat ixtiyoriga olish ham mumkinligi belgilandi, keyinchalik esa, bu mulk butunlay tugatildi.
4. Avval xususiy mulk sifatida alohida imtiyozga ega bolgan yerlarga ham boshqa yerlar qatori soliq solindi.
5. Shahar tashqarisida rus aholisiga yer ajratish takidlandi, kochirib kelingan ruslar aholisini joylashtirish uchun ajratiladigan maxsus fond bundan mustasno edi.
6. Ruslar mahalliy aholidan yer sotib olishi takidlangan. Bu tadbirlar eski feodal tartiblarning mustahkamlanishiga yordam berdi.
Suv xojaligi soxasida esa chor mamuriyati barcha suv zahiralarini oz qoliga toplab olgan boy feodallar tabaqasi ning manfaatlarini kozlab ish tutdi.
Turkistonda paxta zavodlari bilan birga vino, pivo zavodlari, tamaki fabrikasi qurildi. 1908 yilda olkada 234 ta paxta tozalash zavodi bolib, bu yerda 70 ishchi ishlagan. Paxta zavodlaridan tashqari 20 ta yog zavodi, 9 ta vino zavodi, 9 ta un zavodi, 7 ta tamaki fabrikasi va boshqalar bor edi. Bu zavod va fabrikalarda ishlab chiqarish asosan qol mehnatiga asoslangan bolib, ogir mehnatni mahalliy aholi vakillari bajarishgan. Sanoatning rivojlanishi shaharlarda aholi sonining osishiga olib keldi. Aholi kopayib borishi ayniqsa Fargona shahrida sezildi. Yersiz qolgan dehqonlarning shaharga oqib kelishi, mardikorlarning kopayishiga olib keldi. Mardikorlar uylaridan ish izlab ketib, 7-8 oylab yurishar edi. Kuniga 10-12 soatlab ishlab, ortacha 70 tiyindan xaq olishgan.
1890 yillardan boshlab Turkiston iqtisodiyotida Rossiya sanoati kapitali ornini moliya kapitali egallay boshladi. Natijada Rossiyaning Orta Osiyo bilan savdo aloqalarida chigitli paxtani olib ketib, galla keltirish birinchi oringa chiqa boshladi.
Rossiyadan keladigan sarmoya miqdori kopaydi, u savdoga koproq, sanoat va naqliyotga kamroq ajratila boshladi. Moliya sarmoyasining muhim vazifalaridan biri Turkistonni paxta koniga aylantirishdan iborat edi. Paxta yetishtirishni kopaytirishdan faqat moliya sarmoyasi emas, balki osib kelayotgan ip-gazlama sanoati ham manfaatdor edi. Birinchi jaxon urishi arafasiga kelib Orta Osiyo paxtasi Rossiyaning paxtaga bolgan ehtiyojini 50% qondira boshlagan edi.
Mustamlakachilik davridagi ijtimoiy-iqtisodiy ahvolning tahlili Turkiston xojaligi Rossiya ehtiyojlariga moslashtirilishi oqibatida kapitalizm notogri shaklda kirgani va yetarlicha rivojlana olmaganini ko’rsatdi.
Chor Rossiyasi O’rta Osiyoni bosib olgach, bu yerda o’zining shovinistik-ma’rifiy siyosatini yurgiza boshladi. Shovinist general Korolьkov bu borada o’z tavsiyalarini ishlab chiqdi va imperiya oliy harbiy siyosiy doiralari tomonidan qo’llab-quvvtlandi. General Turkistonda ruslashtirishning tezkor usuli loyihasini ishlab chiqib, Sank-Peterburgga tasdiqlatish uchun jonatdi. Loyihaga kora manaviy, ruhiy, milliy qadriyatlarni targib qilish ochogi bilan madrasalardagi talimga shovinistik goyalarni olib kirish birinchi oringa chiqarildi. Madrasalarda rus tilini oqitish goyasi ilgari surildi. Bu goyatda nozik va qaltis tadbirni zoravonlik bilan emas, aksincha ixtiyoriy asosda amalga oshirilishi lozimligi uqtirildi. Shu maqsadda general Korolьkov rus tiliga davlat tili maqomini berish, barcha mahalliy amaldor larga davlat tilini o’rganish uchun 5 yil muddat berish va 15 yildan keyin esa mansabga da’vogar kishilardan faqat ruschani biladiganlarini mingboshi, yuzboshi, qozi va oqsoqol lavozimlariga tayinlashni taklif etdi. Markaz Korolьkov g’oyasini qizg’in qo’llab-quvvatladi va tezda ijro etish uchun general-gubernator zimmasiga yukladi.
Bu tadbirdan kuzatilayotgan siyosiy maqsad ozbek xalqi milliy qadriyatlarini va sharqona ananalarini yevropacha manaviy-ruhiy muhit bilan almashtirishdan iborat edi. Turkiston olkasi qanchalik tez ruslashtirilsa, mustamlakachilik tizimi shuncha mustahkam asosda qurilar, xalqning milliy vatanparvarlik tuygusi shuncha tez barham topar edi. Shuning uchun ruslashtirish siyosati birinchi oringa chiqaril di.
Rus missionerlari va marifatchilari tomonidan Turkis tonda dastlabki pravoslav cherkovlari va maktablari ochildi. 1866 yilda Toshkentda birinchi rus-tuzem maktabi ochildi. 1900 yilga kelib bunday maktablarning soni 23 taga yetdi.1876 yilda erkaklar, 1878 yilda esa ayollar gimnaziyasi ochildi. 1894 yilda esa Buxoro amirining xayri-ehsoni tufayli Toshkentda hunar bilim yurti ochildi.
Orta Osiyoda hal qilinishi qiyin bolgan muammolardan biri-aholi tibbiy yordamini tashkil qilish masalasi edi. Rossiyadan kochib keltirilgan harbiy vrachlar, faqat rus mamuriyati va harbiylar sogligini saqlash yolida xizmat qilgan. 1868 yilda Toshkentda birinchi harbiy lazaret ochilgan va u 30 kishiga moljallangan. 1870 yilda Toshkentda, Samarqandda olkada yashovchi rus grajdanlari uchun shifoxonalar qurib ishga tushirilgan. Mahalliy aholiga xizmat korsatish maqsadida 1883 yildan to 1991 yilgacha bolgan davrda qator shaharlar-Toshkent, Samarqand, Xojand, Qoqon, Andijon, Namangan, Eski Margilon, Buxoro ambulatoriyalari ochilgan. Ana shu ambulatoriyalar osha davrda Turkistonda mahalliy xalq tinkasini quritgan qator-vabo, olat, bezgak, terlama, difteriya, chechak kabi infeksion kasalliklarga qarshi kurash olib borgan.
1868 yilda Toshkentda chechakka qarshi emlashning Djenner usuli dastlab qollandi. 1879 yilda Turkiston general-gubernatori Kaufman «Turkiston general-gubernatorligida chechakka qarshi emlash togrisida qonun»ni tasdiqladi va shu asosda barcha viloyat va uyezdlarda emlash ishlari olib borildi.
Turkistondagi aholining rus qismiga olka togrisidagi malumotlar yetkazib berish va siyosiy ahvoldan boxabar qilib turish maqsadida Turkistonda turli xil gazetalar chop etildi. 1870 yilda «Turkestanskiye vedomosti» gazetasining birinchi soni chiqdi. 1889 yilda «Russkiy Turkestan», 1894 yilda «Okraina» gazetalari chot etildi. 1871 yilda esa Turkiston olkasining muzeyi tashkil etildi.
Mustamlaka yillarida Turkiston mahalliy aholisi har tomonlama tahqirlana boshladi. Shaharlarda rus kvartiralari, xiyobonlar tashkil qilindi, biroq bu joylarga mahalliy aholining kelishi, xiyobonlarda sayr qilishi taqiqlandi. Bunday tahqirlanishdan asta-sekin xalq noroziligi kuchayib bordi. Mahalliy aholida rus mamuriyatiga, Turkistonda olib borilayotgan mustamlakachilik siyosatiga qarshi kayfiyat kuchayib, milliy-ozodlik harakat lari boshlanib ketdi.
XIX asrning oxiri XX asr boshlarida Orta Osiyo xonliklarida fan, sanat, memorchilik, musiqa madaniyati oziga xos uslubda rivojlandi. Bu davrlarda ijod qilgan faylasuf va tarixchilar quyidagilar: Ahmad Donish, Mirzo Abduazim Somiy Bostoniy, Muhammad Yusuf Bayoniy, Mirza Salimbek, Mulla Olim Mahmud hoji, Muhammad Solih Rahim Qoraxoja ogli.
Adabiyotda esa Muqimiy, Furqat, Avaz Otar, Zavqiy, Sadriddin Ayniylar xalqlarning erki, ilm marifati, chorizmga qarshi kurashish tuygularini shakllantirish borasida koplab asarlar yaratdilar.
XIX asrning oxiri XX asr boshlarida Turkiston musiqa sanatida namoyandalardan: Domla Halim Ibodov, Sadulla Baqojon, Hoji Abdulaziz Abdurasulov, Mulla Toychi Toshmuhamedov, Muhiddin Qori Yoqubov, Usta Rozmat Isaboyevlar sermahsul ijod qilishdi.
XIX asrning oxiri XX asr boshlarida Turkistonda Sitorai Mohi Xosa (Buxoro), Islom Xoja minorasi (Xiva), Andijon jome masjidi, Nurillaboy saroyi (Xiva) va h.k. memoriy inshoatlari qurilgan bolib, ularning ayrimlarida ham Sharqona, ham Garbona uslublarni kuzatish mumkin edi.
Xulosa qilib aytganda, XIX asrning oxiri XX asr boshlarida Orta Osiyo xonliklari taraqqiyotida tanazzul bolib, xalqlar oz erki va ozodligidan mahrum etildi. Xalq ikkiyoqlama zulm ostida (mahalliy amaldorlar va chorizm) ezildi. Shunday sharoitda istiqlol goyasi ortaga tashlangan milliy ozodlik harakatlapri boshlanib ketdi. Bu kurashlar yillar davomida uzluksiz davom etdi.
Foydalanilgan Adabiyotlar
1. Karimov I.A. Istiqlol va manaviyat. T.: Ozbekiston, 1994.
2. Ziyoyev X. Turkistonda Rossiya tajovuzi va hukumronligiga qarshi kurash. T.: “Sharq” 1998.
3. O’zbekiston tarixi (XIX asrning 2 yarmi XX asr boshlarida) T.: 1994.
4. O’zbekistonning yangi tarixi. 1 kitob. Turkiston chor Rossiyasi mustamlakachiligi davrida. T.: “Sharq”, 2000.
5. Abduraximova N., Rustamova G. Kolonialьnaya sisteme vlasti v Turkestanet. T.: 2000.
Do'stlaringiz bilan baham: |