Zokirjon saidboboyev

shad
(sha) va 
tutun
ko‘p uchraydi. Tutun ham 
merosiy hisoblangan. Tutunning lug‘aviy m a’nosi 
tutib turmoq
ekanligi nazarga olinsa, u holda uni sohibining vazifasi oydin- 
lashganday bo'ladi. Zero, xitoy manbalariga ko‘ra tutun hukm- 
dorning joylardagi noibi, vakili, nazoratchisi vazifasini ado etgan 
(tutib turmoq, ya’ni nazoratda tutib turmoq). Tutunlarning 
mahalliy hokimlar faoliyati ustidan nazorat qilib turishlaridan 
tashqari soliq yig‘ish tadbirlarida ham ko‘z-quloq bo‘lib tur- 
ganlarini eslatib o‘tish kerak. Shadga kelsak, xitoy manbalarida

---

yozilishicha, 
eng oliy mansablardan
hisoblanib, shunga yarasha 
saroy marosimlarida hukmdorning o ‘ng tomonidan joy olgan. 
Qadimgi turkiy yozuvlar va xitoylik mualliflar guvohliklari bilan 
tanishish shu xulosaga olib keladiki, 
shad
va 
ja b g ‘u
(yabg'u) 
m azm unan bir-biriga g‘oyatda yaqin m ansab (unvon) 
hisoblangan. Bu har ikki unvon hukmdorning eng yaqinlariga 
berilgan. Masalan, Qutluqxon (vafoti 693 yil) o‘zini xon deb 
e’lon qilgach, ukalaridan Muchurga shad, Tuzilbekka esa jabg‘u 
unvonlarini beradi. Bilgaxon (vafoti 734 yil) ham taxtga 
o ‘tirguniga qadar kichik shad unvonida bo'lgan. Ko'rinib 
turganidek, xoqonlik o ‘z davri uchun murakkab boshqaruv 
tizimiga ega bo‘lgan.
Biz yuqorida xoqonlikning asosiy markaziy boshqaruv tizimi 
bilan bog‘liq tomonlarini ko‘rib chiqdik. Xoqonlik tartibidagi 
ko'plab mahalliy mulklar (viloyatlar)dagi ijtimoiy-iqtisodiy 
taraqqiyot darajasi birday emasligini ta’kidlagan holda, shuni aytish 
mumkinki, ulardagi boshqaruv xoqonlik markazidan farqli bo'lishi, 
tabiiy. Zero, ko‘chmanchi madaniyat vakili bo‘lmish turkiylar 
o‘z qo‘l ostilaridagi o'troq xalqlar turmush tarzi, ichki an’anaviy 
boshqaruvi masalalariga moslasha, aralasha olmasliklari turgan 
gap edi. Bunga o‘xshash holat bilan biz keyinchalik mo‘g‘ullar 
bosqini va hukmronhgi yillarida o‘lkamizdagi boshqaruv masala- 
larini yoritishda ham to'qnash kelamiz.
Bundan tashqari xoqonlik markaziy boshqaruv tizimi asosar. 
yirik siyosiy davlat tadbirlari (saltanat osoyishtaligini saqlash 
himoya qilish va davlat hududini kengaytirish, soliq tizimining 
muntazam ishlab turishiga erishish, ichki va tashqi savdo 
aloqalarini tegishli darajada ta’minlash, davlatlararo siyosiy-elchilik 
munosabatlarni olib borish va hokazo) bilan mashg‘ul bo‘lib, 
mahalliy darajadagi jarayonlar uchun ma’lum ma’noda erkinlikka 
yo‘l qo‘yilgan. Albatta, bunda joylardagi xususiy jihatlar ham 
inobatga olingan. Shuning uchun ham Farg‘ona, Sug‘diyona, 
Shosh, Xorazm, Toxariston, Shimoliy Hindistonda boshqaruv 
islii, asosan, mahalliy siyosiy kuchlar (sulolalar) tomonidan amalga
99

---

oshirib borilgan. Lekin markaz tomonidan ulami nazorat qilish 
ishi bilan tutunlar mashg‘ul bo‘lganlar.
Xitoy mualliflariga ko‘ra, Sug'diyonada mahalliy Kan 
sulolasining mavqei kuchli bo‘lib, ularga sakkiz hokimlik (mulk) 
tobe bo'lgan.
Sug‘diyona hukmdori