Ziyonet doc

I. Kant tarixiy – falsafiy qarashlari. 
Kant ota tomonidan Shotlandiyalik bo’lgan bo’lsa, ona tomonidan 
Germaniyalik edi. Onasining ismi Reytir bo’lgan. Onasi diniy ruhda 
tarbiyalanganligi uchun o’z farzandlari ongiga diniy talimotlarni chuqur 
singdirishga harakat qiladi. Otasi hunarmandchilik bilan shug’ullanib, ular 
oddiygina uyda istiqomat qilishar edi. Kant to’rtinchi o’g’il bo’lgan. Keyinchalik 
ilohiyot bilan shug’illangan. O’g’il tarbiyasi bilan ko’proq ona shug’illangan 
“onamni men hech qachon unuta olmayman va unitishga haqqim yo’q. Chunki 
onam meni tabiatga va insonlarga muhabbatli bo’lish ruhida tarbiyalangan. 
Manaviy kamolotga erishishimda onamning xizmatlari beqiyos ulkandir” deydi. 
O’spirinlik chog’ida Muls ismli professor Kantda ilohiyotga xavas uyg’otgan 
bo’lsa, Knuttsen ismli faylasuf esa unga Leybnits talimotini o’rgata boshlydi. 
Universitetga kirishdan avval u onasidan ajraladi. Bu vaqtda Kant 13 yoshli bola 
edi. Kant onasining vafotidan keyin tog’asining moddiy yordami bilan Kant 
universitetning iloxiyot fakultetga o’qishga kiradi. Onasining vasiyatiga binoan 
kant universitetning iloxiyot fakultetiga hujjatlarini topshiradi. Kant talabalik 
yillarining daslabki vaqtlarida ilohiyotni havas bilan o’rgana boshlagan edi. Lekin 
keyinchalik ovozli past bo’lganligi uchun qiroat bilan ilohiy duolarni o’qishga 
ko’zi etmagach, uni tark etadi. U boshqa fanlarga mer qo’yadi, uni shu yo’lga 
burib yuboradi. Kant besh yil (1740-1745) davomida universitetda o’qib uni 
tugatadi. 1746 yili ogtasi vafot etadi. Otasi vafotidan so’ng uning moddiy hayoti 
yanada og’irlashadi. Baxtiga o’gay tog’asi qo’llab-quvvatlab turadi. Uning birinchi 
risolasi “Tabiatdagi jonli kuchlarning haqiqiy bahosi haqida fikrlar” tog’asining 
hisobiga chop etiladi. Bu risolani u 23 yoshida yozgan edi. 
I.Kantning falsafiy ijodi asosan ikki qismga bo’linadi. 
1.Tanqidiy davrdan ilgarigi (XVIII asrning 70 yillariga qadar). 
2.Tanqidiy davri (XVIII asrning 70 yillaridan ijodining oxirigacha).

---

91 
Kuno Fisher esa Kantning falsafiy tizimi tarixini quyidagi davrlarga bo’ladi. 
1) dastlabki davr (naturfalsafa davri).U vaqtda faylasuf ratsionalizm nuqtai – 
nazarida turgan. 2) empirizm davri. U davrda Yumning tasiri umuman, Shotlandiya 
va Angliya falsafasining tasiri katta bo’lgan va nihoyat 3) tanqidiy davr. Bu davrda 
Kant uzil – kesil mustaqil o’ziga xos yo’lni tanlagan. Shuni takidlash lozimki, Kant 
falsafasini davrlarga bo’lib o’rganish osonlik tug’diradi, lekin shuni ham esdan 
chiqarmaslik kerakki uning o’zidan oldin hukumronlik qilganfalsafiy maktablarga 
mustahkam munosabati uning barcha asarlarida, yani dastlabki asarida ham, 
umrining oxirida yodgan asarlarida ham o’z ifodasini topgan. Kant fikricha, 
ilohiyot mukammal dunyoning g’oyasiga ega bo’lmog’i lozim. Buni rad etish 
demak, xudo fikrlovchi barcha olamlardan yaxshiroq olam bor degandek bo’lamiz. 
Lekin eng yaxshi haqiqiy olamni xudo yaratgan. Farovonlik g’oyasi bu xudoning 
maqsadidir. Keyinchalik u yum tasirida o’zining tanqidiy davridagi faoliyatini 
boshlaydi. Kantning butun umri sof aqlning tanqidiy asarida o’zining falsafiy 
ifodasini topgan. Kant juda haqgo’y bo’lganligi tufayli boshqalardan haqgo’ylikni 
talab etadi. Shuni takidlash kerakki Kantning falsafiy qarashlari 1762-1765 yillarda 
shakllandi. U o’zining “Hayotbaxshlik haqida” risolasida dogmatik falsafani ifoda 
etgan edi.
“Salbiy meyorlar va real asoslari” nomli asarida (1763) Kant o’zining 
emperizm va ratsionizm o’rtasida mo’tadil o’rin egallaganligi haqida gapiradi. 
“Ruhoniyning 
tushlari” 
(1766) 
asarida 
uning 
Yum 
agnostitsizmiga 
yaqinlashganligini ko’ramiz. Oradan ikki yil o’tgach, yani 1768 yildan etiboran 
emperizmdan krititsizm tomon o’tganligi haqida fikr yuritadi. Kant mazkur 
risolada makon nima? Uning xossasi nima bilan belgilanadi? – degan savollarni 
ko’taradi. Jismlarning makoniy munosabati deydi Kant, ularning holatlariga 
bog’liq holatlarning o’zaro munosabatlarini Kant soha deb ataydi.
Soha degan tushuncha nafaqat masofani balki yo’nalishni ham o’z ichiga 
oladi. Bunga kant oddiygina misolni keltiradi. Oq qog’ozga ikki marotaba aynan 
bir so’zni yozaylik. Masalan inson, inson so’zining harflari bir xil harflarning 
joylashishi tartib ham bir xil lekin ikki so’z yozilishida chap va o’ngda 
joylashagan. Biz o’ngga chapga deyish bilan harflarning joylashishini 
kuzatuvchiga qaratamiz. Agar makonning hossasi obektlarning qismlari o’rtasidagi 
munosabatga bo’g’liq bo’lsa unda biz ikki predmetni farqiga bormagan bo’lar edik. 
Jismlarning o’zaro bir – biridan farqi shundaki bittasi chapga joylashgan bo’lsa, 
ikkinchisi o’ng tomonga joylashagan bo’ladi.qizig’i shundaki Kant bunday hulosa 
chiqaradi Chapga – o’ngga, yuqoriga – pastga, oldinda – orqada degan iboralarimiz 
mutlaq makonning xossasi bo’ladi va shundan keyin ularni ham ularni kuzatuvchi 
hossasiga bog’liqligini hal etadi. Kan oliy oliy darajadagi fikrlarni ilgari suradi. 
Birinchi davrda kant erishilgan eng katta yutuqlardan biri – bu kosmologik 
gipotezalar to’g’risidagi ishlari edi. 
Ikkinchi davr – tanqidiy davrda kant dualistik falsafiy kontseptsiyani ilgari 
suradi. Agnostitsizm va apriorizm uning ajralmas qismi bo’lib qoladi. 
Kantning yutug’i shundaki, shak – shubhasiz inson tafakkurining zaruriy 
xususiyatidir. Shak – shubhasizlik to’g’risidagi bunday fikrlashni kant aql 

---

92 
doirasiga kiritadi. Kant fikricha, bunday fikrlashning predmetini sof aqlning 
g’oyasi tashkil etadi. Kant fikricha, sof aql g’oyasi 3 xildir.
Jon haqidagi g’oyalar (psixologik g’oyalar).
Yaxlit dunyo to’g’risidagi g’oya (kosmologik g’oya).
Xudo haqidagi g’oya (teologik g’oya).
Umuman kant falsafasi mohiyatan ziddiyatlidir. Shuning uchun kantni ham 
so’ldan, ham o’ngdan tanqid qilishadi. So’ldan materialistlar kant falsafasining 
idealisti tomonlarini tanqid qilishsa, o’ngdan idealistlar uning falsafadagi
materialistik tomonlarini tanqid qiladilar. Nemis klassik falsafasining keyingi 
taraqqiyoti kant falsafasini o’ngdan tanqid qilish yo’li bilan rivojlanib, dunyoni 
idealistik tushunishni chuqurlashtirib bordi.