Ulug'bek va uning “ziji jadidi kuragoniy” asari

Yulduz yilining hisobi:
Hindlar - 365 kun 6 soat 12 minut 30 sek.

Xoldeylar - 365 kun 6 soat 11 minut 00 sek.

Aristarx - 365 kun 6 soat 10 minut 49 sek.

Sobit ibn Qurra – 365 kun 6 soat 9 minut 12 sek.

Ulug'bek - 365 kun 6 soat 10 minut 8 sek.

Aslida - 365 kun 6 soat 9 minut 6 sek.

Ulug'bek bu yerda hammasi bo'lib bir minutu ikki sekundga yanglishgan xolos.
Sayyoralarning yillik harakati.

	Ulug'bek hisobicha	Hozirda
Зущал	12^0 13^’ 39	12^013^’ 36
Муштарий	30^0 20' 34	30^0 20’ 31
Марс	191^0 17’ 5	191^0 17’ 10
Щулкар	234^0 17' 32	224^0 17’ 30
Аторуд	53^0 43’ 13	53^0 43’ 3

“Ziji jadidi Kuragoniy” asarining ikkinchi bo'imi astronomiya va trigonometriyaning amaliy masalalariga bag'ishlangan. Unda 1018 ta sabita yulduzning holati aniq qursatib berilgan.

Ulug'bek asaridagi eng asosiy narsa, albatta qimmatbaho gulli matoga o'xshovchi, terilgan arab harflaridan iborat, raqamlar joylashtirilgan jadvaldir. Bu jadvalda 1018 ta yulduzning o'rni aniq ko'rsatilgan. Ulardan 900 tasi Samarqand rasadxonasida aniq qilib tekshirilgan, qolgan yulduzlarni Ulug'bek kuzata olmagan yoki bunga ulgura olmagan. Ularning samodagi o'rni boshqa astronomlarning kuzatuvlari bilan hisobga olingan.

Ulug'bekning “Ziji jadidi Kuragoniy” asarining asosiy qimmati Gippardan keyin XVI asr o'tgach, birinchi marta o'z kuzatishlariga asoslangan holda ko'p yulduzlarning o'rnini qaytadan aniqlashdan iboratdir. Ulug'bek o'ziga nisbatan nihoyatda talabchan, olim sifatida ham olib borgan kuzatishlari nihoyatda vijdonli kishi bo'lishi fan uchun alohida qimmatga ega. U o'zidan oldingi olimlar ishini tekshirar ekan, shunday yozadi:

“Biz ma'lum bo'lgan yulduzlarning Samarqand kengligida ko'rinmaydigan 27 tasidan boshqasini qayta kuzatdiu. Bular quyidagilar: Mehrob turkumidan yetti yulduz, kema turkumidan 8 yulduz, o'ttiz oltidan qirq birgacha va qirq to'rtdan qirq beshgacha, o'n bir yulduz, Sentavradan, yigirma yettinchidan oxirigacha va yana bitta yulduz Bo'ri yulduzlar turkumidan o'ninchi yulduzni, biz bu yigirma yetti yulduzni o'tgan davr farqini hisobga olgan holda Abdurahmon So'fiyning asaridan oldik. Bundan tashqari, Abdurahmon Sufiy o'zi kuzatmagan, lekin Ptolomey tomonidan o'rni ko'rsatilgan sakkiz yulduzni ko'rsatib o'tadi. Biz bu yulduzlarni qanchalik kuzatmaylik topa olmadik. Shuning uchun ham ularni jadvalimizda ko'rsatmadik. Ulardan 14 tasi karvon yulduzlar turkumidan, 11 tasi Bo'ri, 6 tasi Janubiy Nahan yulduzlar turkumidandir”.

Ulug'bek jadvalni bevosita tuzishga 1437 yili kirishgan. Bu raqam hisoblashlar vaqtida bir necha marta eslanadi. Jadval ustida u umrining oxirigacha ishladi, unga aniqliklar, qo'shimchalar kiritib bordi. Uning bevaqt o'limigina bu ishni to'xtatib qo'ydi.

Jadvalning bizgacha yetib kelgan nusxalaridagi ko'pgina noaniqliklarga Ulug'bek aybdor emas. Astranomiyadan tamoman bexabar bo'lgan hattotlar tomonidan yetti martagacha ko'chirilgan bu jadval sira ham tushunmaydigan jadval bo'lib qoldi. Ular jadvalni sonlar arab harflarida ifodalanadigan “abjad” usulida ko'chirganlar. Bunda kerakli nuqta o'z o'rniga emas, boshqa o'ringa qo'yilsa yoki harfning qaysidir qismidagi zeru-zabar sal quyuqroq qilinsa o'sha son tamoman o'zgarib ketishi mumkin. “Ziji jadidi Kurag'oniyni” ko'chirishda bunday hollar yuz bergan bo'lishi tabiiydir.