Зиёвуддин Раҳим 2 бисмиллаҳир роҳМАНир роҳийм!

“Улар Аллоҳни қўйиб, ўзларига зиён ҳам, фойда ҳам етказа олмайдиган нарсаларга ибодат 
қиладилар, “Ана шу нарсалар Аллоҳ ҳузурида бизларнинг қўлловчиларимиз бўлади”, дейдилар. 
Айтинг: “Аллоҳга осмонлар ва ердаги У Зот билмайдиган нарсаларни билдириб қўймоқчимилар?! 
(Аллоҳ)
 уларнинг ширкларидан Пок, Юксак Зотдир”
(“Юнус” сураси, 18-оят).
Мушриклар топинаётган, тошдан йўниб ясалган бутлар одамларга зиғирча фойда ҳам, зарар ҳам 
бермайди. Лекин мушриклар даъвосича, ўша бутлар Аллоҳ ҳузурида уларни шафоат қилар, қўллаб-
қувватлар экан!.. Агар шундай бўлганида буни Аллоҳ яхшироқ биларди. Зеро, Аллоҳ ердаги, кўкдаги – 
борлиқдаги ҳамма нарсани билади. Оламлар Парвардигори мушриклар ширкидан, куфридан Покдир. 
Бут-санамларга сиғиниш қуйидагича бошлаган эди: одамларда фаришталар, пайғамбарлар, тақводор 
зотлар Аллоҳга энг яқин кишилар, уларнинг даражалари юксак, мартабалари олий, деган ишонч пайдо 
бўлгач, улар онгида қуйидаги фикрлар қаттиқ ўрнашиб қолди: “Аллоҳ Ўзига хос ишларда баъзиларнинг 
тасарруфини уларга бўйсундириб берган. Улар Аллоҳ олдидаги обрў-эътиборлари туфайли Аллоҳ 
субҳонаҳу ва таоло билан оддий бандалар ўртасида шафоатчи бўлишади. Ҳеч ким ҳожатини 
Парвардигорга мана шу бут-санамларсиз арз қилмаслиги лозим. Аллоҳ улар воситасида қилинган 
дуоларни асло рад этмайди. Аллоҳга ибодат ҳам улар орқали бажарилиши керак. Улар юқори мартаба 
эгалари бўлгани учун бандаларни Парвардигорга яқинлаштира олади”. 

---

120 
Мана шу эътиқоддан келиб чиқиб, бут-санамларни ўзлари билан Аллоҳ ўртасида воситачи 
тутдилар, қўлларидан келганича уларга яқинлик ҳосил қилиш пайида бўлдилар. Кўпларининг хаёлий ёки 
ҳақиқий суратларини, ҳайкалларини чизиб-ясаб, ибодатларида рўпараларига қўйишга одатландилар. 
Мана шу суратлар, ҳайкаллар “санамлар” деб номланарди. 
Баъзан ҳайкал ва суратларни ясаб ҳам ўтирмасдилар, қабрларига, айрим қароргоҳларига бориб, дам 
олиб ўтган жойларини муқаддас санаб, у ерларга қурбонликлар, назрлар келтиришарди, ҳар хил 
кўринишдаги ибодатлар билан сиғинишарди. Муқаддас саналувчилар шундай жойлар “васанлар” деб 
аталарди. 
Бут-санамларга қилинадиган ибодатда бир қанча маросимлар, удумлар бўлиб, уларнинг кўпини 
Амр ибн Луҳай ўйлаб топганди. Амр ибн Луҳай – Хузоа қабиласи оқсоқоли. Арабларнинг кўпчилиги 
Иброҳим алайҳиссалом миллатига – динига чақираётган Исмоил алайҳиссалом даъватини қабул 
қилишди. Улар Аллоҳга ибодат қилиб, Уни яккаю ягона деб яшашарди. Бироқ орадан йиллар ўтиши 
билан ўзларига эслатма қилиб берилган тартиб-қоидаларнинг кўпини унутишди. Ана шу ҳолатда ҳам то 
Хузоа оқсоқоли Амр ибн Луҳай чиққунига қадар араблар тавҳид устида туриб, Иброҳим алайҳиссалом 
динининг бир қанча кўрсатмаларига амал қилишарди. Амр ибн Луҳай яхшилик, хайр-саховат, диний 
ишларга муҳаббат руҳида вояга етган, одамлар меҳрини қозонган, халқ назарида катта уламо, машҳур 
авлиё бўлиб танилган киши эди. У Шомга сафар қилиб, ўша ерда одамлар бут-санамларга 
сиғинаётганини кўрди. Мазкур ширк амал Амр ибн Луҳай кўзига ҳақ нарса бўлиб кўринди. Ахир, Шом 
пайғамбарлар, илоҳий китоблар юрти эди-да! Хуллас, Амр ибн Луҳай Шомдан “Ҳубал” номли бутни 
олиб келиб, уни Каъба ичкарисига ўрнатиб қўйди. Амр Макка аҳлини ширк келтиришга чақирди. Улар 
чақириқни қабул қилишди. Орадан ҳеч қанча вақт ўтмасдан Ҳижоз аҳли ҳам Макка арабларига тақлид 
қилишга тушди. Чунки Макка аҳли Каъба эгалари, Ҳарам аҳли ҳисобланарди... Шундай қилиб араблар 
орасида бутпараслик кенг ёйила бошлади. Аввалига ҳар бир қабиланинг, кейинчалик ҳар бир уйнинг ўз 
санами пайдо бўлди. Жоҳиллар Масжидул ҳаромни санамлар билан тўлдиришди. Макка фатҳ 
қилинганида Каъба атрофида 360 та бут-санам бор эди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам уларни 
ҳассалари билан туртиб, бирма-бир ерга қулатдилар. Сўнг у зот буйруқлари билан бут-санамлар 
Масжидул ҳаромдан чиқарилиб, йўқ қилинди
40
. 
Хуллас, жоҳиллар Амрнинг ана шу ишини Иброҳим алайҳиссалом динини ўзгартириш эмас, бу 
динга яхши бир одатни қўшиш, деб билишарди. Қуйида ўша маросимларнинг баъзиларини айтиб ўтамиз: 
1. Улар санамларга суянишар, илтижо этишарди, муножотлар айтиб, оғир кунларда улардан мадад 
кутишар, ҳожатларини раво этишини сўрашарди. Уларнинг эътиқодига кўра, бу санамлар Аллоҳ олдида 
шифоатчи бўлиб, одамлар тилагини рўёбга чиқаради. 
2. Ана шу бут-санамлар зиёратига келишаркан, уларни тавоф қилиб, олдиларида ўзларини хор 
тутиб, саждалар қилишарди. 
3. Бут-санамларга турли қурбонликлар аташар, пойқадамларида жонлиқлар сўйишар, қаерда 
бўлмасин, жонлиқ сўйсалар улар номини тилга олишарди. Жоҳилиятнинг ана шу икки амали Қуръонда 
зикр этилган: 
“--------------------------- Арабий матн --------------------------“