Ўзгармас ток машиналари 1- мавзу. «Электр энергия истеъмоли ва унинг асосий энергетик курсатгичлари»

АСИНХРОН МОТОРЛАР ТУЗИЛИШИ ВА ИШЛАШИ 
 
5.1. Умумий тушунчалар 
Асинхрон моторларнинг уч фазали тузилишидагилари жуда кенг
тарқалгани сабабли, уларни қисқача асинхрон моторлар дейилади, яъни уч 
фазали сўзи қўшилмайди. Роторнинг тузилишига кўра асинхрон моторлар: 
1) қиcқа туташтирилган ва 2) фаза (контакт халқали) роторли моторларга 
бўлинади. Асинхрон моторларнинг статорига жойлаштириладиган уч фазали 
чулғамнинг тузилиши синхрон машинанинг чулғамидан фарқ қилмайди. 
Статор чулғами, кўпинча, қисқартирилган қадамли, икки қатламли 
тузилишда бўлади. Бу чулғамнинг учлари мотор шчитидаги қисмларга 
уланади. Бунда биринчи фаза чулғами 
, иккинчиси 
, учинчиси 
эса 
билан белгиланади.Чулғамни юлдуз ёки учбурчаклик схемаси 
билан қулайгина улаш учун учлари мотор шчитининг қисмларига 8.1-расм, а 

---

да кўрсатилгандек қилиб бириктирилади. 6.1- расм б да мотор шичитидаги 
чулғам учларини юлдуз ва учбурчклик схемалари билан улаш кўрсатилган. 
Роторнинг ўзаги электротехник пўлат туникалардан йиғилади, сиртқи 
томони пазларҳосил қилувчи цилиндирдан иборат бўлади. Уюрма
токлардан ҳосил бўлувчи қувват исрофини камайтириш учун ротор ўзагини 
ташкил қилувчи ҳар бир пўлат туниканининг икки томони изоляцсияловчи 
лак билан қопланади. Қисқа туташтирилган роторли моторнинг ротор ўзаги 
пазларига алюминий ёки мис стерженлари (таёқчалари) жойлаштирилиб, 
уларнинг бош ва охирлари алюминий ёки мис ҳалқа билан ўзаро қисқа 
туташтирилади ротор (“Олмахон қафас”) ли асинхрон мотор дейилади. Фаза 
роторли моторларнинг ротор ўзаги пазларига статорники сингари уч фазали 
чулғам ўрнатилади. Моторнинг ишга тушириш токини камайтириш 
мақсадида ротор чулғами занжирига кетма-кет қилиб ташқи қаршилик 
киритилади .
Ротор чулғами юлдуз схемаси уланиб, унинг ҳар бир фазасига ташқи
қаршиликни киритиш учун айланувчи ротор валига учта ўзаро ва валдан
изоляцияланган ҳалқа ўрнатилади. Ротордаги фаза чулғамининг учлари учта 
ҳалқага уланиб, ҳалқалар эса қўзғалмас чўткалар орқали ишга тушириш 
резисторига уланади.

---

Ротор чулғамининг ишга тушириш резисторига уланувчи учлари, Р
1
, Р
2
, 
Р
3
билан белгиланади. Асинхрон моторнинг статор чулғамига уч фазали ток 
берилса, у ҳолда n
1
= 
частота билан айланувчи магнит майдон ҳосил 
бўлади. Айланувчан магнит майдон ротор чулғамини кесиб ўтиб, унинг ёпиқ 
занжирига эга чулғамида э. ю. к. ва, демак, ток ҳосил қилади. Ротор 
чулғамидаги ток билан статордаги айланувчи магнит майдоннинг ўзаро 
таъсири натижасида айлантирувчи электромагнит момент ҳосил бўлиб, 
натижада мотор n
2
частота билан айлана бошлайди. Айлантирувчи моментни 
ҳосил қилувчи кучларнинг йўналиши чап қўл қоидаси билан аниқланади. 
Шундай қилиб, моторнинг статорига берилган электр энергияси 
электромагнит жараён натижасида роторни айлантирувчи механик 
энергияга айланади. Асинхрон моторнинг айланиш йўналишини
ўзгартириш учун статор чулғамининг электр тармоғига уланадиган ҳар
қандай икки учини ўзаро алмаштириш кифоя. Бунда айланувчи магнит
майдон ва у томон эргашиб айланувчи роторнинг айланиш йўналишлари
тескарига ўзгаради. Роторнинг айланиш n
2
айланувчи магнит майдонининг 
синхрон частотаси n
1
га нисбатан ҳамма вақт кичик бўлади. Ҳақиқатан, агар
n
2
= n
1
бўлган тақдирда ротор чулғамида ток ва, демак, айлантирувчи 
момент ҳам ҳосил бўлмайди. Айланувчи магнит майдони ва ротор
частоталари айирмасининг синхрон частотага нисбати сирпаниш деб

---

аталади ва S ҳарфи билан белгиланади. Демак, сирпанишнинг қиймати
қуйидагича топилади; 
(6-1) 
Қуввати 1÷100 кВт гача бўлган нормал тузилишдаги асинхрон
моторларнинг 
номинал 
юкламасига 
тегишли 
номинал 
сирпаниш
бўлади. Асинхрон машинанинг мотор режимида S = 0÷1
орасида ўзгаради. Бунда S = 0 - моторнинг идеал салт иш режими, яъни М = 
0; n
2
= n
1
да содир бўлиб, S = 1 эса электр тармоғига уланган мотор 
роторининг тинч ҳолати, яъни n
2
= 0 да содир бўлади. Асинхрон
моторининг айланиш частотаси қуйидагича аниқланади: 
n
2
= n
1
(1 – S )
(6-2) 
Олдин айтиб ўтганимиздек, синхрон ва асинхрон машиналар статорига 
ўрнатилган уч фазали чулғамдан уч фазали ток ўтганда статор ичида айланма 
магнит майдони (оқими) ҳосил бўлади. Бу оқим статор ва ротор чулғамлари 
билан кесишади ва уларда ЭЮК ҳосил қилади. Бу умумийлик асинхрон ва 
синхрон машиналарда кўп фазали чулғамлар конструкциясининг бир хил 
бўлишига сабаб бўлади. Ўзгарувчан ток машиналарининг чулғамлари 
статорнинг ички юзасидаги пазларга, роторнинг эса ташқи юзасидаги 
пазларга жойлаштирилади. Асинхрон машинанинг статори ва роторидаги 
ферромагнит ўзаклар 69– расм, а ва б да кўрсатилган. 
Электр машиналарида магнит оқими беркиладигаи пўлат ўзак махсус 
юпқа электротехника пўлат листидан йиғиб таиёрланади. Статор ва 
роторнинг пўлат ўзакларининг таркибида 1...3% кремний бўлади. Пўлат 
листларининг қалинлиги 0,3 ... 0,5 мм. Пўлат ўзак йиғилгандан сўнг 
станинага пресслаб ўрнатилади. Статор станинаси эса алюминий ёкн 
чўяндан тайёрланиши мумкин. Асинхрон машиналарда ҳам роторнинг пўлат 
ўзаги махсус пўлат листлардан йиғилади ва валга ёки ротор втулкасига 
пресслаб махкамланади. Микромашиналарда пўлат ўзаклар темир–никель 
қотишмаси, яъни пермаллой пластинкалардан йиғилади. 
6-МАЪРУЗА